System nakładczy i jego rola w zakresie aktywizacji zawodowej rolników w regionie południowo-wschodnim

Pełen tekst

(1)584. 2001. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Krzysztof Firlej Katedra. Podstaw. Organizacji. i. Zarz¹dzania. System nak³adczy i jego rola w zakresie aktywizacji zawodowej rolników w regionie po³udniowo-wschodnim Pojêcie „system nak³adczy” ma bardzo szeroki zakres. Gerhard Hauptmans Drama (Die Weber), Heinrich Heines (Weberlied), Ferdinand Freiligrats (Aus dem schlesischen Gebirge) uwa¿aj¹, ¿e zosta³ on okreœlony przy powstawaniu domowego tkactwa i rêkodzie³a ludowego oraz wykonywaniu tych prac na zlecenie nak³adców. System nak³adczy w przemyœle ma bardzo d³ug¹ tradycjê. Okreœlenie to kojarzy siê z ludzk¹ bied¹, trudnymi warunkami ¿yciowymi, niezdrowymi warunkami mieszkaniowymi, rozpaczliwym po³o¿eniem rodzin, wyzyskiwaniem kobiet i dzieci, t³umieniem jakichkolwiek przejawów walki o prawa wolnoœci i w³aœciwej egzystencji, likwidowaniem jakichkolwiek przejawów przedsiêbiorczoœci ludzkiej, ¿yciem w wielkiej biedzie, chorobach i ci¹g³ych potrzebach1. System nak³adczy definiuje siê jako organizacjê wytwarzania i zbytu, gdzie indywidualny wytwórca wykonuje œciœle okreœlone zamówienie nak³adcy, który dostarcza surowce, okreœla jakoœæ i iloœæ produktów, w razie potrzeby zaopatruje w narzêdzia oraz organizuje zbyt. Wspó³czesne nak³adztwo wystêpuje przede wszystkim przy systemie produkcji cha³upniczej2. Problem pracy nak³adczej nale¿y niew¹tpliwie do bardzo kontrowersyjnych. Obecnie w warunkach polskiej gospodarki wolnorynkowej nie docenia siê systemu nak³adczego jako istotnego elementu aktywizacji gospodarczej zarówno terenów. 1 Die Heimarbeit in der Deutschen Textilindustrie, Herausgegeben vom Deutschen Textilarbeiter-Verband anläßlich der von der Gesellschaft für soziale Reform veranstalteten Heimarbeitausstellung vom 28. April bis 18. Mai 1925, Berlin 1925, s. 10. 2. Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1982..

(2) Krzysztof Firlej. 56. s³abo rozwiniêtych gospodarczo, jak i okreœlonych grup ludnoœci, czy te¿ jako racjonalnego systemu produkcji okreœlonych towarów3. System pracy nak³adczej nie przyci¹ga ju¿ obecnie tyle uwagi ile 70 lat temu, tj. w okresie najwiêkszego rozwoju. Wczeœniej traktowano nak³adztwo jako szczególn¹ odmianê dzia³alnoœci gospodarczej, wystêpuj¹cej w formie zanikowej albo jako przejœciow¹ niedoskona³oœæ procesu produkcyjno-us³ugowego. Okreœlenie „nak³adztwo” zamiast dawnego okreœlenia „cha³upnictwo” zosta³o wprowadzone do polskiego ustawodawstwa w 1965 r. Po raz pierwszy termin ten zosta³ zastosowany w uchwale nr 191 Rady Ministrów z dnia 20 VII 1965 r. w sprawie rozwoju pracy nak³adczej4. U¿ywane do tego czasu okreœlenie „cha³upnictwo” mia³o bardzo dawne tradycje i przyjê³o siê w Polsce powszechnie nie tylko w ustawodawstwie i w literaturze fachowej, ale tak¿e w jêzyku codziennym. Wœród niektórych autorów budzi³o ono zastrze¿enia i by³o przez nich zastêpowane okreœleniem „nak³adowy system pracy”, odpowiadaj¹cym niemieckiemu „Verlagssystem”5. Ogólnie prac¹ nak³adcz¹ nale¿y nazwaæ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ wykonywan¹ na zlecenie nak³adcy przez osoby fizyczne, osobiœcie lub przy pomocy czonków rodziny pozostaj¹cych we wspólnym gospodarstwie, lub w lokalu, którego koszt nie obci¹¿a nak³adcy. Praca ta wykonywana jest w zasadzie z materia³ów powierzonych przez nak³adcê i rozliczana przez ka¿dego cha³upnika bezpoœrednio z nak³adc¹ na podstawie wykonanego produktu. Podana definicja systemu nak³adczego uwydatnia omówione poni¿ej cechy. W systemie nak³adczym pracowaæ mog¹ osoby fizyczne, przy czym w zasadzie pracê zlecon¹ przez nak³adcê powinna wykonywaæ osoba zawieraj¹ca umowê z nak³adc¹. Osobê fizyczn¹ pracuj¹c¹ w systemie nak³adczym mo¿na okreœliæ mianem „cha³upnika”. Uzasadnienie zmiany terminologii wynika z faktu, ¿e najistotniejsz¹ cech¹ systemu nak³adczego jest „nak³adztwo”, a wiêc system zlecania konkretnej pracy. Dlatego system ten powinien nosiæ nazwê „nak³adczego”, a nie „cha³upniczego”. Nic natomiast nie stoi na przeszkodzie, aby mianem „cha³upnika” okreœlaæ zleceniobiorcê, œwiadomie nawi¹zuj¹c do starych tradycji jêzykowych. System nak³adczy powinien opieraæ siê na bezpoœrednim zlecaniu robót cha³upnikowi przez nak³adcê. Ka¿de ogniwo poœrednictwa nosi bowiem w sobie ryzyko przechwytywania zarobków bez wnoszenia konkretnej pracy. W zasadzie pracê nak³adcz¹ cha³upnik powinien wykonywaæ sam, nie mo¿na jednak eliminowaæ mo¿liwoœci pomocy w tej pracy ze strony cz³onków rodziny. Wiele definicji, a nawet aktów normatywnych w poszczególnych krajach okreœla ró¿ne dopuszczalne stopnie pokrewieñstwa b¹dŸ ró¿n¹ liczbê dopuszczalnych pomocników przy wykonywaniu zleceñ nak³adcy. W polskich warunkach zasadniczym kryterium jest wspólne mieszkanie i korzystanie z lokalu mieszkalnego. Po-. 3. B. Tr¹mpczyñski, Ekonomiczne podstawy nak³adztwa w Polsce, ZW CRS, Warszawa 1971, s. 5.. 4. MP 1965, nr 46, poz. 255.. 5. Por. E. Arnekker, Encyklopedia nauk politycznych, IGS, Warszawa 1936, z. 5/6, s. 646..

(3) System nak³adczy i jego rola w zakresie aktywizacji zawodowej.... 57. moc udzielana cha³upnikowi ma siê ograniczaæ do osób z nim zamieszka³ych we wspólnym gospodarstwie domowym. Drug¹ cech¹ systemu nak³adczego jest brak pe³nej samodzielnoœci cha³upnika w organizowaniu produkcji i us³ug. Cha³upnik organizuje produkcjê lub us³ugi na zlecenie nak³adcy i na jego rachunek. Wynika z tego ograniczona odpowiedzialnoœæ cha³upnika, który odpowiada wobec nak³adcy za jakoœæ i terminowoœæ wykonania zlecenia, nie ponosi natomiast ryzyka rynkowego. Odbiorem i zbytem gotowego wyrobu zajmuje siê nak³adca i on ponosi to ryzyko. Nak³adca podejmuje inicjatywê rozpoczêcia produkcji, ale cha³upnicy mog¹ równie¿ wykazywaæ inwencjê zarówno w wyborze asprtymentu do produkcji, jak i rozwi¹zaniach konstrukcyjnych i wzornictwie. Indywidualni cha³upnicy mog¹ wp³ywaæ na poszerzenie asortymentu produkowanych wyrobów. Jedn¹ z cech systemu nak³adczego jest brak samodzielnoœci cha³upnika, co ma zasadniczy wp³yw na strukturê zatrudnienia, gdy¿ daje mo¿liwoœæ kierowania do tego systemu osób niewykwalifikowanych lub z niepe³nymi kwalifikacjami. Nie oznacza to, ¿e w produkcji nak³adczej zaanga¿owane s¹ wy³¹cznie osoby o niskich kwalifikacjach. Zak³ady stosuj¹ce system nak³adczy organizuj¹ kursy, instrukta¿ oraz przedstawiaj¹ przyk³adowe modele cha³upnikom. Nastêpn¹ cech¹ jest zasada, ¿e cha³upnik swoj¹ pracê wykonuje poza zak³adem zwartym lub poza warsztatem nak³adcy6. Czêsto stawia siê pytanie, czy pracê zlecon¹ przez nak³adcê cha³upnik musi wykonywaæ wy³¹cznie we w³asnym mieszkaniu, czy te¿ mo¿e to uczyniæ w lokalu specjalnie na ten cel dzier¿awionym oraz czy kilku cha³upników mo¿e pracowaæ w jednym lokalu. Nies³uszne by³oby zbyt szczegó³owe okreœlanie, gdzie cha³upnik mo¿e wykonywaæ swoj¹ pracê, a gdzie nie. W wiêkszoœci wypadków wykonuje j¹ we w³asnym mieszkaniu. Wykorzystanie w³asnego mieszkania zapewnia oszczêdnoœæ kosztów. Ró¿nice pewnych elementów kosztów w produkcji nak³adczej w porównaniu ze zbli¿on¹ produkcj¹ w zak³adzie zwartym stanowi¹ czynnik decyduj¹cy o ekonomicznej op³acalnoœci produkcji okreœlonych towarów w systemie nak³adczym. Je¿eli zatem powstawa³aby sytuacja, w której albo nak³adca, albo cha³upnik ponosi³by dodatkowy koszt organizacji lokalu, podwa¿y³oby to jedno z podstawowych uzasadnieñ ekonomicznej op³acalnoœci systemu nak³adczego. Dzia³alnoœæ cha³upnicza powinna byæ op³acalna dla obydwu stron w niej wystêpuj¹cych, a wiêc zarówno dla nak³adcy, jak i dla cha³upnika. Je¿eli warunek ten nie jest spe³niony, to praca nak³adcza przegrywa z systemem produkcji w zak³adzie zwartym. O lokalizacji systemu nak³adczego decyduje rynek zbytu, surowce oraz zasoby si³y roboczej. Istotne staje siê wiêc spojrzenie na to zagadnienie z punktu widzenia kosztów. Dlatego w za³o¿eniach systemu nak³adczego powinno znaleŸæ siê ustalenie, ¿e pracê zlecon¹ przez nak³adcê cha³upnik wykonuje poza zak³adem zwartym i ¿e nak³adca nie ponosi dodatkowych kosztów zorganizowania i utrzymania miejsca pra-. 6 Okreœlenie „zak³ad zwarty” jest pojêciem przeciwstawnym w stosunku do produkcji nak³adczej jako produkcji rozproszonej. Okreœlenie to obejmuje zarówno zak³ad wytwórczy, jak i zak³ad us³ugowy..

(4) 58. Krzysztof Firlej. cy. System rozliczeñ mo¿e przewidywaæ zwrot œwiadczeñ za œwiat³o i energiê, ale to nie zmienia istoty zagadnienia. Nowoczesna technika i nowoczesne formy organizacji produkcji nak³adczej wymagaj¹ niejednokrotnie wspólnego korzystania z okreœlonej maszyny lub wspólnej pracy kilku osób przy wykonywaniu jakiejœ fazy produkcji b¹dŸ jakiegoœ przedmiotu. Nie mo¿na eliminowaæ takiej formy wspólnej pracy, ale w takich wypadkach ka¿dy cha³upnik powinien wystêpowaæ jako samodzielny podmiot, bezpoœrednio rozliczaj¹cy siê wobec nak³adcy. Tworzenie trwa³ych zespo³ów cha³upniczych, wspólnie rozliczaj¹cych siê z nak³adc¹ poprzez kierownika zespo³u, stanowi zaprzeczenie istoty nak³adztwa. Z tych przyczyn proponowana definicja z jednej strony w sposób zdecydowany eliminuje mo¿liwoœæ zatrudniania przez cha³upników osób obcych, natomiast nie okreœla jednoznacznie lokalizacji pracy poszczególnych cha³upników. Wiele definicji na pierwszym miejscu stawia zasadê, ¿e cha³upnik pracuje korzystaj¹c z materia³ów powierzonych mu przez nak³adcê. Na pewno dla du¿ej czêœci cecha ta jest bardzo istotna, ale nie mo¿e byæ ona uwa¿ana za bezwzglêdnie obligatoryjn¹ dla ca³ego nak³adztwa. Nie mo¿na tego zagadnienia traktowaæ w oderwaniu od obowi¹zuj¹cego systemu zaopatrzenia. W organizowaniu zaopatrzenia cha³upnicy nie wystêpuj¹ jako bezpoœredni odbiorcy, poniewa¿ z zasady otrzymuj¹ oni zaopatrzenie od nak³adcy. Organizowanie zaopatrzenia przez nak³adcê jest charakterystyczne dla pracy nak³adczej. Wi¹¿e siê to m.in. z faktem, ¿e cha³upnicy nie posiadaj¹ w³asnych œrodków na zakup materia³ów. Istnieje wiele sytuacji, w których cha³upnicy dysponuj¹ w³asnymi surowcami, takimi jak: wiklina, s³oma, len, we³na, odpady drzewne itp. System nak³adczy polega wtedy na realizacji zamówieñ i wzorów, zapewnieniu pomocy w rozwi¹zaniach konstrukcyjnych oraz na odbiorze i sprzeda¿y wyrobów gotowych. Mo¿e tak¿e polegaæ na organizowaniu zaopatrzenia w materia³y pomocnicze lub opakowania. Dla systemu nak³adczego jest charakterystyczne to, ¿e nak³adca rozlicza siê z cha³upnikiem za wykonan¹ pracê uwzglêdniaj¹c ustalony rycza³t. Punktem wyjœcia ustalenia tego rycza³tu jest okreœlona norma na wykonanie danego wyrobu. Niektóre z wymienionych cech odnosz¹ siê równie¿ do przemys³u domowego i rzemios³a. S¹ jednak dwie cechy, które zasadniczo odró¿niaj¹ nak³adztwo od tamtych form produkcji – jedna to brak samodzielnoœci, a druga to brak pomocy si³ najemnych. Istot¹ systemu nak³adczego jest gospodarcze uzale¿nienie cha³upnika od nak³adcy. Pozwala to wprawdzie z jednej strony na zatrudnienie w systemie nak³adczym ludzi, którzy nie maj¹ warunków do samodzielnego prowadzenia przedsiêbiorstwa czy to ze wzglêdu na brak kwalifikacji, czy te¿ ze wzglêdu na brak samodzielnoœci finansowej, z drugiej zaœ stwarza niebezpieczeñstwo wykorzystywania cha³upnika przez nak³adcê. Niebezpieczeñstwo to polega na pos³ugiwaniu siê wysokimi normami pracy oraz stosowaniu niskich wynagrodzeñ za wykonywan¹ pracê..

(5) System nak³adczy i jego rola w zakresie aktywizacji zawodowej.... 59. Podstawowym czynnikiem decyduj¹cym o ekonomicznej op³acalnoœci systemu nak³adczego, a jednoczeœnie zabezpieczaj¹cym cha³upników przed wyzyskiem powinno byæ wyznaczenie nak³adztwu ró¿nej strefy dzia³ania w stosunku do przemys³u. Polska zajmuje 8. miejsce pod wzglêdem liczby ludnoœci w Europie. Gêstoœæ zaludnienia przewy¿sza prawie dwukrotnie œredni¹ gêstoœæ zaludnienia w Europie (wynosz¹c¹ 67 osób na 1 km2). Pod tym wzglêdem Polska zajmuje 14. miejsce wœród pañstw europejskich. W procesie zmian, jakie nast¹pi³y w Makroregionie Po³udniowo-Wschodnim, mo¿na zauwa¿yæ dwie charakterystyczne cechy: doœæ sta³¹ strukturê zawodow¹ ludnoœci miejskiej (tj. udzia³ zatrudnionych w przemyœle, budownictwie i us³ugach) oraz wzrost udzia³u sektorów nierolniczych w zatrudnieniu ludnoœci wiejskiej. Ta druga cecha wyra¿a siê przede wszystkim we wzroœcie liczby dojazdów ludnoœci wiejskiej do pracy w miastach, a w mniejszym stopniu w powstawaniu nowych miejsc pracy w przemyœle, budownictwie i us³ugach na wsi. Polska jest krajem, który d³ugi czas po wojnie musia³ funkcjonowaæ wed³ug zasad gospodarki planowej i jego rozwój nie nastêpowa³ we w³aœciwym tempie. Dopiero w ci¹gu ostatnich kilku lat Polska próbuje prowadziæ gospodarkê wolnorynkow¹. Stwarza to mo¿liwoœci zró¿nicowanego rozwoju poszczególnych makroregionów naszego kraju. Szczególnie wa¿ne s¹ tradycje rodzinne przekazywane z pokolenia na pokolenie. Makroregion Po³udniowo-Wschodni jest tego szczególnym przyk³adem. Przemys³ nak³adczy szczególnie tutaj stwarza mo¿liwoœæ wprowadzenia dodatkowej produkcji w stosunkowo nied³ugim czasie, przy niewielkich nak³adach inwestycyjnych. Przy spe³nianiu okreœlonych warunków produkcja ta jest op³acalna i ze wzglêdu na swój charakter stanowi uzupe³nienie produkcji zak³adów zwartych w zaopatrzeniu rynku i w produkcji na eksport. System nak³adczy w Makroregionie Po³udniowo-Wschodnim jest rozwijany przede wszystkim w drobnej wytwórczoœci, której g³ównym zadaniem jest produkowanie artyku³ów w krótkich seriach dla okreœlonych grup odbiorców, z uwzglêdnieniem ich indywidualnych gustów, oraz artyku³ów opartych g³ównie na pracy ¿ywej, produkowanie jednostkowych maszyn, sprzêtu precyzyjnego itp. w celu powiêkszenia potencja³u produkcyjnego i urozmaicenia produkcji. Nie wyklucza to oczywiœcie nawi¹zywania kooperacji z cha³upnikami lub zespo³ami cha³upniczymi przez zak³ady wielkoprzemys³owe. Charakterystyczne cechy tej formy produkcji pozwalaj¹ zatem na wykorzystanie jej zgodnie z zasad¹ racjonalnoœci w celu: – dodatkowego wzbogacenia zaopatrzenia rynku, – poszerzenia mo¿liwoœci eksportu, – aktywizacji terenów s³abo rozwiniêtych gospodarczo, – aktywizacji gospodarczej okreœlonych grup ludnoœci, – wykorzystania regionalnych tradycji i umiejêtnoœci na podstawie lokalnych surowców, – zwiêkszenia potencja³u us³ugowego..

(6) 60. Krzysztof Firlej. 1. Wzbogacenie zaopatrzenia rynku. W produkcji nak³adczej mo¿na rozró¿niæ cztery typy zaopatrzenia rynku. Pierwszy typ to masowa produkcja artyku³ów bêd¹cych uzupe³nieniem produkcji zak³adów zwartych. Produkcja ta koncentruje siê na asortymentach o du¿ym udziale pracy ¿ywej, nie wymagaj¹cych stosowania ciê¿kich maszyn albo zestawów maszyn. Ten typ produkcji mo¿e przyczyniæ siê do zwiêkszenia ogólnej produkcji krajowej. 2. Importerzy z krajów wysoko uprzemys³owionych, ze wzglêdu na wysokie koszty robocizny w³asnej, czêsto poszukuj¹ na rynkach zagranicznych towarów wymagaj¹cych du¿ej pracoch³onnoœci. St¹d w latach 80. nast¹pi³o takie szybkie tempo wzrostu eksportu polskich wyrobów z wikliny, rogo¿yny, lalek i innych zabawek, drobnej galanterii drzewnej, a szczególnie wyrobów sztuki ludowej. Najskuteczniejszym sposobem zapewnienia rytmicznoœci produkcji nak³adczej przeznaczonej na eksport jest taka jej organizacja, przy której ostatnia faza produkcji jest wykonywana w zak³adach zwartych. Oczywiœcie takie rozwi¹zanie jest mo¿liwe do zastosowania tylko przy produkcji okreœlonych asortymentów. Trudnoœci w zapewnieniu rytmicznoœci produkcji wystêpuj¹ zarówno w tych dzia³ach przemys³u nak³adczego, gdzie zatrudnieni s¹ cha³upnicy, dla których praca nak³adcza stanowi g³ówne zajêcie, jak i w tych, gdzie pracuj¹ osoby, dla których praca nak³adcza jest zajêciem dodatkowym. Zw³aszcza w tym drugim przypadku zapewnienie terminowoœci, a przede wszystkim rytmicznoœci jest bardzo trudne. 3. Aktywizacja okreœlonych grup ludnoœci. Na przyk³adzie kszta³towania siê struktury zatrudnienia w spó³dzielczoœci pracy mo¿na pokazywaæ, w jaki sposób szeroki zasiêg i charakter dzia³alnoœci umo¿liwiaj¹ jej spe³nienie istotnej roli w polityce zatrudnienia oraz jak w tê politykê mo¿e byæ w³¹czony system nak³adczy. Pe³na lub czêœciowa automatyzacja produkcji przemys³u wielkiego, ci¹g³oœæ linii produkcyjnych mog¹ uniemo¿liwiaæ zatrudnienie na wiêksz¹ skalê inwalidów, kobiet oraz mê¿czyzn, którzy przekroczyli ustalon¹ granicê wieku. Drobna wytwórczoœæ mo¿e dostosowaæ organizacjê lub profil dzia³alnoœci w niektórych bran¿ach do mo¿liwoœci tych grup ludnoœci w celu ich zatrudnienia czy to w zak³adach zwartych, czy w systemie pracy nak³adczej. Umiejêtny dobór asortymentu oraz form organizacji produkcji i us³ug umo¿liwia tym ludziom wykonywanie op³acalnej produkcji. Prowadzenie tej dzia³alnoœci ma wiêc nie tylko ekonomiczne uzasadnienie, ale równie¿ istotne znaczenie spo³eczne7. W ca³ym nak³adczym zatrudnieniu w spó³dzielczoœci pracy na prze³omie lat 80. i 90. kobiety stanowi³y ponad 80%, natomiast w du¿ych miastach procentowy udzia³ kobiet by³ znacznie wiêkszy i dochodzi³ do 95%. Du¿e miasta wch³aniaj¹ lokaln¹ wykwalifikowan¹ si³ê robocz¹, jak równie¿ wykwalifikowan¹ si³ê robocz¹ (g³ównie mê¿czyzn) z okolicznych miast i miejscowoœci, natomiast w wiêkszoœci du¿ych miast wystêpuj¹ lokalne nadwy¿ki kobiecej si³y roboczej, g³ównie wykwalifikowanej. 7 A. Hoff, Vereinbarkeit von Familie und Beruf. Neue Forschungsergebnisse im Dialog zwischen Wissenschaft und Praxis, Bundesministerium für Arbeit Jugend, Familie, Frauen und Gesund-heit, Stuttgart 1987..

(7) System nak³adczy i jego rola w zakresie aktywizacji zawodowej.... 61. W kwestii zatrudniania kobiet w systemie nak³adczym mamy do czynienia z dwiema sytuacjami: albo miejscowy przemys³ nie mo¿e zapewniæ zatrudnienia lokalnym nadwy¿kom przede wszystkim kobiecej si³y roboczej, albo mimo zapewnienia przez miejscowy przemys³ miejsc pracy istnieje okreœlona liczba kobiet, które ze wzglêdów rodzinnych nie mog¹ pracowaæ w zak³adach zwartych. Obok inwalidów i kobiet, które nie mog¹ pracowaæ w zak³adach zwartych, jest te¿ okreœlona kategoria mê¿czyzn, którzy ze wzglêdu na wiek lub ograniczon¹ wydajnoœæ nie mog¹ pracowaæ w wielkich zak³adach pracy przy obs³udze ciê¿kich maszyn. Czêœæ z nich zatrudnia siê w drobnej wytwórczoœci, natomiast czêœæ jest wykorzystywana tylko w pracy nak³adczej8. Poza problemem zatrudniania tych grup ludnoœci istnieje równie¿ problem zapewnienia dodatkowego zatrudnienia w³aœcicielom kar³owatych gospodarstw rolnych i dzia³ek. Wielu z nich pracuje w blisko po³o¿onych zak³adach przemys³owych i w budownictwie, inni musieliby zbyt daleko udawaæ siê do codziennej pracy. W³aœciciele kar³owatych gospodarstw mog¹ braæ zlecenia pracy do domu i wykonywaæ j¹ wówczas, kiedy pozwalaj¹ na to zajêcia zwi¹zane z gospodarstwem rolnym. Bardzo czêsto wykorzystanie wolnego czasu ma³orolnych wi¹¿e siê z rozwijaniem sztuki ludowej oraz podtrzymywaniem regionalnych tradycji i umiejêtnoœci. 4. Aktywizacja terenów gospodarczych s³abo rozwiniêtych. Trudno przeprowadziæ wyraŸn¹ liniê podzia³u miêdzy aktywizacj¹ pewnych grup ludnoœci i aktywizacj¹ okreœlonych terenów. Czêœciowo te dwie funkcje siê zazêbiaj¹. Postêpuj¹ca stale koncentracja przemys³u powoduje stopniowy upadek miasteczek i osiedli, znajduj¹cych siê poza zasiêgiem uprzemys³owienia. Na terenach tych powstaj¹ lokalne nadwy¿ki si³y roboczej. Poziom gospodarczy regionów, le¿¹cych poza zasiêgiem dzia³ania du¿ych oœrodków przemys³owych, zale¿y zatem w znacznym stopniu od rozwoju drobnej wytwórczoœci. Drobna wytwórczoœæ ma stosunkowo niski wskaŸnik udzia³u kapita³u i koncentruje siê na produkcji bardziej pracoch³onnej. W konsekwencji cykl inwestycyjny w drobnej wytwórczoœci jest krótszy, co wp³ywa na szybsze roz³adowywanie lokalnych nadwy¿ek si³y roboczej. Jednak¿e zak³ady drobnej wytwórczoœci s¹ zlokalizowane tylko w czêœci tych miejscowoœci. Pozostaje du¿a liczba miejscowoœci, gdzie wiele drobnych zak³adów przemys³owych uleg³o likwidacji, a równoczeœnie nie powsta³ ani przemys³ ciê¿ki, ani drobny. Poci¹ga to za sob¹ upadek tych miast z powodu niemo¿noœci zapewnienia pracy ich mieszkañcom. Skutkiem tego jest równie¿ pogorszenie zaopatrzenia rejonu tych miast w wiele towarów, czêsto pierwszej potrzeby. Wiele z tych miejsowoœci w bliskiej lub dalszej przysz³oœci zostanie objêtych uprzemys³owieniem, pozosta³e jednak nie. Aktywizacja tych miejscowoœci zale¿y w du¿ej mierze od drobnej wytwórczoœci, od zorganizowania przez ni¹ produkcji oraz placówek us³ogowych i handlowych. W organizowaniu produkcji i us³ug du¿¹ rolê mo¿e odegraæ system nak³adczy, który mo¿e siê przyczyniæ do pe³niejszego wykorzystania miejscowej si³y roboczej.. L. Paryczko, M. Rylke, Zasady organizacji i ekonomiki pracy nak³adczej oraz postulaty jej usprawniania i rozwoju, IPDiRz, Warszawa 1973. 8.

(8) 62. Krzysztof Firlej. Produkcja nak³adcza mo¿e równie¿ odegraæ istotn¹ rolê w przygotowaniu gruntu dla przedsiêbiorstw, które maj¹ tu powstaæ w przysz³oœci. Ze wzglêdu na potrzebê aktywizacji tych miejscowoœci konieczny jest znacznie szybszy wzrost wytwórczoœci nak³adczej na tych terenach od œredniego wzrostu w ca³ym kraju. 5. Wykorzystanie regionalnych tradycji wytwórczych w produkcji opartej na lokalnych surowcach. W polskiej gospodarce musi zajœæ wiele przemian, które przyczyni¹ siê do przeciwdzia³ania zanikowi regionalnych tradycji wytwórczych, rozwoju sztuki ludowej i rzemios³a artystycznego. Rozwijaniem tej dzia³alnoœci zajmuj¹ siê specjalne spó³dzielnie przemys³u ludowego i artystycznego. Celem dzia³alnoœci tych spó³dzielni jest produkowanie artyku³ów nawi¹zuj¹cych do dawnych tradycji wytwórczych albo w sposób wyraŸny odró¿niaj¹cych siê poziomem artystycznym od wyrobów produkowanych na skalê masow¹. W poszukiwaniu metod rozwijania sztuki ludowej i rzemios³a artystycznego powinno stwarzaæ siê zrzeszonym twórcom ludowym warunki do ich oryginalnej twórczoœci, zaopatruj¹c ich w potrzebne materia³y i organizuj¹c zbyt wyrobów w kraju i za granic¹. Powinno siê wyszukiwaæ i wci¹gaæ do wspó³pracy nowych twórców ludowych, dokonywaæ rekonstrukcji sztuki ludowej, opieraj¹c siê na starych wzorach i starej technice wytwarzania oraz otaczaæ specjaln¹ opiek¹ zanikaj¹ce rêkodzie³a. 6. Zwiêkszenie potencja³u us³ugowego przez wykorzystanie systemu nak³adczego. Analizuj¹c mo¿liwoœci wykorzystania do œwiadczenia us³ug systemu nak³adczego, nale¿y ograniczyæ problem wy³¹cznie do us³ug typu rzemieœlniczego. Us³ugi te wykonywane s¹: – w wyspecjalizowanych spó³dzielniach us³ugowych, opieraj¹cych swoj¹ dzia³alnoœæ na scentralizowanych warsztatach lub zak³adach i szerokiej sieci punktów przyjêæ (np. du¿e pralnie lub zak³ady chemicznego czyszczenia z punktami przyjêæ w zasiêgu miasta, powiatu, a czasem kilku powiatów), – w kilku- lub kilkunastoosobowych warsztatach us³ugowych, – w ma³ych 1–2-osobowych punktach pozostaj¹cych na zrycza³towanym rozrachunku. Równie¿ w wielu innych bran¿ach us³ugowych ró¿ne drobne, nieskomplikowane prace mogliby z ³atwoœci¹ wykonywaæ cha³upnicy bez obci¹¿enia przepustowoœci warsztatu us³ugowego. Wzrastaj¹ce zapotrzebowanie na us³ugi pog³êbiaæ bêd¹ trudnoœci spowodowane niewielk¹ baz¹. Mo¿liwoœci uzyskania wzrostu wartoœci us³ug przez zwiêkszenie wydajnoœci pracy s¹ w us³ugach bardziej ograniczone ni¿ w produkcji. Przyrost sieci z nowych inwestycji nie pokrywa potrzeb wynikaj¹cych ze stale rosn¹cego spo³ecznego zapotrzebowania na us³ugi. Koniecznoœæ napraw stale zwiêkszaj¹cej siê iloœci sprzêtu trwa³ego u¿ytku oraz wzrastaj¹ca stopa ¿yciowa spo³eczeñstwa w konfrontacji ze znacznym deficytem us³ug powoduj¹, ¿e zarówno wczeœniej, jak i w obecnej gospodarce wolnorynkowej istnieje potrzeba wykonywania tych us³ug. Jednym ze sposobów rozwi¹zania tego problemu jest koncentracja produkcji w œred-.

(9) System nak³adczy i jego rola w zakresie aktywizacji zawodowej.... 63. nich i wiêkszych zak³adach przemys³owych, z równoczesnym przestawieniem ma³ych, nie nadaj¹cych siê do produkcji zak³adów przemys³owych na dzia³alnoœæ us³ugow¹ i przesuwaniem niektórych czynnoœci z lokali us³ugowych do systemu nak³adczego. Mo¿e to oznaczaæ powa¿ne uzupe³nienie nowo budowanej sieci us³ug. Jest spraw¹ oczywist¹, ¿e koszt stworzenia miejsca pracy cha³upnika jest niewspó³miernie ni¿szy od kosztu stworzenia nowego miejsca pracy w zak³adzie us³ugowym. Wiele funkcji, które system nak³adczy mo¿e spe³niaæ w warunkach gospodarki wolnorynkowej, mo¿e mieæ charakter sta³y. Wiele z tych funkcji mo¿e mieæ specjalne znaczenie dla gospodarki narodowej w okresach wy¿u demograficznego oraz na niektórych terenach do czasu rozbudowy przemys³u, który wch³onie tam lokalne nadwy¿ki si³y roboczej. Reasumuj¹c, funkcje systemu nak³adczego w gospodarce wolnorynkowej mo¿na okreœliæ nastêpuj¹co: – w sposób istotny mo¿e przyczyniæ siê do likwidacji bezrobocia na terenach szeroko nim objêtych, – mo¿e zapewniæ zatrudnienie grupie ludzi nie mog¹cych pracowaæ w zak³adach zwartych; zatrudnienie to mo¿e byæ sta³e lub stanowiæ Ÿród³o dodatkowego b¹dŸ sezonowego zarobku, – w pewnych dziedzinach mo¿e byæ najbardziej racjonalnym systemem produkcji i œwiadczenia us³ug, – na terenach, gdzie nie ma rozwiniêtego przemys³u, mo¿e byæ to sposób likwidacji nadwy¿ek si³y roboczej, – w okresie wy¿u demograficznego mo¿e umo¿liwiæ uzyskanie dodatkowych tanich miejsc pracy, – mo¿e przygotowaæ kadry dla maj¹cego powstaæ na danym terenie przemys³u. Niezale¿nie od gospodarczej racjonalnoœci system ten ma du¿e znaczenie spo³eczne, przede wszystkim ze wzglêdu na zwiêkszenie mo¿liwoœci zatrudnienia inwalidów oraz kobiet, rozwijanie i pielêgnowanie sztuki ludowej oraz aktywizacjê terenów zaniedbanych gospodarczo. Literatura Arnekker E., Encyklopedia nauk politycznych, IGS, Warszawa 1936, z. 5/6. Die Heimarbeit in der Deutschen Textilindustrie, Herausgegeben vom Deutschen Textilarbeiter-Verband anläßlich der von der Gesellschaft für soziale Reform veranstalteten Heimarbeitausstellung vom 28. April bis 18. Mai 1925, Berlin 1925. Encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1982. Hoff A., Vereinbarkeit von Familie und Beruf. Neue Forschungsergebnisse im Dialog zwischen Wissenschaft und Praxis, Bundesministerium für Arbeit Jugend, Familie, Frauen und Gesund-heit, Stuttgart 1987. Paryczko L., Rylke M., Zasady organizacji i ekonomiki pracy nak³adczej oraz postulaty jej usprawniania i rozwoju, IPDiRz, Warszawa 1973. Tr¹mpczyñski B., Ekonomiczne podstawy nak³adztwa w Polsce, ZW CRS, Warszawa 1971..

(10) 64. Krzysztof Firlej. The Putting-Out System and Its Role in the Stimulation of Economic Activity of Farmers in the South-Eastern Region The putting-out system is defined as a manufacturing and marketing organization in which an individual manufacturer carries out an exact order of a merchant-employer who supplies raw materials, specifies the quantity and quality of the products, provides the manufacturer with tools, if necessary, and organizes the marketing. The contemporary putting-out system functions mainly with the domestic system. Outside work is undoubtedly a highly controversial issue. At present, under the conditions of Poland’s free market economy, the putting-out system is undervalued as an element of stimulating the economic activity of both underdeveloped areas and specific groups of population, or as a rational system of manufacturing certain goods. Now, the putting-out system does not draw so much attention as it did seventy years ago, i.e. in the period of its most rapid growth. Before, the putting-out system was treated as a special type of economic activity occurring in an atrophic form, or as a temporary deficiency in the manufacturing and service process. The problem raised in the paper is worth of notice as a number of functions which the putting-out system can perform under the conditions of the free market economy can be the permanent functions. Many of these functions can be of special importance to the national economy in population explosion periods, and in certain areas until an industry develops which will absorb the local labour surplus..

(11)