Wincenty Urban
W sprawie Komunii świętej pod
dwiema postaciami w diecezji
wrocławskiej
Collectanea Theologica 39/2, 77-83
1969
BP WINCENTY URBAN, WROCŁAW
W SPRAWIE KOMUNII ŚWIĘTEJ POD DWIEMA POSTACIAMI W DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ
W K o n s ty tu c ji o L itu rg ii ś w i ę te j 1 II Soboru W atykańsk iego (n. 55) pozw olono w p ew n y c h okolicznościach udzielić K om unii św iętej pod dw iem a postaciam i rów nież św ieckim . K rok te n nie jest czym ś now ym w d ziejach Kościoła katolickiego.
J a k przech o w y w an ie N ajśw iętszego S a k ra m e n tu O łtarza w ko ś ciołach k ato lickich b udziło słusznie od d a w n a zain tereso w an ia uczonych 2, ta k też i udzielan ie K om unii św iętej pod dw iem a p o sta ciam i w ró żn y ch k ra ja c h , a w śró d nich ró w nież i n a Ś lą s k u 3, nie schodziło z h o ry zo n tu dociekań.
W d ziejach d u sz p aste rstw a ze szczególnym n atężen iem w zm og ły się głosy o u d zielanie K o m u n ii św iętej pod dw iem a postaciam i w K ościele k ato lick im w X V w ieku. N azw ano je spo ram i ,,o k ie lich e u c h ary sty c z n y d la osób św ieckich” 4. Ż ą d a n ia „ k ie lic h a ” szcze gólniej ak cen to w ali w te d y husyci, k a lik sty n i, a później w X V I w ie k u w znow ili je p ro te sta n c i, a n a w e t n iek tó rzy k ato licy. W zw iązku z rozw ojem h u sy ty z m u znan e są ju ż w 1414 ro k u „żąd ania k ieli ch a ” m ag istra Ja co b e llu sa v o n M i e s w P ra d z e 5. Sobór w K on sta n c ji w y d ał w 1415 ro k u zakaz uży w an ia kielicha. W ro k u 1437 ogłoszono zezw olenie n a u ży w an ie kielich a w C zechach n a Soborze w Bazylei. P ap ież P i u s II odw ołał te zarząd zen ia, d an e przez Sobór w B azylei, w ro k u 1462.
Średniow iecze, p rzy n iezap rzeczaln y m w zroście k u ltu e u ch a rystycznego, zw łaszcza po w pro w ad zeniu św ię ta Bożego C iała, nie
1 Sobór Watykański II, Poznań 1968, 54.
2 Por. Laurentius Kö s t e r , De custodia Sanctissimae Eucharistiae disąuisitio historico-iuridica, Romae 1940.
3 Feliks K o k o s z k a , Communio sub utraque specie na Śląsku w XVI w ., Prawo Kanonicze 1967, nr 1, 357—373.
4 A. H e r t e , Kelchbewegungen, Lexikon für Theologie und Kirche V, 1933, 920—922.
5 B. H. M e y e r , Luther und die Messe. Eine liturgie wissenschaftliche
Untersuchung über das Verhältnis Luthers zum Messwesen des späten Mittelalters, Paderborn 1965, 333.
78
K S . B P W IN C E N T Y U R B A Nm iało je d n a k w śró d w ie rn y c h zby t w ielk ich liczb p rz y jm u ją c y c h [Komunię św iętą 6. W praw dzie Sobór B azy lejsk i w 1435 ro k u po c h w a lił częstą K o m un ię św iętą, b y ły p ró b y w znow ienia liczby ćzęsty ch K o m u nii św ięty ch , ale n a tra fia ły one n a opory. L aicy ^średniowieczni u chodzili za pobożnych, jeśli p rzy stę p o w a li do K o- jmunii św iętej c z te ry ra z y do roku. Zazw yczaj p rzy jm o w an o K om u n ię św ię tą od jed n eg o do trz e ch ra z y w ro k u 7. W iem y też, że sy - hod w K o n stan cji, o d b y ty w 1476 ro k u , w y ra ź n ie n ak azy w ał b e- jginkom podaw ać K o m un ię św iętą nie częściej ja k ra z w m iesiącu 8. ,Znany je st też fa k t, że now icjusze i b racia zak on n i cy stersó w p rz y stęp o w ali do K o m u n ii św iętej w ciągu ro k u siedem ra z y 9. Z pols kiej hagio g rafii czerpiem y w iadom ość, że błog. D o r o t a z M ątaw |(zm. 1394) od ro k u 1380 p rzy jm o w a ła K o m u n ię św ię tą co tygodnia, a pod koniec życia sp ow iad ała się codziennie i codziennie p rzy jm o w ała K om unię ś w i ę tą 10. N a tle ogólnej p ra k ty k i średniow iecznej £akt te n n ależy raczej do w y jątk ó w . C zęsta K o m un ia św ięta w średniow ieczu n ależała w ięc do rzadkości.
W M oguncji w 1500 ro k u w p a ra fii św. K rzy szto fa w edług d a n y ch tam tejszeg o proboszcza, F lo ren cju sza D i e 1 a, przystęp ow ało do K o m un ii św iętej w ciągu ro k u 402 o s o b y n . W Ingolstadzie w ty m sam ym czasie w p a ra fii J a n a E c k a przy stęp o w ało do sa k ram e n tó w św ięty ch w okresie w ielk an o cn ym około 2000 w ie r n ych 12.
M arcin L u t e r w sw y m dziele pt. De ca p tiv ita te babylonica
Ecclesiae, z ro k u 1520, usiło w ał dowodzić ze słów ew angelii o u s ta
now ieniu N ajśw iętszego S a k ram e n tu , z I listu św . P a w ła do K o ry n tia n (rozdział 11) i n a p odstaw ie św. C y p r i a n a , że laicy m ają praw o do kielich a 13. Z jed n e j s tro n y w id ział on w te d y n ie spraw iedliw ość w o d m aw ian iu k ielich a laikom , a z d ru g ie j stro n y nie u zn aw ał za konieczną K om unię św iętą pod dw iem a postaciam i. Nie w idać konieczności K om unii św iętej pod dw iem a p ostaciam i w jego piśm ie De abroganda M issa p riva ta z ro k u 1521. L u te r z a ją ł się stosu n k iem do E u c h a ry stii jeszcze w 1522 ro k u w piśm ie V o n
beider G estalt des S a k ra m e n ts, w k tó ry m b ro n ił p raw a laików do
obu postaci, ab y m ogli oni p rzy jm o w ać N ajw ięk szy S a k ra m e n t
6 M e y e r , Luther, 317: „Die Kommunionshäufigkeit war das ganze Mittelalter hindurch recht gering”.
7 Por. W. S c h e n k , Udział ludu w ofierze Mszy świętej. Zarys his
toryczny. w: Wprowadzenie do liturgii, Poznań 1967, 218.
8 J. H a r t z h e i m , Concilia Germaniae, Coloniae 1763, V, 507; „in mense dum taxat semel illud suscipient”.
9 S c h e n k , Udział ludu, 218.
10 T. K u j a w s k a - K o m a n d e r , Wstęp do badań nad pismami Do
roty z Mątaw, Nasza Przeszłość 5 (1957), 107, 126.
11 Por. M e y e r , Luther und die Messe, 316—317.
Tamże, 316—317.
pod dw iem a p ostaciam i, oraz by m ogli oni p rzy jm o w ać E u c h a ry stię n a rę k ę 14.
W zw iązku z ty m ru c h e m i żądaniem „ k ie lic h a ” d la św ieckich w czasie trw a n ia S oboru T ry den ckieg o n a sesji 22 żyw o d y sk u to w ano tę k w estię. O jcow ie soboru pozostaw ili papieżow i ją do decyzji.
P apież P i u s IV, p rzy n a g lo n y przez cesarza F e r d y n a n d a I, zezw olił n a u ży w an ie kielich a 16 k w ie tn ia 1564 ro k u m e tro poliom : M oguncja, K olonia, T re w ir, S alzburg, P ra g a. B ył to tzw . „ in d u lt k ielich a” . B yło to zezw olenie czasowe. O dnosiło się ono do N iem iec, A u strii, W ęgier i Czech.
P ro śb a k ró la polskiego, Z y g m u n t a A u g u s t a Ja g ie llo ń czyka, w niesiona w te j sam ej sp raw ie do papieża w 1556 ro k u nie zo stała uw zględniona.
C esarz F e r d y n a n d I k iero w ał się ja k n a jle p szy m i m o ty w am i. Sądził on, że przez dopuszczenie św ieckich do u ży w an ia kielich a, będzie m ożna ła tw ie j odzyskać odłączonych d la K ościoła rzym sko-k atolick ieg o i d lateg o też n a Soborze T ry d e n ck im u zy sk a no d la m ieszkańców „ k ra jó w a u stria c k ic h ” in d u lt p rzy jm o w an ia K om unii św iętej pod d w iem a p o staciam i 15.
W ydane b rew e ap ostolskie w R zym ie 29 lipca 1564 ro k u p odaje pow ody i m o ty w y tegoż in d u ltu : „quod in pro vin ciis in cly ta e n a - tio nis G erm anicae aliis re g n is ac dom iniis suis im m in e t relig ion i C atholicae, ne ibi p e n itu s e x tin g u e tu r, p ro p te re a quo d illae cath o - lico ru m reliq u ia e ta n to desid erio com m unicandi sub u tra q u e specie te n e a n tu r, u t non p au ci iam ad h aeretico s sese ob earn ipsam causam c o n tu le rin t, a q u ib u s catholicae fidei v e rita te m a b iu ra re coacti su n t, et de caeteris, n isi calicis usus ipsis co n ced atu r, m agno- p ere, ne idem fa c ia n t a tq u e ita om nes ab ecclesia re c e d a n t, ve- re n d u m e s t” 16.
O baw a więc p rzed d alszy m o d stęp stw em od K ościoła k ato lic kiego po d y k to w ała pozw olenie n a czasowe używ an ie k ielich a e u ch a rystycznego. Proboszcz św . J a k u b a w N ysie, F eliks P e d e w i t z , z m a rły w 1705 ro k u , tw ierd z ił, że g d y b y nie w yd an o tego in d u ltu o K om un ii św iętej, to n ik t nie pozostałby p rz y w ierze k ato lick iej n a ty c h o b s z a ra c h 17. N ad zieje b y ły je d n a k złu dne. M im o ogłoszo nego in d u ltu h e re z ja ro zw ija ła się sw obodnie i w y k o rz y sty w ała rów ność p ra k ty k i k ato lick iej i innow ierczej.
14 M e y e r , Luther, 336.
15 August K ä s t n e r , Archiv für Geschichte des Bisthums Breslau. Erster Band: Beiträge zur Geschichte des Bisthums Breslau von 1500 bis 1655, Neisse 1858, 259.
16 K ä s t n e r , 262.
17 Jan Feliks P e d e w i t z , Historia Ecclesiastica Eccesiae Parochialis.
Jacobi Nissae, wyd. Bernhard R u f f e r t , Neisse 1905, 76: „nemo mansisset
80
K S . B P W IN C E N T Y U R B A ND iecezja w ro cław sk a przez b rew e apostolskie z d n ia 29 lipca 1564 ro k u o trz y m ała pozw olenie u d zielan ia K o m un ii św iętej pod dw iem a p o s ta c ia m i18. U dzielanie w te n sposób K om unii św iętej m iało się odbyw ać w czasie M szy ś w i ę te j 19. Ta sam a p ra k ty k a ży cia w p ły w a ła później n a stopniow e odw oływ anie i n d u lt u 20. B a w a ria uczy n iła to w ro k u 1571, A u stria w 1584, W ęgry 1604, Cze chy w 1621.
W k a te d rze w rocław sk iej k o rzy stano z in d u ltu do ro k u 1597. Na te ry to riu m N ysk im zabron ił k o rzy stać z in d u ltu b isk u p K a - r o 1, arcy książę a u stria c k i, w 1624 rok u . N iektó re kościoły śląsk ie k o rzy sta ły z niego do ro k u 1628, k ied y to odw ołano w sp o m nian y in d u lt d la całej d iecezji n a m ocy d e k re tu papieża U r b a n a V III za po śred n ictw em w iedeńskiego n u n c ju sz a C a r a f f y. P o lity k a u stę p stw w te j sp raw ie okazała się fałszyw ą 21.
Sposób u d zielan ia K om unii św iętej pod dw iem a p ostaciam i p rzed staw iał się następ u jąco . W szyscy k o m u n ik u ją c y się w in n i przy stąp ić do jednego o łtarza, p rzy k tó ry m k a p ła n , k o m u n ik u jąc y pod postacią chleba, sta ł w środku, po p raw e j jego stro n ie sta ł d ia kon z kielichem K rw i C h ry stu so w ej, a po lew ej n a sto pn iu z n a jd o w ał się sługa kościelny (aedituus) z ab lu cją. Je śli k to ś p rzy jm o w ał K om unię św iętą ty lk o pod jed n ą postacią, chleba, to w inien by ł iść od razu na lew ą stro n ę po p rzy jęcie a b lu c j i 22.
Z m iasta biskupiego N ysy, pochodzi p ierw sza w zm ian ka z ro k u 1590, że lu d ta m te js z y ko m unikow ał się sub u traą ue specie 23. D usz pasterzem b y ł w te d y M ikołaj T i n t z m a n n . Z te re n u N ysy po chodzi też ciekaw e zestaw ien ie k o m u n ik u jąc y c h pod jed n ą i d w ie m a postaciam i 24.
W ro k u 1637 s ta n re lig ijn y W rocław ia, w opisie jezuitó w jest s m u t n y 25. Rów nocześnie zaznaczyć trz e b a, że jezuici p rzy stą p ili z zapałem do p ra c y d u szp astersk iej i p rzy czy n ili się do w zm oże nia liczby K om u n ii św ię te j w śród w iern y ch . D la ilu s tra c ji poda jem y k ilk a d a n y c h o u dzielonych k o m u n iach św ię ty c h przez je
-18 J. J u n g n i t z, Archidiaconus Petrus Gebauer, Breslau -1892, 60. 19 J u n g n i t z , Archidiaconus Petrus Gebauer, 61.
10 Por. G. C o n s t a n t , Concession à VAllemagne de la Communion
sous les deux espèces, Paris 1923.
21 H. J e d i n, Der Abschluss des Trienter Konzils 1562—63. Ein Rück
blick nach vier Jahrhunderten, Münster in Westfallen 1963, 23.
22 P e d e w i t z , Historia, 74—76. 28 P e d e w i t z , Historia, 74. 24’P e d e w i t z , Historia, 75.
25 Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu (skrót: AA W), V. 39, 3. „Porro Status Urbis et Catholicae Religionis, antequam Societas in ea do- micilium haberet, erat omnino lamentabilis. Nam haeresis ubique domina- tum obtinebat, et ita presserat catholicos, ut non nisi Divina dextera adiuti, assurgere posse viderentur”. „Catholici, nec catholicum nomen aude- bant profiteri”.
L ata pod dw iem a postaciam i k o m u n ik u jąc y pod je d n ą postacią 1590 2004 5200 1591 2001 4070 1592 1090 4800 1593 2007 4400 1594 2091 5200 1595 2030 5071 1596 ?002 6707 1597 1013 4800 1598 906 5550 1599 572 6504 1600 184 3937 1624 — 7
zuitów na dw óch placów kach, m ianow icie w K olegium A k ad e m ickim we W rocław iu i n a M isji w B rzegu n /O d rą 26.
Z przeprow adzonej w izy tacji k laszto ru u rsz u la n ek w e W rocła w iu 1719 roku d o w iad u jem y się, że sio stry p rzy stęp o w ały dw a razy w ciągu ty g o d n ia do spow iedzi i p rzy jm o w ały K om unię św iętą 27, m ianow icie w c zw artk i i w niedziele.
C iekaw ie d o k o n y w ały się też zm iany w sposobie o d p raw ian ia M szy św iętej. ,»Przejście od kato lick iej M szy św iętej do litu rg ii
we W rocław iu
K olegium A kadem ickie M isja w B rzegu n /O d rą Rok Liczba k o m u n ik u jąc y c h Rok Liczba k o m u n ik u jący ch
1739 42,500 1739 17,580 1740 98,600 1740 1,750 1741 87,500 1741 15,000 1760 67,800 1760 7,424 1764 26,000 1766 14,563 1769 15,644 2« A A W., V. 39.
27 AA W. Il.b. 156: „Moniales bis per hebdomadam confitentur et com- municant’\
8 2 K S . B P W IN C E N T Y U R B A N
lu te rsk ie j n astępow ało, zw łaszcza na Ś ląsku, pow oli i stopniow o” 28. W X V I w iek u znajd o w ało się jeszcze „w iele dziedzictw a k a to lic kiego” w p ro te sta n c k ie j ,,służbie B ożej” 29.
D la ilu stra c ji w y sta rc z y przytoczyć jed en przy k ład . W edle w i - % zy tacji z ro k u 1579 w baronacie żm igrodzkim było sześć kościołów, w szystkie b y ły C onfessionis A ugustanae. R ek to rem kościoła w Ż m i grodzie by ł k ap łan , św ięcony po k atolicku, pochodzący z P ru sic, żonaty. Mszę św iętą od p raw iał on w szatach k ap ła ń sk ich w n a s tę p u jąc y sposób: In tro it, Gloria in excelsis Deo śpiew ał po łacinie, lekcję i ew angelię po polsku lub po n iem iecku, podobnie śpiew ał
Credo. R esztę M szy św iętej odp raw iał zgodnie ze zw yczajem p rz y
ję ty m w kościołach A ugustanae conjessionis 30. W P ru sic a c h du sz p asterz był po k ato lick u św ięcony, we M szy św iętej zachow yw ał w szystko zgodnie z obrzędem katolickim , dołączał jed y n ie pew ne części po polsku i po niem iecku.
Podobnie nie u sta ły tru d n o ści i z k o m u n ią św iętą pod dw iem a postaciam i, chociaż cofnięcie ostateczne in d u ltu n astąp iło w 1628 roku. U trzy m ał się długo zw yczaj na te re n ie arch idiecezji w ro cław skiej po d aw an ia k o m u n ik u jąc y m ab lu c ji z kielicha. S tw ie r dzono to w w iz y ta c ji z 1651 roku. Oto w P arzy n o w ie d u szpasterz podaw ał k o m u n ik u jący m ab lucję z cynow ego k ie lic h a 31. Podobnie było w w ielu in n y ch m iejscow ościach 32. W izy tato r polecił w 1651 roku podaw ać k o m u n ik u jąc y m ab lucję z kielicha szklanego, ja k to czyniono w k a te d rze w ro cław sk iej, aby in n o w iercy nie w yobrażali sobie coś błędnego 33. Zw yczaj ten m iał p ew n ą analogię w śre d n io w ieczu, k iedy to w ie rn y m podaw ano po K om u n ii św iętej łyk w ina. W ty m celu istn iały pobożne fu n d acje. W czasach p rze d re fo rm a c y j- ny ch podaw ano to w ino z kielicha, k tó ry trz y m a ł k ap ła n lub laik, zw racano je d n a k w ie rn y m uw agę, że idzie tu o n iekonsekrow ane wino. Po refo rm a c ji używ ano innego naczynia, aby zaznaczyć, iż nie idzie tu o K om unię św iętą pod dw iem a postaciam i. W ierni nie pow inni też w te d y klękać, kied y przy jm o w ali ab lu cję 34.
W roku 1721 d aw ano w M inkow icach O ław skich p rz y s tę p u ją cym do K om unii św iętej ablucję 35. W D zierżoniow ie w 1720 ro k u
28 S c h e n k , Udział ludu, 223.
29 A. S a b i s c h, Der mMesscanon des Breslauer Pfarres Dr. Ambrosius Moibanus, Archiv für Schlesische Kirchengeschischte 3 (1938) 126.
30 J. J u n g n i t z, Visitationsberichte der Diözese Breslau, Archidiako
nat Breslau. Erster Teil., Breslau 1902, I, 97—98.
31 J u n g n i t z, I, 157: „ablutionem porrigebat communicantibus ex calice stanneo”.
32 J u n g n i t z, I, 157: „uti in multis aliis locis inveni”.
33 J u n g n i t z , I, 157: „sed etiam ex vitro porrigi mandavi, iuxta observationem ecclesiae cathedralis, ne haeretici aliquid sinistri sibi ima- ginentur”.
34 M e y e r , Luther und die Messe, 313—14.
daw ano k o m u n ik u jąc y m po K om unii św iętej ab lu c ję 36. W kościele P a ra fia ln y m w G rodkow ie udzielano w 1721 ro k u k o m u n ik u jąc y m się ab lu cję 37 .Podobnie było w O tm uchow ie w 1722 r o k u 38. W P o l kow icach w 1704 ro k u w śród n aczyń litu rg iczn y ch zachow ał się cynow y kielich dla ab lu c ji k o m u n ik u jący ch się 39. P odobnie sp o ty k am y w in n y ch m iejscow ościach n a Śląsku.
DE COMMUNIONE SACRA SUB UTRAQUE SPECIE IN ARCHIDIOECESI VRATISLAVIENSI
In a rticu lo tra c ta tu r de modo d istrib u e n d i C om m unionem S a- c ram sub u tra q u e specie in A rchidioecesi V ra tisla v ien si secu nd um in d u ltu m P ap ae P i i IV de anno 1564. In d u ltu m rev o c a tu m est anno 1628 definitive. In A rchidioecesi V ra tisla v ien si re m a n sit ta rnen usus d an di ab lu tio n em in M issa com m unicantibus.
36 AAW., Il.b. 156: „datur communicantibus ablutio”. 37 AAW., Il.b. 160: „ablutio datur communicantibus”. 38 AAW., Il.b. 161: „communicantibus ablutio datur”.
