Methods in the Geography of Pilgrimage

Izabela Sołjan

Elżbieta Bilska-Wodecka

Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński

ul. Grodzka 64 31-044 Kraków e.bilska@geo.uj.edu.pl

M

e t o d y b a d a w c z e s t o s o w a n e r e s e a r c h m e t h o d s i n t h e

W GEOGRAFII PIELGRZYMEK

GEOGRAPHY OF PILGRIMAGE

~-Siys_treśęi: Celem pracy jest omówienie głównych metod ba- ■'Wczych stosowanych w geografii pielgrzymek. Analizy za- gadnienia dokonano na podstawie ju ż opublikowanych prac ^ tó w n o w kraju, jak i za granicą. W yróżniono następujące g'upy metod badawczych: wykorzystujące informacje pierwot- nc- Wykorzystujące źródła rękopiśmienne i materiały ikono­ graficzne, wykorzystujące informacje wtórne oraz metody kar- tograficzne.

^S^iL-kluczowe: geografia pielgrzymek, metody badawcze, P>elgrzymka, sanktuarium, ośrodek kultu religijnego.

Abstract: The aim of the article is to d is c u ss the main research m ethods u sed in the geography of pilgrimage through an an alysis b ased on already existing works published both in Poland and outside. The follow­ ing groups o f research m ethods were identified: those based on primary so u rces, th ose w hich refer to han d ­ written so u rces and iconographic m aterials, those based on secondary so u rces and, finally, cartographic m ethods.

Key w ords: geography o f pilgrimage, research m ethods, pilgrimage, sanctuary, religious cu lt centre

1. WPROWADZENIE 1. INTRODUCTION

^ eografia pielgrzymek jest integralną częścią sto- Sunkowo nowej dyscypliny naukowej, jaką jest §e°gnifia religii. Pielgrzymki zawsze fascynowały Uuzi, tym bardziej, że od wieków były popularną 0rmą pobożności w wielu wierzeniach i religiach. aJczęściej za pielgrzymkę uznaje się wędrówkę P°djętą z motywów religijnych do miejsca uważa- nego za święte (locus sacer) ze względu na szcze­ l n e działanie w nim Boga lub bóstwa, aby tam sPełniać określone praktyki religijne.

Pielgrzymki są przedm iotem badań wielu dys- ^ P lin naukow ych, w tym rów nież geografii.

badaniach m igracji pielgrzym kow ych prowa- ż°nych przez geografów stosow ane są metody Polegąjące na zbieraniu inform acji pierw otnych, korzystające źródła rękopiśm ienne i materia-

y

‘fonograficzne, inform acje w tórne oraz metody

a,’tograficzne. Do tej pory w geografii piel- ^rzYrnek brak je s t odrębnych prac określających lo so w an e techniki i m etody badawcze. Autorki

The geography of pilgrimage is an integral

part of the geography of religion, a relatively

new academic discipline. Pilgrimages have

always fascinated people, especially as

they have been a popular form of piety in

many beliefs and religions for centuries.

A pilgrimage is usually understood as

a journey inspired by religion to a site

considered sacred (locus sacerj because

a manifestation of God or another deity has

encouraged religious practices.

Pilgrimage can be studied in a number

of disciplines as well as geography. Geo­

graphers investigating pilgrimage use

m ethods based on the collection of primary

information, handw ritten sources and

iconographic materials and secondary

information, as well as cartographic

m ethods b u t so far there have been no

publications describing the research

tech-niniejszej publikacji pragną jedynie zasygnalizo­ wać problem, traktując te krótkie rozważania jako materiał wyjściowy do dalszej konstruktywnej wy­ miany myśli.

2 . PIELGRZYMKI JAKO PRZEDMIOT BADAŃ GEOGRAFICZNYCH

Uwzględniając zainteresowania naukowe, piel­ grzymki były domeną głównie historyków, histo­ ryków Kościoła, religioznawców, socjologów czy etnografów. Geografowie zaczęli zajmować się tą tematyką stosunkowo późno. Badania ru­ chu pielgrzymkowego zaczęto inicjować dopiero w okresie międzywojennym. Studia w tej dziedzi­ nie podjęła rozwijająca się w Polsce, w latach 30. XX w., geografia turyzmu. Pielgrzymki uznano za jedną z form „turystyki masowej”, a miejsco­ wości pielgrzymkowe za jeden z typów „ośrod­ ków atrakcyjności turystycznej” (LESZCZYCKI 1937, Jackowski 199 lb). Pod koniec lat 70. XX w. omawiana problematyka zaczęła ponow­ nie stanowić przedmiot badań nauk geograficz­ nych, szczególnie zaś geografii turyzmu (JACKOW­ SKI 1991 b). Problematykę geografii pielgrzy­ mek zaczęto dostrzegać również w podręcznikach geografii turystycznej Polski (Lijewski, Mikułow­ ski, Wyrzykowski 1985) oraz geografii turyzmu (Kowalczyk 2000).

W geografii światowej w pierwszych podręcz­ nikach geografii religii DEFFONTAINESA (1948) oraz SOPHERA (1967) pielgrzymki zostały potrak­ towane jedynie marginalnie. Największe zasługi wśród geografów należy przypisać uczonym hin­ duskim, wydającym liczne prace z zakresu geo­ grafii pielgrzymek, głównie w hinduizmie (m.in. Bhardwaj 1973, SlCiH 1987a, b). Publikowano również opracowania dotyczące migracji piel­ grzymkowych w islamie (m.in. ROWLEY, El- -Hamdan 1978, SHAIR, Karan 1979) i buddy­ zmie (m.in. Tanaka 1977, 1990). Peregrynacje do sanktuariów katolickich w Europie Zachodniej sta­ ły się tematem opracowania Nolan, Nolan

(1989). Na uwagę zasługują też prace G. RlN- SCHENDEGO poświęcone m.in. Lourdes (1986) i Loreto (1995).

Niekwestionowanym autorytetem w dziedzi­ nie geografii pielgrzymek jest Prof. Antoni Jac­ kowski, którego prace znane są i licznie cytowa­ ne nie tylko w Polsce, ale i za granicą. W dorob­ ku Profesora znajdują się publikacje obejmujące

niques and methods used. The authors

of this article wish only to touch on this

issue, treating this short discussion as

introductoiy material for further debate.

2 . PILGRIMAGE A S A SUBJECT FO R GEOGRAPHICAL STUDY

P ilg rim ag e u s e d to b e s tu d ie d m a in ly b y h is to r ia n s , e c c le s ia s tic a l h is to ria n s , h is to ria n s of religion, so cio lo g ists o r e th n o ­ g ra p h e rs . G e o g ra p h e rs s ta r te d to d eal w ith it relatively late. T h e first s tu d ie s w ere in itia te d only d u rin g th e in te rw a r period a s p a r t o f th e g eo g rap h y of to u rism w h ich developed in P o lan d in th e 1930s. Pilgrim ages w ere c o n s id e re d to b e a form of ‘m a s s to u ris m ’, a n d pilgrim age d e s tin a tio n s a s o n e typ e o f ‘to u ris m a ttra c tio n c e n tre s ’ (Leszczycki 1937, Jackowski 1991b). In th e

late 1 9 7 0 s th e is s u e o f pilgrim age ag ain b eca m e a s u b je c t re s e a rc h e d in geo­ g rap h y , esp ecially th e g eo g rap h y of to u rism (Jackowski 1991b). a n d it w a s in c lu d ed in te x tb o o k s o n th e to u ris m g eo graphy of Poland (Lijewski, Mikułowski & Wyrzy­

kowski 1985) a n d th e g eo g rap h y of to u rism (Kowalczyk 2000).

In the first textbooks on the geography of religion, by DEFFONTAINES

(1948)

and Sopher

(1967),

pilgrimage w as treated marginally. It w as H indu geographers w ho devoted m o st a tten tio n in n u m erou s p u b lica tion s on th e geography o f pilgri­ m age, m ainly concerning Hindu practices (e.g. Bhardwaj

1973,

Sigh

1987a,

b). Works on pilgrimage in Islam (e.g. Rowley

& El-Hamdan

1978,

Shair & Karan

1979)

and B u d dh ism (e.g. Tanaka

1977, 1990)

were also published. V isits to Catholic san ctu aries in W estern Europe were d is­ c u sse d by Nolan (Nolan

1989)

while works by Rinschende, devoted to Lourdes

(1986)

and Loretto

(1995),

also deserve to be m entioned. A n u n q u e s tio n a b le a u th o r ity o n th e s u b je c t is Prof. A n to n i J a c k o w s k i w h o se w o rk is k n o w n , a n d o fte n q u o te d , n o t on ly in P o la n d b u t a ls o a b ro a d . His o u tp u t in c lu d e s p u b lic a tio n s re g a rd in g p ilg rim a g e s in p ra c tic a lly all c u rre n tly

zagadnienia ruchu pielgrzym kow ego w łaściw ie we wszystkich istniejących obecnie religiach, ze szczególnym uw zględnieniem pielgrzym ek chrze­ ścijańskich.

Przedmiot zainteresow ania geografii piel­ grzymek stan ow ią zw łaszcza następujące proble­ my badawcze (Jackowski, Bilska, Sołjan

1997):

- m igracje pielgrzym kow e (m.in. natężenie, kierunki, dynam ika, typy m igracji, zasięg prze­ strzenny, struktura społeczna uczestników , sezono­ wość, długość pobytu itp.),

- środow isko przyrodnicze a pielgrzymki, - przestrzeń pielgrzym kow a (religijna),

~ pielgrzymki a osadnictw o (m.in. wpływ Pielgrzymek na rozwój sieci osadniczej, „osiedla P'elgrzymkowe”, centra m iejsko-religijne, roz­ wój przestrzenny i struktura przestrzenna ośrod­ ków kultu, struktura funkcjonalna, rozwój in­ frastruktury w ośrodkach kultu, typologia jed -n°stek osadniczych o funkcji pielgrzym kow ej Ud.),

- przekształcenia krajobrazu naturalnego i kul­ turowego w wyniku rozw oju funkcji religijnej (pielgrzymkowej),

- szlaki pielgrzym kow e, transport a pielgrzym ­ ki,

~ pielgrzymki a turystyka,

- pielgrzymki a rozwój różnych dziedzin go- sPodarki (np. przem ysł, rolnictw o),

~ pielgrzymki a ochrona środow iska,

pielgrzymki a rozwój horyzontu geogra- nego społeczeństw ,

- regionalizacja zjaw isk religijnych, ~ kartografia religijna (pielgrzym kow a).

. Ze względu na interdyscyplinarny charakter zJawiska pielgrzym ow ania, w geografii pielgrzy­ mek w ykorzystuje się m etody badaw cze stoso­ wane w geografii turyzm u, historii, czy socjolo­ g a U względnienie szerokiego kontekstu histo- 'ycznego pozw ala w yjaśnić genezę rejestrow a- nYch obecnie procesów m igracyjnych. Brak na­ d ą ż a n ia do przeszłości w zasadzie uniem oż-

Wia w łaściw ą interpretację zjaw isk religijnych Współcześnie zachodzących w przestrzeni. Zja- Wiska te rozpatryw ane są w aspekcie czaso­

p rz e s trz e n n y m na tle podstaw ow ych założeń nej wiary i w ynikających z niej nakazów 'gijnych inspirujących decyzję o podjęciu

ticzr

Ple,grzymki.

ex istin g

religions

w ith

p a rticu la r

attention paid to C hristian pilgrimage.

The geography of pilgrimage includes

the following research issues

(Jackowski, Bilska & Soljan 1997):

- pilgrimage itself (e.g. num bers,

trends, changes, types, spatial range,

social stru ctu re of participants, season­

ality, how m any days, etc.);

- the n atu ral environm ent and pilgri­

mage;

- pilgrimage (religious) space;

- pilgrimage and settlem ent (e.g. the

effect of pilgrimage on the development of

settlem ents, ‘pilgrimage cam ps’, religious

urban centres, the spatial development

and structure of centres of religious

cults, functional structure, development

of infrastructure in centres of religious

cults, typology of settlem ent units with

a pilgrimage function, etc.);

- changes to the natural and cultural

landscape as a result of development of

the religious (pilgrimage) function;

- pilgrim routes, transport and pilgri­

mage;

- pilgrimage and tourism;

- pilgrimage and the development of

various economic sectors (e.g. industry

and agriculture);

- pilgrimage and environmental protec­

tion;

- pilgrimage and the development of

geographical horizons;

- regional p attern s of religious pheno­

mena;

- religious (pilgrimage) cartography.

Due to its interdisciplinary nature, the

geography of pilgrimage m akes use of

research m ethods applied in the geo­

graphy of tourism, history and sociology.

By considering the vast historical context

it is possible to explain the origins of

processes

being

recorded

currently,

while a lack of reference to the past

m akes an interpretation of contemporary

religious phenom ena virtually impossible.

They are to be considered in the context

of time and space, and against the basic

assum ptions of a given faith and its

religious imperatives which have inspired

decisions to go on a pilgrimage.

3 . METODY BADAWCZE WYKORZYSTUJĄ­ CE INFORM ACJE PIERWOTNE

Do podstawowych metod zbierania danych w geo­ grafii pielgrzymek zaliczyć można zapożyczone z nauk społecznych: wywiad, obserwację, bada­ nia ankietowe, techniki kwestionariuszowe itd. Wadą tego typu badań jest ich czasochłonność, dotycząca zarówno zbierania danych, jak i ich opracowania. Pociąga to za sobą również kosz­ ty przygotowania formularzy. Ze względu na te wady, badaniami może zostać objęta tylko nie­ wielka grupa osób, co w pewien sposób rzutuje na uzyskane wyniki. Stosując powyższe techniki badawcze należy bardzo jasno określić cel i za­ kres badań, statystycznie określić grupę repre­ zentatywną. Badania ankietowe wśród pielgrzy­ mów najlepiej przeprowadzać w czasie najwięk­ szych uroczystości religijnych (w chrześcijań­ stwie np. odpustów). Pamiętać też należy, że przedmiotem badań bardzo często są zagadnie­ nia dotyczące sfery duchowej. Wymaga to od prze­ prowadzających ankiety czy wywiad odpowied­ niej postawy i wysokiej kultury. Wielką wartość mają też wywiady i ankiety przeprowadzane z kustoszami i opiekunami sanktuariów czy prze­ wodnikami grup pielgrzymkowych. Omawiane metody przydatne są przede wszystkim do okre­ ślenia celu przybycia do danego miejsca, rodza­ ju ruchu pielgrzymkowego, oceny atrakcyjności sanktuarium. Właściwie skonstruowane i prze­ prowadzone ankiety mogą stać się podstawą i materiałem wyjściowym do szczegółowej anali­ zy i dalszych badań. Pozwalają też zweryfiko­ wać wcześniejsze tezy lub postawić nowe.

Ruch pielgrzymkowy powodował często po­ dejmowanie w danym środowisku działalności gospodarczej związanej z tymi migracjami. Obok historii miejsca i jego położenia, ważną rolę od­ grywały: dostępność komunikacyjna, infrastru­ ktura noclegowa, żywieniowa i towarzysząca. Wszystkie te elementy decydowały (i decydują obecnie) o roli danego ośrodka w życiu wspólno­ ty i wyznaczają skalę jego popularności. Wyra­ ża się ona zróżnicowanym zasięgiem terytorial­ nym (ośrodki międzynarodowe, krajowe, regio­ nalne, lokalne) i społecznym. W celu określe­ nia typów, wielkości, rozmieszczenia bazy noc­ legowej, gastronomicznej i towarzyszącej prze­ prowadza się inwentaryzację terenową.

3 . RESEARCH M ETHODS BASED ON PRIMARY INFORMATION

T h e b a sic m e th o d s o f collecting d a ta in th e g eo g rap h y o f pilgrim age a re interview , o b serv atio n , su rv ey , q u e s tio n n a ire a n d so on. all of w h ich a re u s e d in th e social scien c es. A d is a d v a n ta g e o f th is type of re s e a rc h is that, it is tim e -c o n su m in g as re g a rd s b o th d a ta collection a n d in te rp re ­ tatio n . It also m e a n s covering th e c o sts of p re p a ra tio n of th e m a te ria ls. R esearch of th is typ e c a n b e a p p lied only to a sm all g ro u p o f peo p le w h ich h a s a n effect. on the re s u lts. It is n e c e s s a ry to s ta te th e aim a n d ran g e of th e r e s e a r c h very precisely, as well a s clearly define th e sa m p le group- S u rv ey s a m o n g p ilg rim s sh o u ld be c o n d u c te d d u rin g th e b ig g est religious c e le b ra tio n s (c h u rc h festivals). It m u s t be re m e m b e re d th a t th e r e s e a rc h e d s u b je c t is v eiy often re la te d to th e s p iritu a l sp h e re req u irin g a n a p p ro p ria te a ttitu d e a n d b e h a v io u r o n th e p art of th e rese a rc h e r. Interview s a n d su rv e y s am o n g th e c u s to ­ d ia n s o f s a n c tu a r ie s o r le a d e rs of pilgri­ m age g ro u p s a re o f g re a t v alu e a s well. The m e th o d s d is c u s s e d h e re a re p articu larly u s e fu l for d efin in g th e aim of a jo u rn e y to a given p lace a n d th e type o f pilgrim age, a s well a s for e v a lu a tin g th e ‘a ttra c tiv e n e s s ’ of a s a n c tu a ry . W ell-co n stru cted and c o n d u c te d su rv e y s m ay b eco m e a b a s is for a n a ly sis a n d f u rth e r r e s e a rc h w hile allow­ ing re s e a rc h e rs to verify e arlier a s s u m p ­ tio n s o r fo rm u late n ew o n es.

Pilgrim ages h av e often triggered econom ic activity. In a d d itio n to th e h isto ry of th e site a n d its lo catio n , o th e r im p o rta n t factors in c lu d e accessib ility, av ailab le acc o m m o d a­ tion, c a te rin g a n d s u p p le m e n ta ry in fra­ s tr u c tu re . All th e s e e le m e n ts d eterm in ed (and still do) th e role o f a given pilgrim age cen tre in th e life o f th e religious community* a n d its p o p u la rity . T h e te rrito ria l re a c h of s a n c tu a r ie s v arie s (th ere a re in tern atio n al, n a tio n a l a n d local pilgrim age cen tres), as well a s th e ir so cial re a c h . In o rd e r to define th e ty pes, sizes, a n d d is trib u tio n of acc o m m o d a tio n , c a te rin g a n d s u p p le m e n t­ a ry in fra s tru c tu re , a m e th o d called ‘field in v e n to ry ’ is u s e d .

4 . METODY BADAWCZE W YKORZYSTUJĄCE ŹRÓDŁA RĘKOPIŚM IENNE I MATERIAŁY

IKONOGRAFICZNE

Uzyskanie danych o wielkości ruchu pielgrzymko­ wego do ośrodków kultu religijnego jest często trudne i wymaga od badającego dużej cierpliwości 1 Wwencji. W większości ośrodków pielgrzymko­ wych nie są zbierane żadne informacje statystycz- ne. Pozytywnie wyróżnia się tutaj Lourdes, dyspo­ nujące dokładną rejestracją przybywających grup P'elgrzymkowych, zwłaszcza pielgrzymek cho­ rych. Ważniejsze ośrodki (np. Jasna Góra, Kalwa­ r a Zebrzydowska, Licheń, Wambierzyce, Kalwa- r,a Pacławska, Góra Świętej Anny, Gietrzwałd, Bardo Śląskie) prowadzą tzw. księgi pielgrzymko­ we lub kroniki. Na ich podstawie można scharakte­ ryzować następujące cechy szczegółowe migracji pielgrzymkowych:

- liczbę pielgrzymów i grup pielgrzymkowych z uwzględnieniem bilansu rocznego, sezonowości, frekwencji w czasie głównych uroczystości religij- nych (rys. 1);

4 . RESEARCH METHODS BASED ON HANDWRITTEN SOURCES

AND ICONOGRAPHIC MATERIALS

Collecting

d a ta

regarding

pilgrim

num bers is often difficult and requires

a lot of patience and inventiveness. In

most pilgrimage centres statistical informa­

tion is not recorded. Lourdes is an

exception here offering a detailed register

of groups arriving, especially of the sick.

Major Polish pilgrimage centres (e.g. Jasn a

Góra. Kalwaria Zebrzydowska, Lichen,

Wambierzyce, Kalwaria Pacławska, Góra

Świętej Anny,

Gietrzwałd and Bardo

Śląskie) keep pilgrimage books which

provide information for the analysis of the

following:

-

the num ber of pilgrims and pilgri­

mage groups including annual totals,

seasonality, attendance during the main

religious celebrations (Fig. 1);

Liczba (tys.) / Number (in thousands)

Lata / Years fys. 1. Liczba Komunii św. udzielonych w Kalwarii Zebrzydowskiej

w latach 1946-1991 (Soljan 2002, s. 123)

1 - ogółem, 2 - odpust Wniebowzięcia NMP

Fig. 1. Figures for those taking Holy Communion in Kalwaria Zebrzydowska (1946-1991) ( S o lja n 2002, p. 123)

1 - total, 2 - the Assumption of the Blessed Virgin Mary

~ zasięg przestrzenny z uwzględnieniem po­ mału na jednostki terytorialne (diecezje, woje­ wództwa oraz liczbę pielgrzymów zagranicznych) (tys. 2).

Należy jednak zaznaczyć, iż księgi pielgrzym- °We w wielu sanktuariach prowadzone są od Niedawna, zazwyczaj od kilku lub kilkunastu at- W okresach wcześniejszych czasami odnoto­ wywano w kronikach parafialnych liczbę pielgrzy­ mów przybyłych na większe uroczystości (odpu- sty’ jubileusze, koronacje). Innym źródłem

infor--

territorial reach based on adm inistr­

ative units (dioceses, wojewodztwos and

the num ber of foreign pilgrims) (Fig. 2).

It should be stressed, however, that in

many sanctuaries pilgrimage books have

only been kept for a short time, at most for

recent decades. Earlier the numbers of

pilgrims who arrived for major celebrations

(church festivals, jubilees, coronations of

Our Lady) were recorded in parish

chronicles. Another source of information

|S KRAKÓW t a r n ó w PRZEMYŚL, .GDAŃSK KOSZALIN OLSZTYN PELPLIN SZCZECIN BIAŁYSTOK ® ' ŁOMŻA TORUŃ /• GNIEZNO PŁOCK WŁOCŁAWEI DROHICZYN POZNAŃ ZIELONA GÓRA ŁOWICZ <•) KALISZ RADOM i) ^ WROCLAW LEGNICA LUBLIN; 'CZĘSTOCHOW, SANDOMIERZ ZAMOŚĆ OPOLE _GLIWICE SOSNOWIEC BIELSKO--BIAŁA

Udział pątników z poszczególnych diecezji w ruchu pielgrzymkowym

Percentage of pilgrims from individual dioceses

Rys. 2. Zorganizowany ruch pielgrzymkowy do sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Krakowie-Lagiewnikach w 1999 r. (SOŁJAN, Matlak 2000, s. 162)

Fig. 2. Organised pilgrimages to the Sanctuary of Divine Mercy at Łagiewniki in Kraków (1999) (Soljan & Matlak 2000, p. 162)

macji pozwalającym szacować wielkość ruchu pielgrzymkowego, może być liczba rozdanych Komunii świętych (dla sanktuariów katolickich). Jednak i te dane nie są udostępniane we wszyst­ kich ośrodkach, poza tym Komunię św. można przyjmować więcej aniżeli raz dziennie. Pomocna przy określeniu zasięgu oddziaływania sanktu­ arium może być też analiza tzw. ksiąg pamiąt­ kowych lub ksiąg doznanych łask i cudów. W księ­ dze łask i cudów zazwyczaj podane są dane oso­ by składającej podziękowanie, w tym miejsco­ wość, z której pochodzi. Większy problem stano­ wią księgi pamiątkowe. Są one wystawiane w sanktuariach, ale wpisy dokonywane są w spo­ sób selektywny, chaotyczny i nieuporządkowany. Opracowanie takich źródeł jest bardzo pracochłon­ ne, a wynik mało miarodajny.

Ważną rolę w zachowaniu tożsamości i spe­ cyfiki sanktuariów odgrywają gromadzone wota, darowane przez wiernych, oraz inne dokumenty i dowody ich pobożności. Stanowią one często

which allows researchers to establish pilgri­

mage numbers are (in Catholic sanctuaries)

the num ber of communicants. However,

these records are not made available in

all pilgrimage centres and besides Holy

Communion can be received more than

once a day. The range of a sanctuary’s

influence can be also estimated by analys­

ing visitors’ books or the ‘books of graces

and miracles’ recording those which

pilgrims have experienced and usually

including information such as the place of

origin. Visitors’ books present a more

serious issue. They are freely available

in sanctuaries, but entries are made

selectively and without order. Interpreting

such sources is extremely time-consuming

and the results not reliable.

An important part in preserving the

identity and special character of sanctu­

aries is played by the votive offerings

cenną inform ację o zasięgu przestrzennym i spo­ łecznym oddziaływ ania danego sanktuarium . Odnosi się to głów nie do chrześcijaństw a (np. cha­ rakterystyczne m alow idła w otyw ne w europej­ skich krajach niem ieckojęzycznych), ale ze zja­ wiskiem tym spotykam y się rów nież w innych religiach.

Cennym źródłem są też kroniki parafialne i za­ konne oraz akta wizytacji. Pozwalają one od­ tworzyć ciągłość kultu w danym ośrodku, uzyskać informacje o pątnikach nawiedzających sanktu­ arium (głównie skąd przybywali) oraz odbywają­ cych się uroczystościach religijnych.

Do metod badawczych wykorzystywanych w geografii pielgrzymek należą też: analiza prze­ wodników dla pielgrzymów, modlitewników, Pocztówek, map, ogłoszeń, pamiątek z pielgrzy­ mek oraz literatury pięknej.

5 . METODY BADAWCZE

WYKORZYSTUJĄCE INFORMACJE WTÓRNE

^ porównaniu z innymi dyscyplinami geografii sPołeczno-ekonomicznej, prowadząc badania w zakresie geografii pielgrzymek zauważyć mo- ^na niedostatek, a w niektórych dziedzinach nawet brak, informacji statystycznych. Taki stan rzeczy Wynika przede wszystkim ze specyfiki podej­ mowanych problemów badawczych. Jak już sygna­ lizowano, wiele ośrodków nie prowadzi żadnej do­ kumentacji związanej z przybywającymi pielgrzy­ mami. Czasami są to jedynie dane uzyskane od kustosza czy proboszcza, zupełnie szacunkowe, Podane na podstawie codziennej obserwacji. ^ różnych informatorach i rocznikach można je­ b n ie znaleźć informacje o wielkości danej gru- Py wyznaniowej w skali świata czy poszczegól­

nych krajów, ewentualnie o liczbie parafii, obiek­ tów sakralnych, duchowieństwie, natomiast brak Jest jakichkolwiek danych o ruchu pielgrzymko-

wym, lub są to dane bardzo wybiórcze.

Sytuacja ta powoduje, że w geografii pielgrzy­ mek rzadko korzysta się z zaawansowanych metod Autystycznych. Częściej dla ustalenia rangi danego ^nktuarium przyjmuje się cechy jakościowe wła­ ściwe dla danego miejsca (np. posiadanie korono- Wanego wizerunku, cennych relikwii, odprawiane nabożeństwa) aniżeli ilościowe, co z kolei utrudnia P1 Oprowadzenie badań porównawczych (rys. 3).

given b y th e b eliev ers a s well a s o th e r proofs of th e ir re lig io u sn e ss, a n d th e y often provide v a lu a b le in fo rm atio n a b o u t b o th th e te rrito ria l a n d so cial re a c h of a given s a n c tu a ry . T h is m ain ly c o n c e rn s C h ris tia n ity (e.g. th e c h a ra c te ristic votive p a in tin g s in G e rm a n -s p e a k in g E u ro p e a n co u n tries), b u t c a n b e fo u n d in o th e r religions too.

O th e r v a lu a b le s o u rc e s of in fo rm atio n a re p a ris h a n d m o n a s tic ‘c h ro n ic le s’ a n d in sp ectio n rep o rts. T h ese allow re c o n s tru c ­ tio n o f th e co n tin u ity o f a c u lt in a given p ilg rim a g e c e n tr e , in fo rm a tio n a b o u t p ilg rim s visiting th e s a n c tu a ry (mainly from w h ere th e y arrive) a n d th e religious celeb ra­ tio n s ta k in g place th ere.

O th e r m e th o d s u s e d in c lu d e th e an aly sis of pilgrim g u id ebo o k s, p ra y e r books, p o s t­ c a r d s , m a p s , p u b lic n o tic e s , p ilg rim ag e so u v e n irs, a s well a s w h a t is fo und in literatu re.

5 . RESEARCH METHODS BA SED ON SECONDARY

INFORMATION

C o m p a red to o th e r b r a n c h e s of socio­ eco no m ic g eo g rap h y , th e g eo g rap h y of pilgrim age su ffe rs from a s h o rta g e o r even a b s e n c e of s ta tis tic a l d a ta . T h is is c a u s e d m ain ly b y th e sp ecia l n a tu r e of th e re s e a rc h e d s u b je c t. As n o te d above, m a n y pilgrim age c e n tre s do n o t k e e p d o c u m e n ta ­ tion re g a rd in g pilg rim s a n d so m etim e s it is only in fo rm atio n prov id ed b y th e c u s to d ia n o r p r ie s t, g u e s s e s b a s e d o n ev ery d a y o b se rv a tio n . D irecto ries only c o n ta in in fo rm atio n a b o u t th e n u m b e rs globally o r in in d iv id u al c o u n trie s , p o ssib ly th e n u m b e r of p a ris h e s , s a c re d b u ild in g s a n d clergy, w hile th e re is n o o r very little in fo rm atio n c o n c e rn in g pilgrim age.

A s a r e s u lt, r e s e a r c h e r s ra re ly u s e a d v a n c e d s ta tis tic a l m e th o d s in th e g e o ­ g r a p h y o f p ilg rim a g e . In o r d e r to e s ta b lis h th e s t a t u s o f a g iv e n s a n c tu a r y , th e y v ery o fte n re fe r to th e q u a lita tiv e f e a tu r e s of a g iv en s ite (e.g. a c ro w n e d im ag e o f O u r Lady, v a lu a b le re lic s , m a s s e s c e le b ra te d ) r a t h e r t h a n q u a n tita tiv e w h ic h m a k e s c o m p a ra tiv e s tu d y d iffic u lt (Fig. 3).

Postulowano (SOPHER 1967) używanie technik statystycznych w celu badania zjawisk religijnych oraz badań za pomocą modelu przestrzennych in­ terakcji takich zjawisk, jak: organizacja przestrze­ ni przez grupy religijne, dystans dojazdu do ko­ ścioła, wielkość i kształt ruchu pielgrzymkowego oraz geograficzne rozprzestrzenianie się organiza­ cji religijnych. Rowley i El-Hamdan (1978)

opracowali logarytmiczny wielokrotny model sta­ tystycznego ruchu pielgrzymkowego do Mekki (Park 1994). Metodę modelową wykorzysta­

no także do zobrazowania przestrzennego zróżni­ cowania pielgrzymek do Mekki (Shair, Karan

1979). Jako zmienną zależną przyjęto współczyn­ nik liczby pielgrzymów na tysiąc muzułmanów, zmienne niezależne to: odległość miejsca zamiesz­ kania pielgrzymów od Mekki, procent ludności muzułmańskiej w społeczeństwie danego kraju oraz dochód narodowy.

It has been suggested (SOPHER 1967)

that statistical techniques should be used

in order to study religious phenomena and

carry out research into such areas as how

religious groups organise space, distances

travelled to attend church, size and form of

pilgrimage, as well as the geographical

expansion of religious organisations. This

research should be conducted by means

of a spatial interaction model.

Rowley & El-Hamdan

(1978) devised a statistical

model for pilgrimage to Mecca

(Park

1994)

and this was also used for a spatial

representation

(Shair & Karan

1979). The

number of pilgrims per 1000 Muslims

was the dependent variable, and the

independent

variables

were

distance

between the pilgrims’ homes and Mecca,

the percentage of Muslim population in

a given country, and the national GDP.

tys. 160 140 120 100 80 60 40 20 in thousands n

i t

i

_ .

§ i

KSS'I

^Kalwaria Tuchów Kalwaria Borek Stara Stary Kobylanka Zebrzyd. Ludźmierz Pacław. Stary Wieś Sącz Limanowa

Rys. 3. Ruch pielgrzymkowy podczas głównych odpustów w wybranych sanktuariach karpackich na początku lat 90. XX w.

(SOŁJAN 2002, s. 132)

Fig. 3. Pilgrim numbers during the main church festivals at selected Carpathian sanctuaries in the early 1990's

(SOLJAN 2002, p. 132)

Podjęto również próbę zastosowania teorii dy­ fuzji do wyjaśnienia przyczyn budowania kalwa- ryjskich ośrodków kultu religijnego (BlLSKA-Wo-

decka 2003). Autorka w historii kalwarii europej­ skich wyróżniła dwie grupy osób, które były inicjatorami ich budowy. Pierwszą z nich było duchowieństwo: diecezjalne i zakonne, a drugą stanowiły osoby świeckie, które znały z autopsji inną bądź inne kalwarie. Na podstawie przeprowa­ dzonej analizy można wskazać kalwarie, które silnie oddziaływały na sąsiednie regiony i były źródłem inspiracji do budowy nowych obiektów lub wzorem wykorzystywanym przy budowie wy­ branych kaplic. Były to kalwarie w: Varallo Sesia, Gorlitz, Graz, Linz, Hernals, a także Kalwaria Ze­ brzydowska (rys. 4).

An attem pt was made to apply the

theoiy of diffusion

to

explain the

establishm ent of calvaries as religious

cult centres

(Bilska-Wodecka

2003). The

author identified two groups of people in

European history who initiated calvary

construction. The first were diocesan

clergy and those in m onastic orders, and

the other a secular group familiar with

existing calvaries. She indicated those

calvaries which had strongly affected

neighbouring regions and inspired the

erection of new ones or were examples to

be followed. These were the calvaries in

Varallo Sesia, Görlitz, Graz, Linz, Kal­

waria Zebrzydowska and Hernals (Fig. 4)

Początek budowy kalwarii Inicjator budowy lub rozbudowy The beginning of calvary building and those responsible

for construction or re-construction:

XV-pocz. XVI w. 15" c.-early 16“'c . XVII w ./1 7 " c. O XVIII w . / 18*'c. Źródła innowacji Innovation sources: Jerozolima / Jerusalem O Inna kalwaria / other calvaries

świeccy / laymen (secular)

ś świeccy / laymen (secular)

duchowieństwo / clergy f franciszkanie / Franciscans j je z u ic i/Jesuits jo joannici / Freemasons c cystersi / Cistercians dominikanie / Dominicans księża diecezjalni / diocese priests

d

k

Przepływ informacji Information transfer czas / time: nośnik i kierunek

source of information:

XV-pocz. XVI w. w . 15" c. - early 16,n c. duchowieństwo XVII w. /17" c. artyści / artists XVIII w . /18" c. inne osoby

świeckie other secular — Granice państw europejskich w pot. XVIII w.

Borders of European countries in the mid 18" c.

Rys. 4. Źródła dyfuzji idei budowy kalwarii oraz kierunki przepływu informacji (Bilska-Wodecka 2003, s. 208)

Fig. 4. Sources for the diffusion of the calvary building idea and directions of information flow (Bilska-Wodecka 2003, p.208)

6 . METODY KARTOGRAFICZNE

Obrane dane są prezentowane, tak jak to jest czy- n>one w innych dyscyplinach geograficznych, ^ Postaci tabel, wykresów i map. W celu karto- 8raficznej prezentacji wyników badań mogą być ^ykorzystywane następujące metody prezentacji

Ortograficznej:

~ metoda punktowa - w celu lokalizacji danych e|ernentów i prezentacji zagęszczenia występowa- niJi danego zjawiska;

6 , CARTOGRAPHIC METHODS

The collected data is presented in the form

of tables, graphs and maps, as in other

geographical disciplines. For the puiposes

of a cartographic presentation of research

results the following methods can be

used:

-

point mapping - in order to locate

given elements and present the concentra­

tion of a given phenomenon;

- metoda kartogramu - w celu wykazania kore­ lacji pomiędzy prezentowanym zjawiskiem a prze­ strzenią, na którym ono występuje (zob. rys. 2);

- metoda kartodiagramu - w celu przedstawie­ nia wielkości bezwzględnych badanych zjawisk oraz ich struktury;

- metoda sygnaturowa - przestawiająca zjawi­ ska jednostkowe;

- metoda wstęgowa - służąca przedstawieniu wielkości potoków pielgrzymów;

- metoda izarytmiczna - służąca przedstawie­ niu zasięgu przestrzennego oddziaływania ośrodka kultu religijnego.

7 . ZAKOŃCZENIE

Przegląd zaprezentowanych metod stosowanych dotąd w geografii pielgrzymek pozwala stwierdzić, iż są to w większości metody tradycyjne, od dawna wykorzystywane w naukach historycznych, spo­ łecznych i geograficznych. Z metod historycznych przy omawianiu zjawiska pielgrzymowania szcze­ gólnie przydatna jest analiza historyczna, przepro­ wadzana na podstawie dostępnych źródeł rękopi­ śmiennych i opracowań. Jako pewną nowość w ba­ daniach pielgrzymek geografom należy przypisać przestrzenne spojrzenie na badane zjawiska, prze­ jawiające się m.in. zamieszczanymi diagramami i mapami. Znacznie gorzej przedstawia się wyko­ rzystanie nowszych metod badawczych, zwłaszcza metody modelu. Próby takie były podejmowane rzadko i dotąd nie znalazły szerszego zastosowa­ nia. Wydaje się też konieczne silniejsze osadzenie geografii pielgrzymek, podobnie jak całej geografii religii, w mocno rozwijającej się obecnie geografii kultury (której częścią z pewnością jest geografia religii) i geografii humanistycznej oraz sięgnięcie do metod w nich stosowanych.

- c a rto g ra m - in o rd e r to d e m o n stra te th e c o rre la tio n b e tw e e n th e p re se n te d p h e n o m e n o n a n d th e s p a c e in w h ich it o c c u rs (Fig. 2); - d ia g ra m m a tic m a p - in o rd e r to p r e s e n t th e a b s o lu te v a lu e s o f p h e n o m e n a a n d th e ir s tr u c tu re ; - u s e o f sy m b o ls - to p r e s e n t in dividual p h e n o m e n a ;

- p ro p o rtio n al a rro w s - p re s e n tin g th e size o f pilgrim flows;

- iso p le th m a p - p re s e n tin g th e sp atial ra n g e of th e in flu e n c e o f a religious cu lt cen tre. 7 . CONCLUSIONS T h e review o f m e th o d s u s e d in th e g e o g ra p h y o f p ilg rim a g e le a d s to th e c o n c lu s io n th a t th e y a r e m o stly tr a d i­ tio n a l m e th o d s lo n g a p p lie d in h isto ry , sociolog y a n d g e o g ra p h y . A p a rtic u la rly u s e fu l m e th o d is a h is to r ic a l a n a ly s is b a s e d o n th e a v a ila b le h a n d w ritte n s o u r c e s . A n e w id e a in tr o d u c e d by g e o g ra p h e rs is a s p a tia l a p p r o a c h w h ich c a n b e s e e n in d ia g ra m s a n d m a p s. N ew er r e s e a r c h m e th o d s h a v e n o t b e e n u s e d s o effectively, esp ecially m o d ellin g . It s e e m s n e c e s s a iy to tig h te n th e lin k s b e tw e e n th e g e o g ra p h y of p ilg rim a g e, a n d in d e e d th e w h o le o f th e g eo g ra p h y o f religion, a n d th e d ev elo p ­ in g g e o g ra p h y o f c u l tu r e a n d h u m a n is tic g e o g ra p h y , a n d to a p p ly th e m e th o d s u s e d th e re .

KWESTIONARIUSZ DOTYCZĄCY BADANIA SANKTUARIÓW ORAZ MIEJSCOWOŚCI

PIELGRZYMKOWYCH

1. Część ogólna

ł. Sanktuarium : aktualne w ezw anie, wstępny opis (m.in. czy je st to tzw. kościół odpustow y).

2. Status m iejscow ości (m iasto, w ieś), przynależność adm inistracyjna i kościelna.

3. S zczegółow a lokalizacja (np. w centrum m iejsco­ wości czy na jej peryferiach, na w zgórzu czy u je g o pod­ nóża, w pobliżu cudow nego źródełka, czczonego obiek­ tu fizjograficznego itp.).

QUESTIONS FOR THE INVESTIGATION OF SANCTUARIES AND PILGRIMAGE

DESTINATIONS I. General part

1. Sanctuary: current name, introductory description (e.g. whether church festivals are held there).

2. Status of the destination (town, village), its administrative and church status.

3. Detailed location description (e.g. town centre or periphery, on a hill or at its foot, near a miraculous spring, a venerated natural site).

4. Krótka historia m iejscow ości.

5. D ostępność kom unikacyjna (np. przy linii kolejo­ wej, przy drodze m iędzynarodow ej, krajow ej, czy lokal­ nej, odległość od stacji kolejow ej czy przystanku auto­ busowego, parkingi).

6. Sporządzenie planu m iejscow ości i sanktuarium (lub w ykorzystanie istniejących m ateriałów kartograficz­ nych).

II. Sanktuarium

1. Główny obiekt kultu - obraz, rzeźba (figura, pła­ skorzeźba itp.), usytuow anie w sanktuarium (ołtarz główny, ołtarz boczny, kaplica itp.).

2. G łów ne odpusty (uroczystości religijne), daty, tra­ dycja (od kiedy?), ryty.

3. Inne uroczystości religijne.

4. Pieśni i nabożeństw a zw iązane z głów nym obiek­ tem kultu (teksty).

5. Czy z sanktuarium zw iązane s ą kalw arie (podać liczbę j w ezwania kaplic, czy są relikw ie z Ziemi Św ię­ tej), drogi krzyżowe, dróżki różańcow e, ich odległości °d sanktuarium (plan).

6. W ota, ich typy i formy, liczba, ekspozycja (np. w skarbcu, w cudow nej kaplicy), obrzędy składania w o­ tów, księgi wotów (od kiedy?).

7. Czy są księgi łask i próśb (od kiedy?).

8. Translokacja kultu cudow nego w izerunku (np. ko- P'e kultowe w innych ośrodkach w kraju i za granicą).

9. Peregrynacje cudow nego w izerunku (zasięg prze­ strzenny, częstotliw ość).

III. Pielgrzymki

t- Czy są prow adzone księgi pielgrzym kow e i od kiedy (dla badacza pow inno być to podstaw ow e źródło 'nformacji o ruchu pielgrzym kow ym ).

2. Księgi odpraw ianych m szy św. (m ateriał uzupeł- niający),

3- Pielgrzymki: a) historia,

b) w ielkość ruchu ogółem od czasów nąjdaw niej- Szych do w spółczesnych. W przypadku w iększości sank­ tuariów takie m ateriały istn ieją co najwyżej od roku *^45, ale w niektórych m ożna odnaleźć m ateriały star­ sze. W ym aga to pracy w archiw um sanktuarium , a czę­ sto również w archiw ach zakonnych czy w ogóle ko­ ścielnych.

4. Rodzaje (typy) pielgrzym ek - w edług różnych ^'yteriów:

a) ze względu na zasięg przestrzenny: lokalne, deka- nalne, diecezjalne, ponadregionalne, krajow e, zagranicz- ne (wielkości i bliższa charakterystyka, m.in.: zebrać J^ateriały do prezentacji kartograficznej zasięgu

ośrod-a> np. z jakich parafii czy m iejscow ości p rzyjeżdżają Pl<% z y m i),

b) indyw idualne, grupow e (podać charakter grup, skąd i przez kogo organizow ane),

c ) pielgrzym ki stanow e (np. m ężczyzn, kobiet itp.), d) pielgrzym ki zaw odow e,

e) pielgrzym ki w edług w ykorzystyw anych środków trunsportu,

4. A short historical outline of the destination. 5. Accessibility (e.g. n ear a railway, by an international, national or local road, distance from the railway station or bus stop, car parks).

6. Preparing a plan of the destination and sanctuary (or using the existing cartographic materials).

II. The sanctuary

1. The primary object of the cult - a painting, sculpture (statue, bas-relief etc.), its location in the sanctuary (the main altar, side altar, chapel, etc.).

2. The main church festivals (religious celebra­ tions), dates, tradition (since when?), rites.

3. Other religious celebrations.

4. Songs and services connected with the primary object of the cult main (texts).

5. Is the sanctuary connected with calvaries (give the num ber and nam es of chapels; are there any relics from the Holy Land?), stations of the cross, rosary ‘paths’; the distance from them to the sanctuary (plan)?

6. Votive oiferings. their type and form, number, exhibition (e.g. in the treasury, the mira­ culous chapel), rites of votive offerings, ‘books of votive offerings’ (since when?).

7. Are there ‘books of graces and requests’ (since when)?

8. Translocation of the miraculous image (e.g. copies in other pilgrimage centres in the country and abroad).

9. Peregrinations of the miraculous image (spatial range, frequency).

III. Pilgrimage

1. Are pilgrimage books kept and since when (this should be the basic source of information regarding pilgrimage)?

2. Books of m asses celebrated (supplementary material).

3. Pilgrimage: a) histoiy,

b) pilgrimage num bers from earliest to con­ temporary times. In the majority of sanctuaries such materials have existed since 1945 at the longest, b u t in others older material can be found. This requires searching the sanctuary’s archives, and sometimes also in monastic or church archives in general.

4. Types of pilgrimage according to different criteria:

a) according to spatial range: local, diaconal, diocesan, supra-regional, national, foreign (their scale and description; the task is, for instance, to collect information for the cartographic presenta­ tion of the pilgrimage centre’s influence such as from what parishes or places pilgrims arrive),

b) individual or group pilgrimage (describe the group, w here they come from, who organises them),

0 struktura w iekow a i socjalna pielgrzym ów , g) pielgrzym ki piesze - w ielkość, zasięg przestrzen­ ny, trasy wędrówki (z m apką), m iejsca zatrzym ań, noc­ legów, czas w ędrów ki, pokonyw any dystans (km ), m iej­ sca postoju w ośrodku docelow ym ,

h) pielgrzym ki w edług w ykorzystyw anych obiektów noclegowych,

i) sezonow ość ruchu pielgrzym kow ego (z uw zględ­ nieniem zasięgu przestrzennego ośrodka).

5. Stałe szlaki pielgrzym kow e (od kiedy, podać ich zasięg w różnym czasie z uw zględnieniem różnych form ruchu pielgrzym kow ego, schem at szlaków ).

6. Ryty i zachow ania pielgrzym ów w sanktuarium ; folklor pielgrzym kow y, tradycje i legendy zw iązane z sanktuarium .

7. C harakterystyka pobytu grup pielgrzym kow ych w ośrodku:

a) odpraw iana specjalna m sza św. lub inne nabożeń­ stwo,

b) odpraw ianie drogi krzyżow ej lub dróżek różańco­ wych,

c) udział w specjalnych uroczystościach (np. M iste­ rium Męki Pańskiej, Pogrzeb M atki Bożej itp.).

8. Przeciętny okres pobytu pielgrzym ów (według typów i form pielgrzym ek).

9. O dw iedzający sanktuarium w edług m otywów i częstotliw ości ich przyjazdu:

a) religijne,

b) religijno-poznaw cze, c) wyłącznie turystyczne,

d) czy przyjazd do ośrodka był w yłącznym ce­ lem wędrówki, czy też stanow ił jed y n ie etap dłuższej podróży,

e) częstotliw ość przyjazdów (kilka razy do roku, raz do roku, co kilka lat, co ja k iś czas, ilu badanych pielgrzym ów je st w ośrodku po raz pierw szy?).

10. „S pecjalizacja” o środka np.:

a) pielgrzym ki dzieci pierw szokom unijnych, b) pielgrzym ki rodzin,

c) pielgrzym ki ludzi pracy, d) pielgrzym ki rolników ,

e) pielgrzym ki m łodzieżow e (np. m łodzieży szkol­ nej, m aturzystów, studentów ),

f) pielgrzym ki m niejszości narodow ych, g) pielgrzym ki chorych,

h) pielgrzym ki kom batantów itp.

11. Im prezy parareligijne (np. festiw ale sztuki reli­ gijnej, kongresy o tem atyce religijnej itp.).

12. Formy działalności o środka na rzecz pielgrzy­ mów:

a) form y pracy duszpasterskiej,

b) działalność w ydaw nicza (w ym ienić i scharaktery­ zow ać w ydaw nictw a publikow ane przez ośrodek),

c) działalność popularno-ośw iatow a (np. wystawy, muzea, skarbce, projekcje film ów itp.),

d) usługi typu „gospodarczego” (np. dom pielgrzy­ ma, pola nam iotow e, parkingi itp.),

e) inne.

c) kinds of pilgrims (e.g. men, women, etc.), d) pilgrimages of work professions,

e) pilgrimage according to the means of trans­ port used,

1) age and social structure of pilgrims,

g) walked pilgrimage - size, spatial range, routes (map), places visited, overnight stops, duration, distance covered (km), places visited at the destination,

h) pilgrimage according to accommodation used,

i) seasonality of pilgrimage (with considera­ tion of the spatial reach of the pilgrimage centre).

5. Established pilgrimage routes (how long they have existed, their range at different times, including different forms of pilgrimage; route system).

6. Pilgrim rites and behaviours tn the sanc­ tuary; pilgrimage folklore, traditions and legends connected with the sanctuary.

7. Description of how pilgrimage groups spend time at the centre:

a) special m ass or other service,

b) the stations of the cross or rosary ‘paths', c) participation in special celebrations,

d) pilgrims’ average length of stay (according to the types and forms of pilgrimage),

8. Visitors to the sanctuary according to motive and frequency of arrival:

a) religious,

b) religious-educational, c) purely tourist,

d) was the arrival at the pilgrimage centre the only aim of the journey, or was it a stage of a longer journey?

e) frequency of arrivals (several times a year, once a year, every few years; how many pilgrims included in the study are visiting the pilgrimage centre for the first time).

9. ‘Specialisation’ of the pilgrimage centre: a) pilgrimage of children a t their first communion,

b) family pilgrimage, c) workers’ pilgrimage, d) farmers’ pilgrimage,

e) youth pilgrimage (school, secondary school leavers, students),

f) pilgrimages of national minorities, g) pilgrimage of the sick,

h) pilgrimage of war veterans.

10. Quasi-religious events (e.g. religious art festivals, conferences devoted to religion, etc.).

11. The pilgrimage centre's activities for pilgrims:

a) forms of ministry,

b) publishing (name and describe materials published by the pilgrimage centre),

c) popular education (e.g. exhibitions, museums, treasuries, film presentations, etc.),

13. R elacja ośrodek kultu - sam orząd terytorialny (zwłaszcza szczebla lokalnego, pow iatow ego i w oje­ wódzkiego).

14. Form y oddziaływ ania ośrodka kultu ja k o jednego z elem entów aktywacji społeczno-gospodarczej m iejsco­ wości i regionu.

IV. Infrastruktura turystyczna m iejscowości

1. Baza noclegow a, typy obiektów noclegow ych, czy je st dom pielgrzym a. W ielkość bazy noclegow ej (liczba łóżek) w edług typów obiektów i dysponentów bazy,

2. Baza gastronom iczna (typy, w ielkość).

3. Sieć handlow a (z w yszczególnieniem placó­ wek nastaw ionych szczególnie na obsługę pielgrzy­ mów).

4. U rządzenia tow arzyszące (np. parkingi, placówki kulturalne i m edyczne itp.).

5. Stopień pryw atyzacji poszczególnych elem entów infrastruktury.

6. L okalizacja poszczególnych elem entów infrastruk­ tury w zględem sanktuarium (m apka).

V. Inne obserw acje i m ateriały

Każde sanktuarium ma sw o ją specyfikę i niekiedy unikatowe m ateriały, które nie m ieszczą się w K w estio- nariuszM opracow anym dla w szystkich sanktuariów . T a ­ kie obserw acje i m ateriały należy uw zględnić właśnie w tym punkcie K w estionariusza.

Uwaga: Kwerenda i badania w danym ośrodku wymagają du-wytrwałości i dobrej organizacji pracy. Opiekunowie sank­ tuariów w zdecydowanej większości są otwarci na taką współ­ pracę j zwykle oczekują, że jeden egzemplarz końcowego °Pracowania będzie ofiarowany sanktuarium. W trakcie badań należy pamiętać o zebraniu materiału ikonograficznego. Kwestionariusz opracowany w ramach projektu badawczego P t Przestrzeń i sacrum. G eografia kultury religijnej w Polsce 1 i ej przemiany w okresie X V II-X X w. na przykładzie ośrocl- ków kultu i migracji pielgrzym kowych (PB 0 1 19/P2/92/03), Cieniony i uzupełniony.

d) ‘economic’ services (e.g. the pilgrim refuge, camping areas, car paries, etc.),

e) other.

12. The religious cult centre and administr­ ative authorities (local,

powiat and wojeivôdztivo).

13. The influence of the pilgrimage centre in encouraging the socio-economic development of the destination and region.

IV. Tourist infrastructure of the destination 1. Accommodation, types of accommodation, is there a pilgrim refuge?, the number of beds according to the types of facilities and accommo­ dation provided.

2. Catering (types, capacity).

3. Shops (a list of those oriented towards pilgrims).

4. Accompanying facilities (e.g. car parks, cultural and medical facilities, etc.).

5. Privatisation of individual infrastructure elements.

6. Location of individual infrastructure elements in relation to the sanctuary (map).

V. Other observations and materials

Eveiy sanctuary is special and will possess unique material not covered in the questions which has been generalised for all sanctuaries. Such observation and material should be placed in this section at the end of the questions.

N.B. A survey and investigation into a given pilgrimage centre requires perseverance and effective organisation of work. Sanctuary custodians are usually open to cooperation and expect a copy of the final work to be given to the sanctuary. R esearchers m u st remember to collect iconographie material.

The questions were devised a s part of the research project entitled: Space a n d the sacrunv the geography o f religious culture in Poland a n d its developm ent in the J7,h-20"' c. - a case stu d y o f religious cult centres a n d pilgrimage(PB 0 1 1 9 / P 2 /9 2 /0 3 ). It h a s b een revised and supplem ented.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

Bilska-Wo d e c k a E., 2 0 0 3 , D y fu zja idei n a p rz y k ła d zie kalwarii europejskich od X V d o I pot. XVIII w ieku, [w:] E. Orłowska, J. Klem entow ski (red.) K ulturow y a sp e k t badań geograficznych. S tu d ia teoretyczne i regionalne. PTG, Wrocław, s. 2 0 5 -2 1 4 .

Hardwaj S.. 1973. H indu Places o f Pilgrimage in India: •A S tu d y in Cultural G eography, Univ. o f California Press, Berkeley.

Epfopjtaines P.. 1948, G eographic e t religions, Galli- rnard. Paris.

ĄCKowsKiA., 1989, W ybrane pro b lem y geografii pielgrzy­ m ek w Polsce,„Folia Geographica”, ser. Geographica- 'O economica, t. 22, s. 11 -3 7 .

Ja c k o w s k i A., 1991a, P ielgrzym ki i tu ry sty k a religijna w Polsce, Inst. Turystyki, W arszaw a.

JACKOWSKI A., 1991b, Z a ry s geografii pielgrzym ek, „Prace G eograficzn e", z. 8 5 /1 0 7 .

Jac k o w s k i A., 2 0 0 3 , Ś w ięta p rz e str ze ń św iata. P odstaw y geografii religii W yd. UJ, Kraków.

Ja c k o w s k iA., Bils k a E., So ljan I., 1997, Geografia reli­ gii - problem y badaw cze, p e rsp e k ty w y rozwoju, (w:|

B. D om ański, A. Jack ow sk i (red.), Geografia, człowiek, gospodarka, Inst. G eografii UJ, Kraków, s. 8 5 -9 4 .

Ko w a lc z y kA., 2 0 0 0 , G eografia tu ryzm u , PWN, W arszawa. Le s zc zyc k i S., 1937, Z agadnienia geografii turyzm u, „Ko­

Lu e w s k i T.. Mik u lo w sk i B., Wy r z y k o w s k i J „ 1985, Geo- grafia tu r y sty c z n a Polski, PWN, Warszawa.

No lanM. L., No lan S., 1989, Religious Pilgrimage in M od­

e m W estern Europe. Univ. o f North Carolina Press, Chapel Hill.

Park Ch., 1994, Sacered worlds. A n introduction to geogra­ p h y a n d religion,Routledge, London, New York.

Rin sc h e d e G., 1989, The pilgrimage town o f Lourdes,

Journal o f Cultural G eography,vol. 7, p. 2 1 -3 3 .

RINSCHEDE G., 1995, V ie pilgrim age C entre o f Loreto, Italy. [w:J D.P. D ubey (red.) Pilgrimage stu d ies: Sacred Places. Sacred Traditions, „Pilgrimage Studies", no 3, p. 157-178.

ROWLEY G., El-Hamdan S.A., 1978, T he pilgrim age to Mecca: a n explanatory a n d predictive m odel. „Environ­ ment and Planning A", vol. 10, p. 1 0 5 3 -1 0 7 1 .

Sh air I. M., Kar a n P. P., 1979, G eography o f th e Islamic pilgrimage. „GeoJournal", vol. 3, p. 5 9 9 -6 0 8 .

Sigh R. P. B.. 1987a, Peregrinology a n d Geographic Q uest (with Bibliography).„National Geographical Journal of India", vol. 33, no 4.

Sigh R. P. B., 1987b, T h e pilgrim age m a n d a ta o f Varanasi (Kasi): a s tu d y in sa cred geography, „National Geographical Journal o f India", vol. 3 3, p. 4 9 3 - 524.

SOUAN I., 2 0 0 2 , O środki ku ltu m ary/nego w Karpatach Polskich, Inst. Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków.

So ljan I., Ma t l a k H., 2 0 0 0 , Pielgrzym ow anie do s a n k tu ­ arium B ożego M iłosierdzia w Krakow le-Łagiewnikach.

„Peregrinus Cracoviensis", z. 9, s. 157-1 6 6 .

So p iie r D., 1967, G eography o f religions, Foundation of Cultural Geography Series, Englewood Cliffs, New Jork.

Tan ak a H., 1977. Geographic E xp ressio n o f B u d d h ist Pil­

grim Places in S h ik o k u Island, J a p a n , „Canadian G e­ ographer", vol. 21. no 2, p. 1 1 1 -1 3 2 .

Ta n ak a H., 1990, J a p a n e s e pilgrim age places: Tradition

a n d m odernization, [w:| D.P. D ubey (red.) Pilgrimage Studies: Text a n d Context, „Pilgrimage Studies", no 11. p. 2 1 8 -2 4 0 .