Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski jako determinanta kształtowania marketingowych strategii rozwoju miast

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 694. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Władysław Szczepankiewicz Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych. Krzysztof Piotr Wojdacki Katedra Handlu i Instytucji Rynkowych. Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski jako determinanta kształtowania marketingowych strategii rozwoju miast 1. Wprowadzenie Miasta stanowią podstawowy układ odniesienia marketingu terytorialnego. Tak postawionej tezie nie przeczy wykorzystanie marketingu terytorialnego w zarządzaniu innymi jednostkami przestrzennymi (gmina, region). Należy jednak podkreślić, że to właśnie jednostkami miejskiej sieci osadniczej stanowią główny obiekt zainteresowania tej odmiany marketingu [8, s. 40 i nast.]. Wynika to z oczywistego faktu, że to miasta są głównymi ośrodkami sieci osadniczej. Wyznaczają one, poprzez wypełnianie różnego rodzaju funkcji, nie tylko swoją rangę, ale także rangę regionu, którego stanowią centrum. W efekcie dochodzi do wykształcenia się w naturalny sposób hierarchicznego układu jednostek terytorialnych. Układ ten jest układem dynamicznym. Oznacza to, że jego elementy w sposób ciągły konkurują między sobą poprzez wytwarzanie przewag konkurencyjnych. Nie wdając się w szczegółową identyfikację czynników konkurencyjności miast, można przyjąć, że jednym z podstawowych czynników jest czynnik demograficzny. Rozpatrywać go należy w kategoriach potencjału demograficznego, ale – jak wskazuje wielu . ZN694.indb 61. Szerzej na temat konkurencyjności i konkurowania miast m.in. w pracach [3, 6, 7].. 1/30/08 1:19:11 PM.

(2) 62. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. autorów – także, a może przede wszystkim, jako „kapitał ludzki” niosący ze sobą takie elementy jak potencjał intelektualny, innowacyjność, przedsiębiorczość itp. [3, s. 23 i nast.]. W dobie globalizacji, przechodzenia do cywilizacji informacyjnej, te elementy stanowić będą o zmianach hierarchii ośrodków miejskich, a tym samym, mówiąc szerzej, przestrzeni [5, s. 66]. Wejście Polski w struktury Unii Europejskiej stanowi wyzwanie nie tylko w kategoriach gospodarczych, ale także w aspektach kształtowania systemu osadniczego kraju, a szerzej – przestrzeni geonomicznej. Kształtowanie nowego modelu osadniczego Polski, opartego przede wszystkim na węzłach – miastach metropoliach, wymagać będzie odpowiednich zmian w kształtowaniu strategii rozwoju miast, w wykorzystaniu instrumentarium marketingowego. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie i analiza zmian miejskiej sieci osadniczej Polski w relatywnie długim okresie, a mianowicie w latach 1980–2003. Cel główny realizowany jest poprzez cele szczegółowe (cząstkowe), które w postaci pytań przedstawić można w następujący sposób: – jakie zmiany zachodziły w ilościowej strukturze miejskiej sieci osadniczej Polski? – jak kształtowała się demograficzna struktura miejskiej sieci osadniczej Polski? – jakimi tendencjami rozwoju demograficznego charakteryzowały się miasta Polski? 2. Proces urbanizacji i jego fazy Procesy urbanizacji stanowią jedną z najbardziej charakterystycznych cech rozwoju cywilizacyjnego XX w. Kształtowane są one poprzez oddziaływanie dwóch sił, a mianowicie siły dośrodkowej oraz siły odśrodkowej. Pierwsza z nich przejawia się poprzez koncentrację ludności w przestrzeni miast. Druga natomiast związana jest z przemieszczaniem się ludności poza strefy miejskie (dyfuzja informacji i urządzeń technicznych, poszukiwanie lepszych warunków środowiskowych itp.). Jak pisze A. Harańczyk [4, s. 23], siły te nie działają jednocześnie, lecz w pewnej charakterystycznej kolejności, wynikającej z przechodzenia społeczności przez określone fazy rozwojowe. Można w związku z tym wyróżnić następujące fazy urbanizacyjne: urbanizację, suburbanizację, dezurbanizację, reurbanizację. Okresowi temu poświęcono większość poczynionych analiz statystycznych. W niektórych jednak analizach okres badań uległ rozszerzeniu, w innych – skróceniu. Poza względami merytorycznymi, zabiegi takie wynikały z dostępności danych empirycznych. Obliczenia prowadzono wykorzystując stworzoną przez autorów w poprzednich latach i ciągle aktualizowaną bazę danych oraz jej specjalistyczne oprogramowanie. W efekcie przeprowadzone obliczenia dokonywano na zbiorze liczącym kilkadziesiąt tysięcy liczb.. ZN694.indb 62. 1/30/08 1:19:11 PM.

(3) Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 63. Nie wdając się w szczegółowe rozważania definicyjne, dla potrzeb niniejszego opracowania można najogólniej przyjąć, że urbanizacja to proces charakteryzujący się szybszym tempem zaludnienia obszarów centralnych niż obszarów otaczających miast (obszary zewnętrzne). W związku z tym liczba ludności całej aglomeracji wzrasta na skutek dodatniego przyrostu naturalnego i migracji ludności. O suburbanizacji można natomiast mówić, gdy przyrost ludności na obszarach zewnętrznych jest szybszy niż w centralnych częściach aglomeracji. Wtedy to przyrost naturalny na obszarach zewnętrznych jest szybszy, a niektóre obszary centralne charakteryzują się przyrostem ujemnym. Innymi słowy, główne miasto traci na znaczeniu, a wzrasta rola obszarów zewnętrznych. Trzecia faza rozwoju miasta (dezurbanizacja) polega na spadku liczby ludności na obszarach centralnych, a także spadku liczby ludności na obszarach zewnętrznych. Powoduje to zmniejszanie się aglomeracji jako całości, a wynika z ujemnego przyrostu naturalnego oraz ujemnego bilansu migracji z obszarów zewnętrznych do obszarów aglomeracji. Ostatnia z faz rozwoju miast to faza reurbanizacji. Występuje ona wówczas, gdy udział ludności obszaru centralnego w globalnej liczbie ludności aglomeracji rośnie, początkowo na skutek zahamowania tempa ubytku, a następnie wzrostu ludności tego obszaru. Następuje więc w tej fazie odradzanie się miast. Przedstawione fazy rozwoju procesów urbanizacyjnych mogą przebiegać w różnych krajach w inny sposób. Wynika to z różnej siły oddziaływania głównych determinant tego procesu, do których zaliczyć można warunki geograficzne, stopień rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru (kraju, regionu), preferencje poszczególnych grup ludności, politykę władz, podmiotów gospodarczych i innych uczestników procesów społeczno-gospodarczych. Należy jednak zaznaczyć, że formy i zakres tych przeobrażeń co do kierunku są zbliżone. 3. Sieć osadnicza miast Polski i jej przeobrażenia W wypadku Polski procesy urbanizacyjne najszybciej przebiegały po II wojnie światowej, a związane były przede wszystkim z odbudową kraju oraz z uprzemysłowieniem. Celem polityki industrializacji było przekształcenie Polski z kraju rolniczo-przemysłowego w kraj przemysłowo-rolniczy. Uprzemysłowienie spełniało więc rolę głównego czynnika przyspieszającego procesy urbanizacyjne. Rozwój miejskiej sieci osadniczej, a co za tym idzie, również liczby ludności zamieszkującej miasta, był nierównomierny. W badanym okresie (lata 1980–2003) liczebność sieci osadniczej miast Polski ulegała zmianom (por. rys. 1 i tabela 1). Nastąpił wzrost o 80 jednostek, co daje przyrost o blisko 10%. Okres ten nie był jednak jednorodny. Wyróżnić można cztery podokresy:. ZN694.indb 63. 1/30/08 1:19:11 PM.

(4) Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 64. – lata 1980–1986 – powolny wzrost liczby miast, – lata 1987–1992 – przyspieszenie wzrostu liczby miast, – lata 1993–1999 – szybki rozwój liczby miast, – lata 2000–2003 – stabilizacja liczby miast.. 840 820. 804 804805 806. 812 813. 822 813 818. 825 830. 853. 860. 874 875 880. 884 882 884. 2001. 845. 1996. 860. 864 869. 1995. 880. 1998. 900. 833 835. 800. 2003. 2002. 2000. 1999. 1997. 1994. 1993. 1992. 1991. 1990. 1989. 1988. 1987. 1986. 1985. 1984. 1983. 1982. 1981. 760. 1980. 780. Rys. 1. Liczba miast Polski w latach 1980–2003. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Tabela 1. Zmiany liczby miast Polski w latach 1980–2003 Lata. Stan na początku okresu. 1981–1985. 804. 1986–1990 1991–1995. 1996–2000 2001–2003. Wzrost liczby miast. 812. 830. 860 880. 8 18. Stan na koniec okresu 812. 830. 30. 860. 4. 884. 20. 880. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Reasumując, wzrost liczby miast Polski w badanym okresie można uznać za relatywnie duży, biorąc pod uwagę fakt, że przybyło 10% nowych jednostek w miejskiej sieci osadniczej. Analiza liczby miast i jej zmian daje pewien obraz sieci osadniczej Polski. Jednak, jak wcześniej stwierdzono, za podstawową charakterystykę sieci osadniczej trzeba uznać liczbę ludności mieszkającej w miastach oraz jej udział w globalnej liczbie ludności Polski. Zmiany liczby ludności miast wynikają z oddziaływania trzech podstawowych czynników determinujących, a mianowicie:. ZN694.indb 64. 1/30/08 1:19:12 PM.

(5) Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 65. – zmian statutu administracyjnego miejscowości i granic administracyjnych miast, – różnic w wielkości przyrostu (ubytku) naturalnego ludności miast i wsi, – migracji [7, s. 97]. Lata poddane analizie charakteryzują się niejednorodnością w kształtowaniu się dynamiki i tempa zmian ludności w miastach (por. rys. 2). Analiza tych wskaźników pozwoliła na wyodrębnienie trzech podokresów: – lata 1980–1991, – lata 1992–1997, – lata 1998–2003. 25 000 24 000 23 543,3. 23 000 22 000 21 000. 20 978,7. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 20 000. Rys. 2. Liczba mieszkańców miast Polski w latach 1980–2003 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Lata 1980–1991 to okres silnego wzrostu liczby ludności miast. Fakt ten dokumentuje wzrost liczby ludności w miastach wynoszący 2 773,1 tys., wielkość wskaźnika dynamiki o podstawie stałej ds = 113,2% oraz wskaźnik średniorocznego tempa zmian t = 1,135%. Należy jednak zaznaczyć, że w porównaniu z okresami wcześniejszymi już w tych latach nastąpiło znaczne osłabienie tempa wzrostu ludności miejskiej (por. tabela 2). Nie wdając się w szczegółową analizę przyczyn takiego stanu rzeczy można przyjąć, że pogłębiający się kryzys społeczno-ekonomiczny spowodował zmianę uwarunkowań społeczno-gospodarczych, w których . ZN694.indb 65. Szerzej problematyka ta została poruszona m.in. w [1].. 1/30/08 1:19:13 PM.

(6) Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 66. przebiegały procesy urbanizacyjne. Jednocześnie przekształceniu uległy struktury demograficzne oraz procesy socjologiczne związane ze zmianami postaw i zachowań ludności. W efekcie tego nastąpiło: – obniżenie się przepływów ludności ze wsi do miast, – wzrost migracji zewnętrznych (ujemne saldo dla kraju i miast), – spadek przyrostu naturalnego (szczególnie w latach 1985–1991). Powyższe czynniki i procesy spowodowały osłabienie dynamiki zmian liczby ludności miast. Nie rekompensowały tego zmiany administracyjne, polegające na wzroście liczby miast o 29 jednostek terytorialnych. Tabela 2. Bilans ludności miejskiej (w tys. osób) Lata 1961–1965. 1966–1970 1971–1975. 1976–1980 1981–1985. 1986–1990 1991–1995. 1996–2000 2001–2003. Stan na dzień 1 stycznia. Przyrost. 14 401. 1280. 15 681. 17 088. 19 030. 1407 1942. 1273. 23 752. 23 752. 23 877. 19 030. 20 979. 1500. 23 860. 15 681. 17 088. 1949. 20 979 22 479. Stan na dzień 31 grudnia. Dynamika zmian (w %). Średnioroczne tempo zmian (w %). 109,0. 1,73. 108,9 111,4. 1,71. 2,18. 110,2. 1,97. 105,7. 1,11. 22 479. 107,2. 108. 23 860. 100,5. 0,09. –334. 23 543. 98,6. –0,28. 17. 23 877. 100,1. 1,39. 0,01. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Okres drugi obejmuje lata 1992–1997. Jest to czas jeszcze większego obniżenia dynamiki wzrostu liczby ludności miast Polski (ds = 100,7%) oraz minimalnego średniorocznego tempa jej wzrostu (t = 0,106%). W ostatnim roku tego okresu (1997 r.) zaobserwowano jednocześnie maksimum liczby ludności zamieszkującej miasta (23 927,9 tys.). Wzrost liczby ludności miast w całym tym okresie wyniósł 224,0 tys. Na tak niski przyrost liczby ludności wpływ miały wspomniane wcześniej pogarszające się warunki życia znacznej części społeczeństwa oraz ogólna sytuacja gospodarcza kraju [4, s. 28]. Można więc przyjąć, że okres ten stanowi proces suburbanizacji lub – jak niektórzy autorzy stwierdzają – jest jego kontynuacją. Ostatnie lata (1998–2003) charakteryzują się odwróceniem tendencji – ze wzrostowej na spadkową. Spadek ten wyniósł 379,5 tys., co w wartościach względnych daje 1,6%. Sytuacja ta może wskazywać na początkową fazę dezurbanizacji w Polsce. Innego zdania są jednak autorzy Aktualizacji raportu o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju, stwierdzając, że wynika to jedynie ze zjawiska. ZN694.indb 66. 1/30/08 1:19:13 PM.

(7) Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 67. statystycznego związanego z niedoskonałościami sprawozdawczości GUS [7, s. 99 i nast.]. Stwierdzają dalej, że „(…) ludność dużych miast nie zmniejsza się zapewne w wymiarze realnym, a w granicach obszarów metropolitalnych – niewątpliwie wzrasta”. Główny powód osłabienia procesów urbanizacyjnych autorzy ci upatrują natomiast w zmniejszaniu się migracji netto ze wsi do miast. Gdańsk. Szczecin. Białystok. Bydgoszcz Poznań. Warszawa Liczba ludności (2000) Łódź. Wrocław. Lublin. 1 600 tys. 800 200 50. Kraków. Rys. 3. Miejska sieć osadnicza Polski (2000 r.) Źródło: IGiPZ PAN, htpl//WWW.igipz.pl.. Przedstawione główne tendencje zmian ludności miejskiej sieci osadniczej w latach 1980–2003 miały swoje implikacje w przekształcaniu się struktury ludności Polski analizowanej z punktu widzenia miejsca zamieszkania. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że mimo znacznego w ostatnich latach osłabienia procesów urbanizacyjnych, liczba ludności miast na przestrzeni badanego okresu wzrastała (wzrost wyniósł 12%), gdy w tym samym czasie liczba ludności zamieszkującej wsie nieznacznie malała (spadek o 1,0%) – por. rys. 4. Spowodowało to określone zmiany w strukturze demograficznej kraju – następował wzrost udziału ludności miejskiej (2,9%), przy jednoczesnym spadku udziału ludności zamieszkującej wsie – por. rys. 5.. ZN694.indb 67. 1/30/08 1:19:15 PM.

(8) Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 68. 116 114. 112,2. 112 110 108. 106,8. 106 104 102. 99,3. miasto. wieś. 2003. 2002. 2001. 2000. 1999. 1998. 1997. 1996. 1995. 1994. 1993. 1992. 1991. 1990. 1989. 1988. 1987. 1986. 1985. 1984. 1983. 1982. 100. 1980. 98. 1981. 100. ogółem. Rys. 4. Dynamika zmian liczby ludności Polski według miejsca zamieszkania w latach 1980–2003 (1980 = 100) Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS. 100 80. %. 41,3. 39,8. 38,2. 38,2. 38,2. 38,3. 38,2. 58,7. 60,2. 61,8. 61,8. 61,8. 61,7. 61,8. 1980. 1985. 1990 1995 miasto. 2000 wieś. 2001. 2002. 60 40 20 0. Rys. 5. Struktura ludności Polski według miejsca zamieszkania w latach 1980–2003 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.. Dopełnieniem obrazu demograficznego miast Polski jest analiza oparta na parametrach szeregów statystycznych odzwierciedlających liczbę ludności w poszczególnych jednostkach miejskiej sieci osadniczej. Otrzymane wyniki przedstawiono w tabeli 3.. ZN694.indb 68. 1/30/08 1:19:16 PM.

(9) Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 69. Tabela 3. Parametry opisowe liczby ludności miast Polski w latach 1986–2003 Rok. Średnia arytmetyczna. 1986. 27 934. 1996. 27 666. 1995. zmienności (V). Współczynniki asymetrii (As). koncentracji (K). 312,08. 11,22. 0,559. 304,21. 11,18. 27 764. 304,38. 1997. 27 500. 304,08. 1999. 27 308. 303,24. 11,24. 2001. 26 977. 303,94. 11,31. 2003. 26 611. 314,56. 1998. 2000 2002. 27 367 27 132 26 717. 303,58 303,49 313,93. 11,19 11,17. 0,549. 0,549. 0,548. 11,23. 0,548. 11,26. 0,547. 11,85. 11,88. 0,547. 0,547 0,550 0,551. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.. Przeprowadzone obliczenia pozwalają na sformułowanie szeregu wniosków dotyczących rozkładu ludności miast Polski. Przede wszystkim należy stwierdzić, że: – następuje zmniejszanie się średniej wielkości miast w Polsce. Spadek ten wyniósł w badanym okresie 1,6%; – miejska sieć osadnicza charakteryzuje się znacznym stopniem zróżnicowania pod względem liczby ludności. Potwierdza to wartość współczynników zmienności; – charakterystyczną cechą sieci miast Polski jest wysoki poziom asymetrii. Jest to asymetria lewostronna (As > 0), co oznacza, że większość miast posiada liczbę ludności mniejszą od średniej – są to więc (biorąc pod uwagę wartości średniej arytmetycznej) miasta małe, – procesowi asymetrii towarzyszy wysoki poziom koncentracji. Oznacza to, że znaczna część ludności miejskiej zamieszkuje nieliczne, ale wielkie ośrodki. Badany okres jest relatywnie krótki, w związku z tym trudno wyrokować o trwałych tendencjach zmian. Dotyczy to przede wszystkim procesów polaryzacji (współczynnik zmienności V, współczynnik koncentracji K). Dotychczasowa syntetyczna identyfikacja miejskiej sieci osadniczej i jej zmian w czasie dotyczyła pewnego agregatu. Wiadomo jednak, że sieć ta nie jest jednolita, ale przeciwnie – stanowi całość bardzo zróżnicowaną pod względem zakresu funkcji pełnionych przez poszczególne miasta oraz pod względem ich wielkości. Konieczne wydaje się więc przeprowadzenie dezagregacji do poziomu podobnych do siebie, ze względu na przyjęte kryterium, grup miast. Podstawowym problemem, jaki w tej sytuacji się pojawia, jest wybór kryterium delimitacji. Z wcześ-. ZN694.indb 69. 1/30/08 1:19:16 PM.

(10) 70. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. niejszych rozważań wynika, że jednym z podstawowych kryteriów delimitacji sieci osadniczej miast jest ich wielkość w sensie potencjału demograficznego. Temu też problemowi poświęcona zostanie następna część opracowania. 3. Struktura demograficzna miast Polski – analiza dynamiczna Przyjęcie kryterium demograficznego delimitacji miejskiej sieci osadniczej spowodowało konieczność określenia liczby klas miast oraz przedziałów klasowych. W pracy przyjęto podział stosowany przez Główny Urząd Statystyczny, nieznacznie go modyfikując. Delimitacji miast Polski według liczby ich mieszkańców dokonano wyodrębniając 8 klas wielkości o następujących dolnych i górnych granicach przedziałów (w tys.): – klasa I [0, 5), – klasa II [5, 10), – klasa III [10, 20), – klasa IV [20, 50), – klasa V [50, 100), – klasa VI [100, 200), – klasa VII [200, 1000), – klasa VIII [1000–). Opierając się na przyjętej liczbie klas oraz przedziałów klasowych, dokonano delimitacji miast Polski w badanym okresie – lata 1980–2003, tak pod względem liczebności, jak i liczby mieszkańców poszczególnych klas. Analiza prowadzona była na podstawie danych bezwzględnych, ale także danych strukturalnych. Odpowiednie dane i wyniki obliczeń zawierają rysunki 6–9. W badanym okresie następowały zmiany tak w liczbie miast poszczególnych klas, jak i w liczbie zamieszkujących je mieszkańców. Nie wdając się w szczegółową analizę należy przedstawić jednak główne tendencje dotyczące tych zmian. Sieć miejskich jednostek osadniczych Polski charakteryzuje się przede wszystkim: – znaczną liczbą małych ośrodków (do 5 tys. mieszkańców). W 1980 r. ich liczba wynosiła 264, co stanowiło blisko 33% wszystkich miast. Jeżeli w miejscu tym przyjmie się (za GUS), że termin „małe miasta” odnosi się do miast o liczbie mieszkańców poniżej 20 tys., to okaże się, że ich liczba wzrośnie do 618, co Modyfikacja ta polegała na połączeniu miast o liczbie mieszkańców do 2 tys. oraz miast o liczbie 2–5 tys. mieszkańców w klasę I, a także wyróżnieniu klasy VIII, a więc klasy miast o liczbie mieszkańców równej lub przewyższającej 1 mln.. ZN694.indb 70. 1/30/08 1:19:16 PM.

(11) Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 71. stanowi 76,8% miejskiej sieci osadniczej. Analogiczne wskaźniki dla roku 2003 wynosiły: 663 oraz 75,0% – por. rys. 6–7; – zróżnicowanymi tendencjami zmian liczby elementów w pierwszych trzech klasach miast. W badanym okresie następowały zmiany w tendencjach liczebności miast w pierwszych trzech klasach. Do początku lat 90. następował spadek liczby miast najmniejszych, by następnie (od 1992 r.) przemienić się w silny trend wzrostowy. Wśród miast od 5 tys. do 10 tys. mieszkańców sytuacja była podobna. Inaczej przebiegała zmiana liczby miast od 10 tys. do 20 tys. mieszkańców – w całym badanym okresie następował powolny wzrost ich liczby (por. tabela 4). W efekcie w całym agregacie „małe miasta” do 1992 r. obserwuje się tendencję spadkową, a okres 1993–2003 to lata szybkiego wzrostu liczby tej grupy miast – por. rys. 6; – niejednorodnością tendencji liczby miast średnich. Klasy: IV (20–50 tys. mieszkańców) oraz V (50–100 tys.) tworzą agregat „miasta średnie”. Do 1997 r. liczba miast obu klas wzrastała, co w efekcie dało sumę równą 190. Ostatnie pięć lat to odwrócenie tendencji wzrostowej, dla miast zarówno klasy IV, jak i klasy V. Efektem tego było zmniejszenie się liczby miast średnich ze 190 do 181 w roku 2003 – por. rys. 6; – umiarkowanie wzrostową tendencją liczby miast dużych (klasa VI oraz VII), czyli miast od 100 tys. do 1000 tys. mieszkańców). Użyty termin „umiarkowana tendencja wzrostowa” oznacza w przypadku analizowanych klas miast niejednorodność tendencji. Generalnie nastąpił wzrost ich liczby, jednak miał on miejsce do 1993 r. Po tej dacie nastąpiła stagnacja – liczba miast dużych utrzymuje się na poziomie 41; – występowaniem tylko jednego miasta liczącego ponad 1 mln mieszkańców – jest nim Warszawa. Zmiany w liczebności poszczególnych klas miast znalazły odbicie w zmianach struktury miejskiej sieci osadniczej w latach 1980–2003 (por. rys. 7). Nie wdając się w szczegółowe analizy można stwierdzić, że w latach 1980–2003 następował spadek udziału miast małych na korzyść miast średnich. Nieznaczny wzrost zanotowano także w udziale miast dużych. Drugim aspektem analizy miejskiej sieci osadniczej jest aspekt demograficzny. Innymi słowy, analizy realizowane zgodnie z tym aspektem mają dać odpowiedź na pytania: – ile osób mieszka w miastach poszczególnych klas? – jaki stanowi to procent ludności miast Polski? – jakie zmiany następowały w badanym okresie? Szczegółowe obliczenia (w wariancie VIII klas) zawiera tabela 6. Przyjmując jednak podział na miasta małe (klasa I, II, III), średnie (IV, V), duże (VI, VII) oraz wielkie (VIII), można sformułować kilka wniosków (por. rys. 8 i 9).. ZN694.indb 71. 1/30/08 1:19:16 PM.

(12) 1/30/08 1:19:17 PM. 160. 170. 180. 190. 250. 260. 169. 270 264. 280. 290. 163 Klasa III [10 000–20 000). 253. Klasa I (0–5 000). 183. 295. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 300. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 105. 115. 125. 135. 145. 170. 175. 180. 185. 111 Klasa IV [20 000–50 000). 175. Klasa II [5 000–10 000). 139. 185. 132. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 190. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 72. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 72.

(13) 1/30/08 1:19:18 PM. 19. Klasa VII [200 000–1 000 000). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. 38 51. 17. 49. 0. 1. 2. 20. 22. 24. 26. 21. Klasa VIII [1 000 000–). 23. Klasa VI [100 000–200 000). Rys. 6. Liczebność miast Polski według wielkości demograficznej w latach 1980–2003. 12. 14. 16. 18. 20. 35. 40. 45. 50. Klasa V [50 000–100 000). 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 22. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 55. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 73. Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 73.

(14) 20,7 14. 15. 16. 17. 20. 13,8 16,3. Klasa IV [20 000–50 000). 20,6. Klasa II [5 000–10 000). 14,9. 20,9. 13. 20,2 21,3. Klasa III [10 000–20 000). 30,3 21. 22. 23. 24. 19. 20. 21. 22. 30. 31. 32. 33 32,8. 33,5. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. Klasa I (0–5 000). 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 34. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 74. 1/30/08 1:19:19 PM. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 74.

(15) 1/30/08 1:19:19 PM. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. 1,7 2,3. Klasa VII [200 000–1 000 000). Klasa V [50 000–100 000). 1,9. 5,5. 0. 0,1. 0,2. 2,4. 2,6. 2,8. 3. 2,7. Klasa VIII [1 000 000–). Klasa VI [100 000–200 000). Rys. 7. Struktura miejskiej sieci osadniczej według grup wielkościowych miast w latach 1980–2003 (w %). 1,5. 2. 4,7. 2,5. 4. 5. 6. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 2,5. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 7. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 75. Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 75.

(16) 1/30/08 1:19:20 PM. 2300. 2400. 2500. 2600. 2700. 750. 2335. 2392. 800 787. 850. 900. 760. Klasa III [10 000–20 000). Klasa I (0–5 000). 2682. 903. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 3400. 3600. 3800. 4000. 4200. 4400. 1200. 1250. 3466. 1300 1284. 1350. 1400. Klasa IV [20 000–50 000). 1231. Klasa II [5 000–10 000). 4232 4092. 1317. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 950. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 76. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 76.

(17) 2500. 2700. 2900. 3100. 3300. 2614. 3456. Klasa V [50 000–100 000). 3313. 5600. 5900. 6200. 6500. 6800. 7100. 7400. 5751. 7136. Klasa VII [200 000–1 000 000). 6573. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 2800. 2900. 3000. 3100. 3200 3090. 2865. 3155. Klasa VI [100 000–200 000). 1550. 1600. 1650. 1700. 1596. 1671. Klasa VIII [1 000 000–). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. Rys. 8. Liczba ludności w miastach Polski według grup ich wielkości w latach 1980–2003 (w tys.). 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 2995. 1610. 1678. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 77. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 3500. Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski… 77. 1/30/08 1:19:21 PM.

(18) 1/30/08 1:19:21 PM. 10,0. 10,5. 11,0. 11,5. 12,0. 3,2. 3,4. 3,6. 3,8. 11,4. 10,4 Klasa III [10 000–20 000). 3,3. Klasa I (0–5 000). 11,4. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 16,0. 16,5. 17,0. 17,5. 18,0. 5,0. 5,5. 6,0. 6,5 6,1. 16,3 Klasa IV [20 000–50 000). 5,2. Klasa II [5 000–10 000). 17,8 17,4. 5,6. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 4,0. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 78. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 78.

(19) 1/30/08 1:19:22 PM. 30,5. Klasa VII [200 000–1 000 000). Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.. 27,4. 12,5. 27,9. 14,1. 6,5. 7,0. 7,5. 8,0. 11. 12. 13. 14. 15. 7,6. 14,7. Klasa VIII [1 000 000–). Klasa VI [100 000–200 000). 6,7. Rys. 9. Struktura miejskiej sieci osadniczej Polski według liczby mieszkańców w grupach miast w latach 1980–2003 (w %). 26. 28. 30. 32. 12. 13. 14. 14,5. Klasa V [50 000–100 000). 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 7,1. 12,7. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 15. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003. ZN694.indb 79. Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 79.

(20) Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. 80. Przede wszystkim obserwuje się sytuację odwrotną w stosunku do analizy liczebności poszczególnych klas miast. Chodzi mianowicie o fakt, że w klasach o największej liczebności liczba ludności, a ściślej jej procentowy udział, jest najmniejsza. Przykładem mogą być tutaj małe miasta, które stanowią 73% miejskiej sieci osadniczej, a mieszka w nich jedynie 19% ludności miast Polski. I odwrotnie – w miastach dużych i wielkich, czyli charakteryzujących się małą liczebnością, występuje znaczna koncentracja ludności. Wnioski powyższe potwierdzają wcześniej postawione tezy dotyczące miejskiej sieci osadniczej Polski. Z punktu widzenia celów pracy równie istotna jest analiza dynamiczna, prowadzona na podstawie szeregów chronologicznych. Dokonano więc analizy tendencji rozwojowych liczby ludności poszczególnych klas miast Polski, a uzyskane wyniki zawarto w tabeli 4. Należy w tym miejscu dodać, że otrzymane oceny parametrów strukturalnych oraz struktury stochastycznej są w większości modeli zadowalające. Nie dotyczy to stwierdzenie modeli tendencji rozwojowych dla segmentu wielkich miast (Warszawa). Tabela 4. Oceny parametrów strukturalnych i struktury stochastycznej modeli trendu liczby mieszkańców miast Polski według klas miast w latach 1980–2003 Wyszcze�� gólnienie. Oceny parametrów. Błąd średni szacunku. su. a0. a1. a0. a1. 21 786,449. 110,692. 206,328. 14,440. 489,682. Średnie miasta. 6436,468. 60,101. 7,161. 242,829. Wielkie miasta. 1638,036. 0,709. 24,044. Ogółem. Małe miasta. Duże miasta. Ogółem. 4425,45. 9369,626. 9,968. Trend liniowy. 26,621 27,727 0,225. 16,230. 102,316. 122,733 10,131. Trend wykładniczy. 0,0077. 0,0069. Małe miasta. 8,377. 0,0048. 0,0040. Duże miasta. 9,117. 0,0066. 0,0109. Średnie miasta Wielkie miasta. 8,770. 7,400. 0,0086. 0,0005. 0,0145. 0,0057. 1,500. 8,890. 0,0006. j2 0,272. 33,009. 0,048. 291,284. 0,279. 0,0140. 0,238. 0,899 0,0987. 0,0003. 0,0071. 0,0096. 0,0010. 0,0221. 0,2701. 0,0010. 0,0003. 0,0355 0,0115. 0,2451 0,7591. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.. Z przeprowadzonych analiz wynika, że: – w badanym okresie wszystkie klasy miast Polski charakteryzują się wzrostową tendencją liczby ludności; – różne jest natężenie tej tendencji, badane za pomocą wskaźnika średniorocznego tempa zmian;. ZN694.indb 80. 1/30/08 1:19:22 PM.

(21) Zmiany miejskiej sieci osadniczej Polski…. 81. – najszybciej rozwijają się miasta zaliczone do klasy IV oraz V (grupa miast średnich) – odpowiednie średnioroczne wartości tempa wzrostu liczby ludności wynoszą 1,15% i 1,60% (dla całej grupy – 1,35%); – w grupie miast dużych (klasa VI i VII) zanotowano tempo wzrostu na poziomie 0,66%. Należy jednak zaznaczyć, że tendencja wzrostowa jest wynikiem rozwoju demograficznego miast klasy VII (1,16%). Natomiast miasta liczące od 100 do 200 tys. mieszkańców charakteryzowały się spadkową tendencją o średniorocznym tempie spadku 0,45%; – najniższe tempo wzrostu liczby ludności zanotowano w grupie miast małych (do 20 tys. mieszkańców) – 0,37%. W grupie tej, podobnie jak w wypadku dużych miast, tendencja wzrostowa jest wypadkową wzrostowych tendencji w klasach I i III oraz tendencji malejącej w klasie II. 4. Zakończenie Przedstawione zmiany miejskiej sieci osadniczej, tak w aspekcie ilościowym, jak i demograficznym, stanowią jedną ze wstępnych analiz w procesie kształtowania marketingowej strategii rozwoju miast. Wynika to z faktu, że czynnik demograficzny stanowi jeden z głównych elementów wyznaczających miejsce i rangę ośrodka w zhierarchizowanym ich układzie. Dokonane analizy, prowadzone na poziomie całej miejskiej sieci osadniczej i na poziomie wyodrębnionych klas miast, pozwoliły na sformułowanie wielu wniosków. W badanym okresie: – następowały zmiany ilościowe miejskiej sieci osadniczej – wzrost liczby miast o 10%; – wzrost ten był zróżnicowany w poszczególnych klasach miast. Najwyższym tempem wzrostu charakteryzowały się klasy miast V, IV oraz I, czyli miasta średnie i małe; – charakterystyczną cechą sieci miast Polski jest wysoki poziom asymetrii. Jest to asymetria lewostronna (As > 0), co oznacza, że większość miast posiada liczbę ludności mniejszą od średniej – są to więc (biorąc pod uwagę wartości średniej arytmetycznej) miasta małe; – procesowi asymetrii towarzyszy wysoki poziom koncentracji. Oznacza to, że znaczna część ludności miejskiej zamieszkuje nieliczne, ale wielkie ośrodki; – ludność miast wzrosła o 2553 tys. (12,2%), jednak ostatnie lata przyniosły jej spadek; – miejska sieć osadnicza charakteryzuje się znacznym stopniem zróżnicowania pod względem liczby ludności; – podobnie jak to miało miejsce w ilościowej analizie miejskiej sieci osadniczej, najszybciej wzrastała liczba mieszkańców miast średnich i małych; – następuje zmniejszanie się miast średniej wielkości w Polsce.. ZN694.indb 81. 1/30/08 1:19:23 PM.

(22) 82. Władysław Szczepankiewicz, Krzysztof Piotr Wojdacki. Literatura [1] Andrzejewski A., Procesy urbanizacyjne w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Biuletyn KPZR PAN, z. 154, Warszawa 1991. [2] Domański R., Miasto innowacyjne, Studia, t. CIX, KPZR PAN, PWN, Warszawa 2000. [3] Gregor B., Ewolucja oraz współczesne koncepcje marketingu [w:] Marketing terytorialny, red. T. Markowski, Studia, t. CXII, PAN KPZR, Warszawa 2002. [4] Harańczyk A., Miasta Polski w procesie globalizacji gospodarki, PWN, Warszawa 1998. [5] Jałowiecki B., Współczesne przekształcenia struktury osadniczej i przestrzeni miejskiej [w:] Cywilizacja informacyjna a przekształcenia przestrzeni. Zmiany strukturalne metropolii polskich, red. J. Kołodziejski, T. Parteka, KPZR PAN, Biuletyn 186, Warszawa 1999. [6] Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, AE w Krakowie, Kraków 2001. [7] Markowski T., Od konkurencyjności zasobów do konkurencyjności regionów, „Samorząd Terytorialny” 1996, nr 12. [8] Szromnik A., Marketing terytorialny – koncepcja ogólna i doświadczenia praktyczne [w:] Marketing terytorialny, red. T. Markowski, Studia, t. CXII, PAN KPZR, Warszawa 2002. [9] Węcłowski G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., Aktualizacja raportu o stanie przestrzennego zagospodarowania kraju, PAN IGiPZ, htpl://www.igipz.pan.pl, 2003. Changes in the Urban Settlement Network in Poland as a Determinant in Shaping Urban Development Marketing Strategies The goal of the article is to present and analyse the changes in the Polish urban settlement network over a relatively long period of time – 1980–2003. This main aim is achieved through more detailed (partial) objectives that may be presented as questions: – What changes took place in the quantitative structure of the urban settlement network in Poland? – How did the demographic structure of the urban settlement network in Poland develop? – What kind of demographic development trends were observed in Polish cities? Based on abundant empirical material, the authors conducted a series of statistical analyses, which led to a set of conclusions on the changes in urban units of the settlement network in Poland, both in quantitative and demographic terms. Based on the assumption that the settlement network and demography are both important determinants of urban development, these results may serve as a starting point for other analyses, which in effect will enable the development of an urban development marketing strategy.. ZN694.indb 82. 1/30/08 1:19:23 PM.

(23)