5 (2018), s. 249-263
https://doi.org/10.12797/Lh.05.2018.05.10
Tomasz Krzyżowski
Papieski Uniwersytet im. Jana Pawła II, Kraków
KUlIsy nomInacJI nasTęPcy ormIańsKoKaTolIcKIego arcybIsKUPa lwowa Józefa TeodorowIcza
po raz pierwszy temat następcy arcybiskupa Józefa Teodorowicza poruszony zo-stał na forum Stolicy apostolskiej w 1935 roku. Hierarcha podupadł wówczas na zdrowiu i przez dłuższy czas nie mógł sprawować rządów w archidiecezji. Dlatego 3 września wystosował pismo do Kongregacji dla Kościołów wschod-nich z prośbą o nominację koadiutora cum iure successionis. argumentował, że aktualne potrzeby lokalnego Kościoła lwowskiego wymagają energicznego pa-sterza i zarządcy. wskazał również dwóch kandydatów: na pierwszym miejscu ks. andrzeja Łukasiewicza – proboszcza w czerniowcach, na drugim – ks. ada-ma Bogdanowicza – kanonika gremialnego we Lwowie1.
więcej szczegółów dotyczących omawianego zagadnienia arcybiskup Teo-dorowicz zawarł w liście do byłego rektora papieskiego Kolegium ormiańskie-go w rzymie biskupa Sarkisa Der abrahamiana. wspomniał, że brak mu sił do kierowania archidiecezją i sprawowania sakramentów. Szczególnego zaangażo-wania wymagały wówczas pertraktacje z władzami duchownymi i cywilnymi w sprawie przejścia do Kościoła katolickiego starokatolików, którzy mieli pod-legać jurysdykcji arcybiskupa ormiańskiego we Lwowie. Drugim powodem była obawa, że archidiecezja zostanie zlikwidowana po jego śmierci, stąd podkreślał jej wielowiekowe dziedzictwo oraz konieczność zachowania i dalszego funkcjo-nowania. poprosił biskupa Der abrahamiana o poparcie jego starań w
Kongre-1 archivio della congregazione per le chiese orientali w rzymie (dalej: accho): sygn. 503/35, list abp. J. Teodorowicza do Kongregacji dla Kościołów wschodnich, Lwów, 3 wrze-śnia 1935.
gacji dla Kościołów wschodnich, podkreślając zaufanie, jakim cieszył się on w watykanie2.
adresat arcybiskupa, zanim jeszcze otrzymał list od niego, zwrócił się do Kongregacji, przedstawiając uzyskane z innych źródeł informacje na temat ak-tualnych wydarzeń w archidiecezji lwowskiej. oprócz wiedzy o chorobie i rze-komej sklerozie ordynariusza uniemożliwiającej świadome działanie wspomniał o intrygach ze strony niektórych kanoników, mających na celu wystaranie się o nominację na koadiutora dla ks. Leona isakowicza. Stwierdził, że ten ostatni nie posiada odpowiednich predyspozycji. negatywnie wypowiedział się także o ewentualnej kandydaturze innego kanonika, ks. wiktora Kwapińskiego. Biskup Der abrahamian zapewnił, że w razie potrzeby mógłby wskazać odpowiedniego kandydata, nie podał jednak jego nazwiska3.
Do prośby arcybiskupa Teodorowicza odniósł się wkrótce nuncjusz apostol-ski w polsce arcybiskup Francesco marmaggi. w liście do asesora Kongregacji dla Kościołów wschodnich, prałata Giuseppe cesariniego, nie krył zdziwienia z tak sformułowanej petycji. Uważał bowiem, że śmierć arcybiskupa Teodoro-wicza stanowić będzie okazję do likwidacji niewielkiej archidiecezji. argumenty o apostolstwie wśród akatolików dyplomata uznał za bezpodstawne, a zapropo-nowanych kandydatów do nominacji za nieodpowiednich4. Sprawę postanowio-no odłożyć ad acta.
odpowiedź sekretarza Kongregacji dla Kościołów wschodnich, kard. Luigie-go Sincero, na petycję arcybiskupa Teodorowicza była lakoniczna i wymijająca. watykański hierarcha wyraził radość z poprawy zdrowia ordynariusza, zapewnił o wsparciu modlitewnym oraz życzył powrotu do pełni sił. na temat koadiuto-ra wykoadiuto-raził zdanie, że obecnie nominacja nie jest pilna ani konieczna. Zasugero-wał, że w razie potrzeby arcybiskup mógłby mianować wikariusza generalnego i zapowiedział, że jeśli jego posługa okazałaby się niewystarczająca, wówczas Kongregacja podejmie stosowne kroki5. w odpowiedzi arcybiskup Teodoro-wicz wyraził wdzięczność za zaangażowanie w sprawy archidiecezji i zapewnił o znacznej poprawie swojego stanu zdrowia6. Z zachowanego materiału źródło-wego wynika, że nie podejmował już dalszych starań, aby zapewnić sukcesora, przypuszczalnie z powodu niechęci ze strony nuncjatury apostolskiej w warsza-wie i dykasterii watykańskich.
2 ibidem: sygn. 503/35, list abp. J. Teodorowicza do bp. S. Der abrahamiana, Lwów, 6 września 1935.
3 ibidem: list bp. S. Der abrahamiana do kard. L. Sincero, [rzym], 8 września 1935. 4 ibidem: list abp. F. marmaggiego do ks. G. cesariniego, warszawa, 19 września 1935. 5 archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa ormian polskich w warszawie: Spuścizna abp. Józefa Teodorowicza, t. 144: sygn. 446/190 [7], list kard. L. Sincero do abp. J. Teodoro-wicza, rzym, 27 września 1935, s. 12-13.
6 accho: sygn. 503/35, list abp. J. Teodorowicza do kard. L. Sincero, Dżurów, 15 paź-dziernika 1935.
w kontekście niniejszych rozważań zastanawiające są informacje biskupa Der abrahamiana o rzekomym spisku niektórych kanoników. Zagadnienie to poruszał w korespondencji z nim także ks. Kazimierz romaszkan – wówczas pracujący jako wikariusz przy katedrze we Lwowie – twierdząc, że kanonicy wystosowali do Stolicy apostolskiej prośbę bez wiedzy ordynariusza. nie poda-wał jednak o kogo chodzi7. Z kolei Jan agopsowicz, ówczesny kleryk lwowskiej archidiecezji ormiańskiej studiujący w rzymie, wspominał po latach, że podczas choroby arcybiskup Teodorowicz miał rzekomo podpisać nominację na koadiu-tora dla ks. Bogdanowicza, który sam mu ją podsunął. później prośba ta została odwołana, co wywołało zdziwienie w Kurii rzymskiej8. wspomniane wyżej re-lacje nie znajdują odzwierciedlenia w źródłach historycznych i należy je trakto-wać w kategorii obiegowych opinii krążących wówczas wśród duchowieństwa. Jedyna petycja, która wpłynęła do Kongregacji dla Kościołów wschodnich, za-wierała – jak już wspomniano – personalia ks. Łukasiewicza i ks. Bogdanowicza jako drugiego kandydata.
Sytuacja w archidiecezji zmieniła się diametralnie po śmierci arcybiskupa Teodorowicza9. Hierarcha zmarł 4 grudnia 1938 roku, w 36 roku posługi arcybi-skupiej. następnego dnia kapituła katedralna dokonała wyboru wikariusza kapi-tulnego, którym został jej prepozyt – ks. infułat Dionizy Kajetanowicz. Do jego zadań należało zarządzanie archidiecezją do czasu ingresu nowego arcybiskupa. Uroczystości pogrzebowe zmarłego pasterza odbyły się 10 grudnia. pochowany został na cmentarzu orląt na Łyczakowie. Tego samego dnia miało miejsce po-siedzenie duchowieństwa lwowskiej archidiecezji ormiańskiej, podczas którego wyznaczono termin elekcji kandydatów do nominacji arcybiskupiej na 2 stycznia 1939 roku10.
warto nadmienić, że wyboru dokonywano do tej pory zgodnie z brewe piu-sa Vii Inter caetera privilegia z 20 września 1819 roku. Duchowieństwo archi-diecezji przedstawiało cesarzowi austriackiemu trzech kandydatów, nominacji dokonywał monarcha, a Stolica apostolska ją potwierdzała11. po upadku
monar-7 ibidem: sygn. 788/38, list ks. Kazimierza romaszkana do bp. S. Der abrahamiana, Lwów, 4 grudnia 1938.
8 archiwum prowincji Franciszkanów-reformatów w Krakowie (dalej: apFrK): b. sygn., J. agopsowicz, „wiadomości o ks. D. Kajetanowiczu i ormianach”, nowy Sącz, 8 listopada 1966, mps, s. 1.
9 Stan archidiecezji ormiańskokatolickiej we Lwowie pod względem administracyjnym i personalnym został scharakteryzowany w artykule: Ł. Krucki, Archidiecezja lwowska
ob-rządku ormiańskiego w świetle schematyzmu archidiecezjalnego z 1939 r., „roczniki
Teo-logiczne”, 64, 2017, nr 4, s. 75-97. Zawarte w nim informacje nie wnoszą jednak żadnych nowych ustaleń do dotychczasowego stanu wiedzy.
10 Kronika, „posłaniec św. Grzegorza”, 12, 1938, nr 4, s. 85.
11 „post armenorum in Galicia polonica unionem ineunte saeculo decimo septimo conci-liatam, ex romanorum pontificum benignitate concessum fuisse clero armeno ipsius ecclesiae Leopoliensis, ut in quolibet vacationis casu insimul in comitia conveniret, ac tres
ecclesia-chii habsburskiej i odzyskaniu przez polskę niepodległości w 1918 roku powyż-sze zasady przestały obowiązywać. Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego z 1917 roku niemal wykluczono wpływ organów władz cywilnych na obsadę sto-lic biskupich. Dawne przywileje cesarskie nie przeszły na rząd niepodległej pol-ski. nominacja leżała zatem w gestii Stolicy apostolskiej. Zgodnie z konkorda-tem zawartym między polską a watykanem w 1925 roku nazwiska kandydatów do nominacji arcybiskupich przedstawiano prezydentowi państwa z zapytaniem, czy nie wnosi zarzutów natury politycznej12.
powierzenie wakującej stolicy arcybiskupiej, nazywane prowizją kanonicz-ną, składało się z trzech etapów: 1) wyznaczenia kandydata; 2) nadania tytułu; 3) wprowadzenia w posiadanie13. pierwsza ze wspomnianych czynności w przy-padku archidiecezji ormiańskiej we Lwowie należała, na mocy specjalnego przywileju, do duchowieństwa diecezjalnego, kolejne dwa etapy do Stolicy apo-stolskiej. Kodeks prawa kanonicznego określał wymagania stawiane przed kan-dydatem do nominacji biskupiej: pochodzenie z prawego małżeństwa, wiek mi-nimum 30 lat, co najmniej pięcioletni staż kapłański, dobre obyczaje, pobożność, roztropność, oraz doktorat względnie licencjat z teologii bądź prawa kanoniczne-go lub biegłość we wspomnianych dyscyplinach naukowych. Szczegółowe infor-macje na temat kandydata pozyskiwano w trakcie tzw. procesu informacyjnego14. przed kanonicznym nadaniem tytułu kandydata zobowiązywano do złożenia wyznania wiary oraz przysięgi na wierność Stolicy apostolskiej przed jej repre-zentantem. powierzenie urzędu następowało przez bullę lub brewe, a ogłoszenia nominata dokonywano na konsystorzu15.
podobnie w aktach prawnych Kościoła ormiańskokatolickiego zwracano uwagę, żeby kandydat był osobą godną do sprawowania urzędu biskupiego. po-winien mieć ukończone co najmniej 30 lat oraz winny go cechować nieskazitel-ność życia i roztropnieskazitel-ność w działaniu. przed ogłoszeniem nominacji należało
do-sticos viros pietate, religione, scientia probatiores adscisceret exhibendos romano pontifici, Qui alterum ex iis pro Suo libitu archiepiscopum renuntiaret”; accho: sygn. 788/38, list ks. D. Kajetanowicza do Kongregacji dla Kościołów wschodnich, Lwów, 8 stycznia 1939. Bolesław Kumor podaje, że prawo do głosowania posiadało duchowieństwo katedralne wraz z proboszczami wszystkich parafii archidiecezji; B. Kumor, Obsada arcybiskupstwa
ormiań-sko-katolickiego we Lwowie w latach niewoli narodowej (1772-1918), „analecta
cracovien-sia”, 26, 1994, s. 378.
12 S. wilk, Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918-1939, warszawa 1992, s. 160; K. Krasowski, Episkopat katolicki II Rzeczypospolitej: myśl o ustroju
pań-stwa – postulaty – realizacja, warszawa–poznań 1992, s. 12.
13 K. warchałowski, Wymogi prawne prowizji kanonicznej w Kodeksie Prawa
Kano-nicznego Benedykta XV i Jana Pawła II, „Studia Teologiczne. Białystok–Drohiczyn–Łomża”,
18, 2000, s. 432.
14 F. Bączkowicz, Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, 1, opole 1957, s. 506-507.
kładnie i bezinteresownie zbadać kwalifikacje i predyspozycje kandydata16. przy czym, ponieważ lwowska archidiecezja ormiańska znajdowała się poza obszarem patriarchatu ormiańskokatolickiego w cylicji, nie obowiązywały w niej zasady elekcji i nominacji biskupów, których w diecezjach należących do patriarchatu wybierał synod, a konsekrował patriarcha17. w przypadku Lwowa patriarcha nie miał de facto wpływu na wybór i nominację kandydata, choć Kongregacja dla Kościołów wschodnich mogła zwrócić się do niego o opinię na ten temat.
Zanim duchowieństwo archidiecezjalne wyraziło swoje zdanie w wyborze terna (trzech) kandydatów, do Stolicy apostolskiej nadsyłano opinie w sprawie nominacji nowego arcybiskupa. pierwszy list – tuż po śmierci arcybiskupa Teo-dorowicza – wysłał ks. romaszkan do biskupa Der abrahamiana, przedstawia-jąc w nim trudną sytuację wewnątrz kapituły katedralnej. Zdaniem autora listu każdy z kanoników liczył na nominację arcybiskupią dla siebie. Sugerował, aby Stolica apostolska – dla uniknięcia nieporozumień i konfliktów – mianowała na czas wakatu administratora apostolskiego i udzieliła mu stosownych instrukcji. wyraził również opinię na temat potencjalnych kandydatów do nominacji arcy-biskupiej. Za osobę najbardziej kompetentną i godną uznał ks. Kajetanowicza, podkreślając jego roztropność, pobożność oraz fakt, że zawsze priorytetem było dla niego dobro Kościoła. Jako drugiego kandydata wskazał ks. Łukasiewicza z czerniowiec18.
cennych informacji dostarcza również wypowiedź ks. petrosa aladżadżiana, który przez trzy lata pracował w archidiecezji lwowskiej, pełniąc m.in. funkcję sekretarza zmarłego arcybiskupa. Scharakteryzował w niej wszystkich poten-cjalnych kandydatów, kanoników gremialnych (ks. Dionizego Kajetanowicza, ks. Leona isakowicza, ks. wiktora Kwapińskiego, ks. adama Bogdanowicza) i kanoników honorowych (ks. andrzeja Łukasiewicza, ks. Kajetana amirowicza i ks. pawła Kirmizjana19) oraz zarysował sytuację w archidiecezji. Uważał, że arcybiskup-nominat stanie przed wyzwaniem usunięcia piętrzących się od wielu lat nieprawidłowości w zakresie nieprzemyślanej inkardynacji księży obrządku łacińskiego oraz nadużyć liturgicznych. Jego zdaniem kandydatem najbardziej odpowiednim był ks. Łukasiewicz; wyraził jednak obawę, że skoro nie należał
16 Acta et decreta Concilii Nationalis Armenorum Romae habiti ad sancti Nicolai
Tolenti-natis Anno Domini MDCCCCXI, romae 1913, kan. 239; Codificazione Canonica Orientale. Fonti, fasc. Vii: Disciplina armena. Testi vari di diritto canonico armeno (secolo IV-XVII),
città del Vaticano 1932, kan. 260.
17 Acta et decreta Concilii Nationalis Armenorum, kan. 239-240, 244.
18 accho: sygn. 788/38, list ks. K. romaszkana do bp. S. Der abrahamiana, Lwów, 4 grudnia 1938.
19 Ks. aladżadżian pomylił się, gdyż ks. Kirmizjan nie był kanonikiem honorowym ka-pituły katedralnej. nie wspomniał natomiast o ks. Samuelu manugiewiczu i ks. Franciszku Karkowskim, którzy tę godność piastowali. Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus
on do grona kanoników gremialnych, to prawdopodobnie nie mógłby znaleźć się w ternie kandydatów. wobec takiej sytuacji radził powołać go na stanowisko administratora apostolskiego i przeczekać trudny moment. innym rozwiązaniem, w przypadku nominacji arcybiskupa spośród duchowieństwa lwowskiego, by-łoby w opinii ks. aladżadżiana ustanowienie wikariusza generalnego w osobie „prawdziwego ormianina”. Uważał, że funkcję taką mógłby objąć wicerektor papieskiego Kolegium ormiańskiego w rzymie, ks. Howsep Kaftandżian. po-siadając odpowiednie wskazówki z Kongregacji dla Kościołów wschodnich, ów wikariusz mógłby przeprowadzić reformę w zakresie liturgii oraz usunąć inne nadużycia20.
Dnia 2 stycznia 1939 roku odbyła się we Lwowie elekcja terna kandydatów. Zgodnie z tradycją w wyborze uczestniczyli w charakterze obserwatorów przed-stawiciele lwowskich kapituł metropolitalnych obrządku łacińskiego i greckoka-tolickiego. Tym razem przybyli jedynie reprezentanci drugiej z wymienionych: bp nicetas Budka oraz ks. Bazyli Łaba21. przed rozpoczęciem obrad odprawiono mszę świętą w intencji zmarłego pasterza oraz odmówiono stosowne modlitwy do Ducha świętego. Zgromadzeniu przewodniczył ks. Dionizy Kajetanowicz, natomiast funkcję sekretarza pełnił ks. Kazimierz Filipiak. Głosy liczyli wspo-mniani wyżej przedstawiciele obrządku greckokatolickiego. wszyscy zebrani złożyli przysięgę, która zobowiązywała ich do zachowania tajemnicy. w gło-sowaniu wzięło udział 18 duchownych ormiańskich spośród 19 uprawnionych. Każdy z elektorów zapisywał na karcie trzy nazwiska. po podliczeniu głosów wynik prezentował się następująco: 11 głosów otrzymał ks. Kajetanowicz, 8 – ks. walerian Bąkowski, 7 – ks. amirowicz, po 6 – ks. isakowicz i ks. Łukasie-wicz, po 3 – ks. BogdanoŁukasie-wicz, ks. Kirmizjan i ks. Kwapiński, 2 – ks. Samuel manugiewicz oraz po 1 – ks. Józef Depowski, ks. Sergiusz egulian, ks. German Gawroński, ks. Tadeusz Kuntze i ks. Jan Lechowski. w protokole zapisano, że wybrani zostali zgodnie z obowiązującym prawem oraz najuczciwsi według po-bożności, wiary i mądrości22. protokół wysłano do Kongregacji dla Kościołów
20 accho: sygn. 788/38, list ks. p. aladżadżiana do bp. S. Der abrahamiana, rzym, 30 grudnia 1938.
21 Ks. Franciszek Jakubowicz wspominał o tym fakcie: „Tym jednak razem kapituła ła-cińska nie wzięła udziału. Ks. arcybiskup [Bolesław] Twardowski miał ku temu jakieś swo-je racswo-je; podobno uważał, że obrządek ormiański swo-jest już niepotrzebny i że duchowieństwo i wiernych należy dołączyć do obrządku łacińskiego. Zapewne miał jeszcze i inne racje… Tak więc w wymienionym głosowaniu wzięła udział tylko kapituła greckokatolicka”; apFrK: b. sygn., „wspomnienie ks. Franciszka Jakubowicza o ks. infułacie Dionizym Kajetanowiczu spisane przez o. modesta pasiecznika oFm”, Kraków, 14 lutego 1965, mps, s. 3. wypowiedź ks. Jakubowicza jest trudna do zweryfikowania.
22 aCCho: sygn. 788/38, protocollum actus electionis candidatorum pro vacante sede archiepiscopali armenorum in urbe Leopoli […] die 2. Januarii a.D. 1939; T. Zaleski,
Słow-nik biograficzny duchownych ormiańskokatolickich oraz duchownych rzymskokatolickich po-chodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750-2000, Kraków 2001, s. 25, 36-37, 52, 57,
wschodnich. w liście przewodnim zarysowano szkice biograficzne terna kandy-datów, księży Kajetanowicza, Bąkowskiego i amirowicza, podając najważniej-sze fakty z ich życia: datę urodzenia i święceń kapłańskich, przebieg edukacji, osiągnięcia w pracy duszpasterskiej, stan zdrowia, znajomość języków obcych23. Kongregacja dla Kościołów wschodnich poinformowała patriarchę ormiańsko-katolickiego Grzegorza piotra XV agadżaniana o dokonanym wyborze, zazna-czając, że najlepszym w tamtej sytuacji rozwiązaniem było mianowanie admini-stratora apostolskiego, który przygotowałby grunt dla przyszłego arcybiskupa24. Zaraz po lwowskiej elekcji głos zabrało polskie ministerstwo Spraw Zagra-nicznych. Spiritus movens tej interwencji był wiceminister Jan Szembek, który odbył serię rozmów w sprawie następstwa po arcybiskupie Teodorowiczu. naj-pierw, 9 stycznia, naradzał się z Henrykiem Duninem-Borkowskim, dyrektorem wydziału wyznań w ministerstwie wyznań religijnych i oświecenia publiczne-go, i uznał, że trzeba przeciwdziałać nominacji kandydata niepolskiego z grona mechitarystów weneckich. następnego dnia uzgodnił z ministrem Józefem Bec-kiem, że rząd polski poprze ks. Łukasiewicza, a 12 stycznia przedstawił jego kan-dydaturę nuncjuszowi Filippo cortesiemu, który przyznał, że słyszał już o niej25. ważną rolę w procesie gromadzenia danych na temat kandydatów odegrał biskup Der abrahamian, który pozyskane informacje przekazywał Kongregacji dla Kościołów wschodnich. poproszony został także o komentarz dotyczący wybranego terna. Bazując na sprawozdaniu ks. aladżadżiana, uznał, że żaden z zaproponowanych duchownych nie był osobą godną i kompetentną. Uważał, że ks. Kajetanowicz miał słaby charakter i ulegał wpływowi swojej krewnej re-zydującej w jego mieszkaniu wraz z córkami, ks. Bąkowski był w podeszłym wieku i schorowany, natomiast ks. amirowicz choć był kapłanem gorliwym, to miał poważne problemy ze wzrokiem. na nominację zasługiwał ks. Łukasiewicz, kapłan pobożny, przedsiębiorczy, cieszący się szacunkiem wiernych oraz popar-ciem polskiego rządu. Drugim rozwiązaniem zaproponowanym przez biskupa Der abrahamiana było ewentualne mianowanie administratora apostolskiego w osobie ks. Kaftandżiana, który był szanowany we Lwowie, znał język polski i mógłby przeprowadzić stosowne reformy26. Zupełnie inne zdanie wyraził pa-triarcha ormiańskokatolicki. na podstawie otrzymanych dokumentów z rzymu, opinii ks. aladżadżiana oraz innych sprawozdań, nadesłanych przez księży z ar-chidiecezji lwowskiej, uznał, że nominację powinien otrzymać ks. Kajetanowicz.
71; J. Smirnow, Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002, s. 214.
23 accho: sygn. 788/38, list ks. D. Kajetanowicza do Kongregacji dla Kościołów wschodnich, Lwów, 8 stycznia 1939.
24 ibidem, konspekt listu Kongregacji dla Kościołów wschodnich do patriarchy ormiań-skokatolickiego cylicji Grzegorza piotra XV agadżaniana, rzym, 14 stycznia 1939.
25 Diariusz i teki Jana Szembeka, 4, oprac. J. Zarański, Londyn 1972, s. 466, 468, 469. 26 ibidem, list bp. S. Der abrahamiana do kard. e. Tisseranta, rzym, 28 stycznia 1939.
na jego korzyść przemawiał bowiem fakt, że większość duchownych archidiece-zji, którzy znali go osobiście, opowiedziała się za jego wyborem. patriarcha są-dził, że sumiennym pomocnikiem nowego arcybiskupa mógłby być jego krewny ks. romaszkan, wychowanek papieskiego Kolegium ormiańskiego, który znał dobrze obrządek ormiański i mógłby pomóc wdrożyć konieczne reformy. pa-triarcha odniósł się również do zarzutów pod adresem ks. Kajetanowicza, którym rzekomo sterowała jego krewna. Twierdził, że sprawę można rozwiązać w bar-dzo prosty sposób, wydając zakaz współlokatorstwa. patriarcha nie widział także sensu powoływania administratora apostolskiego27.
Zebrawszy potrzebne informacje, Kongregacja dla Kościołów wschodnich w lutym 1939 roku zwróciła się do nuncjusza apostolskiego w polsce, arcybi-skupa cortesiego, przedstawiając mu rezultaty konsultacji. Uznano bowiem, że zaproponowani w ternie kandydaci nie sprostali wymaganiom stawianym przed kandydatami do sakry biskupiej, dlatego poparto osobę ks. Łukasiewicza. Uwa-żano, że w sposób kompetentny będzie w stanie zaradzić aktualnym problemom archidiecezji. nuncjaturę poproszono o wyrażenie opinii na jego temat lub wska-zanie innej, godnej zaufania osoby28. po upływie miesiąca Kongregacja, chcąc zapewne uszanować wolę patriarchy, wysłała kolejne pismo do nuncjatury, pro-sząc o opinię także na temat ks. Kajetanowicza29.
odpowiedź nuncjatury warszawskiej nadeszła po dwóch miesiącach. Z relacji wynika, że dokładniejsze informacje zebrano na temat ks. Łukasiewicza, który był faworytem Kongregacji dla Kościołów wschodnich i biskupa Der abraha-miana. Dossier na jego temat dostarczył proboszcz parafii pw. św. mikołaja we Lwowie, ks. edward Kiernik, dawny kolega ks. Łukasiewicza z czasów studenc-kich, dominikanin o. Gundysław Junik oraz proboszcz parafii ormiańskiej w Sta-nisławowie, ks. isakowicz30. na podstawie zebranych danych ustalono, że ks. Łukasiewicz urodził się 19 listopada 1879 roku w Szepińcach na Bukowinie, po ukończeniu gimnazjum studiował teologię na Uniwersytecie Lwowskim i od-był formację w seminarium duchownym obrządku łacińskiego we Lwowie jako alumn archidiecezji ormiańskiej. święcenia kapłańskie otrzymał w 1904 roku. następnie pracował przy katedrze ormiańskiej we Lwowie oraz jako katecheta w szkole ss. benedyktynek ormiańskich. przez następne lata sprawował funkcję proboszcza parafii ormiańskiej w czerniowcach. cieszył się opinią człowieka in-teligentnego, wykształconego, rozważnego, energicznego, dobrego mówcy, o
sil-27 ibidem, list patriarchy Grzegorza piotra XV do kard. e. Tisseranta, Bejrut, 29 stycznia 1939.
28 ibidem, konspekt listu Kongregacji dla Kościołów wschodnich do abp. F. cortesiego, rzym, 1 lutego 1939.
29 ibidem, konspekt listu Kongregacji dla Kościołów wschodnich do abp. F. cortesiego, rzym, 6 marca 1939.
30 nuncjatura podejmowała również starania o opinię superiora oo. jezuitów w czerniow-cach, ale z powodu jego nieobecności nie udało się jej pozyskać.
nej osobowości, życzliwym usposobieniu i nieskazitelnym życiu; był powszech-nie szanowany. Jedyną wątpliwość budził fakt, że przez pewien czas mieszkał w czerniowcach ze swoją krewną.
w biogramie ks. Kajetanowicza, sporządzonym w nuncjaturze, pojawiły się nieścisłości odnośnie do stażu kapłańskiego oraz awansu w strukturach archi-diecezji ormiańskiej. poprawnie podano wiek – 61 lat – oraz fakt, że formację seminaryjną odbył w zakonie franciszkanów-reformatów. Jego wykształcenie z zakresu teologii określono jako pobieżne. w 1908 roku opuścił zakon i uzy-skał inkardynację do archidiecezji ormiańskiej. wytykano mu słabość charakteru i woli, przez co ulegał wpływowi innych, zwłaszcza swojej krewnej. Ta sytuacja stawiała ks. Kajetanowicza w niekorzystnym świetle. nuncjusz odniósł się także do liczby głosów uzyskanych przez ks. Kajetanowicza i stwierdził, że wpłynęły na to dwie przyczyny: postawa ks. romaszkana, który lobbował wśród ducho-wieństwa na rzecz swojego wuja, i rzekome oficjalne zrzeczenie się nominacji przez ks. Łukasiewicza odczytane przed głosowaniem.
na zakończenie relacji nuncjusz stwierdził, że jeśli wolą Stolicy apostolskiej będzie zachowanie archidiecezji ormiańskiej we Lwowie, to jedynym poważ-nym kandydatem do nominacji arcybiskupiej mógł być ks. Łukasiewicz. w kwe-stii powołania administratora apostolskiego nuncjusz uznał, że takie rozwiąza-nie rozwiąza-nie było odpowiednio uzasadnione i mogło budzić obawy ze strony władz państwowych31.
przekonanie nuncjatury co do słuszności nominacji dla ks. Łukasiewicza mo-gły utwierdzić także inne opinie wyrażone na jego temat. w lutym 1939 roku w liście do ministerstwa wyznań religijnych i oświecenia publicznego w war-szawie swoje zdanie przedstawił Henryk Krzysztofowicz z Załucza, pisząc: „na wypadek gdyby podani w ternie księża nie odpowiadali rzymowi ani rządowi, pozwalam sobie jako ormianin zaznaczyć, iż mamy w czerniowcach prałata Łukasiewicza. Jest to człowiek mądry, a kapłan z powołania, zaś dla swojego nieprzeciętnego taktu, rząd z pewnością nie miałby z nim kłopotu”. Zaznaczył przy tym, że jego list był bezinteresowny i miał na uwadze jedynie dobro spra-wy32. powyższą opinię podzielało ministerstwo Spraw Zagranicznych33. Za du-chownym tym lobbował też były konsul polski w czerniowcach, mieczysław Grabiński34.
31 accho: sygn. 788/38, list abp. F. cortiesiego do Kongregacji dla Kościołów wschod-nich, warszawa, 3 kwietnia 1939.
32 archiwum akt nowych w warszawie (dalej: aan), ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego (dalej: mwriop): sygn. 452, list H. Krzysztofowicza do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego, Załucze, 14 lutego 1939, s. 174.
33 ibidem, pismo ministerstwa Spraw Zagranicznych (dalej: mSZ) do mwriop, warsza-wa, 17 kwietnia 1939, s. 171.
34 apFrK: b. sygn., „wspomnienie ks. Franciszka Jakubowicza o ks. infułacie Dionizym Kajetanowiczu”, s. 3.
informacje na temat ks. Łukasiewicza na zlecenie nuncjatury zebrał także ks. Henryk pankowski z Sadagóry na Bukowinie. rozmawiał z ludźmi, którzy znali go osobiście lub z nim współpracowali: siostrami franciszkankami rodziny maryi, księżmi obrządku łacińskiego oraz przedstawicielami różnych środowisk, m.in. polonii w czerniowcach. charakterystyka ks. Łukasiewicza wypadła bar-dzo korzystnie:
Żarliwy patriota, wartościowy społecznik, bardzo energiczny, zdecydowa-ny i wytrwały, wytrawzdecydowa-ny mówca, nieposzlakowazdecydowa-ny charakter, nieugięty, ale bez demonstrowania wyższości. […] przy pierwszym kontakcie bar-dzo ujmujący, kurtuazyjny, uprzejmy, rozmowny, głęboko inteligentny. nieposzlakowany jeśli chodzi o życie kapłańskie, utalentowany kazno-dzieja. co do jego funkcji duszpasterskich, trudno je ocenić: malutka pa-rafia nie pozwala rozwinąć skrzydeł. w życiu prywatnym też bez zarzutu. cieniem kładzie się, według powszechnej opinii fakt, że bywa on czasem szorstki i gwałtowny w kontaktach z otoczeniem. Kłaść to należy na karb niedyspozycji zdrowotnej albo przepracowania. Ten zarzut, czysto ludz-ki, nie wpływa żadną miarą na autorytet, szacunek i uznanie, jakim się cieszy35.
Jedyną negatywną relację na temat ks. Łukasiewicza przysłał ks. marcus Gla-ser z Kiszyniowa, który na podstawie kontaktów ze wspomnianym duchownym stwierdził, że ponad dobro Kościoła przedkładał on własny interes oraz polską rację stanu36. Zdanie to było odosobnione i nie zostało wzięte pod uwagę.
niewykluczone, że na decyzję nuncjatury wpływ miały osobiste doświadcze-nia nuncjusza cortesiego, który w grudniu 1938 roku przybył z wizytą do Lwowa i spotkał się m.in. z duchowieństwem ormiańskim37.
opinia nuncjatury, wyrażona w piśmie do Kongregacji dla Kościołów wschod- nich z 3 kwietnia 1939 roku, przesądziła o nominacji dla ks. Łukasiewicza i odrzuceniu drugiego kandydata – ks. Kajetanowicza. Kandydaturę pierwsze-go z nich poparł zpierwsze-godnie z sugestią Kongregacji dla Kościołów wschodnich patriarcha agadżanian38. Kolejne miesiące nie przyniosły jednak postępu i za-kończenia sprawy, a urzędowa korespondencja między dykasteriami watykań-skimi nie wnosiła żadnych nowych ustaleń. poruszano w niej m.in. kwestię przyznania obywatelstwa polskiego ks. Łukasiewiczowi, który legitymował się
35 accho: sygn. 788/38, fragment listu ks. Henryka pankowskiego do abp. F. cortesiego, Sadagóra, 17 marca 1939.
36 ibidem, kopia listu ks. m. Glasera do nuncjatury apostolskiej w Bukareszcie, Kiszy-niów, 9 grudnia 1938.
37 G. petrowicz, La Chiesa armena in Polonia e nei paesi limitrofi, 3, 1686-1954, roma 1988, s. 377-378.
38 accho: sygn. 788/38, list patriarchy Grzegorza piotra XV do kard. e. Tisseranta, Bej-rut, 13 maja 1939.
paszportem rumuńskim39. o finalizację nominacji dopytywało się także mini-sterstwo Spraw Zagranicznych40, jednak Stolica apostolska nie podjęła żadnych konkretnych decyzji.
Z nieznanych przyczyn sprawa utknęła w martwym punkcie. Do rozmów po-wrócono w sierpniu 1939 roku, poruszając temat wizytacji kanonicznej archi-diecezji. Głos w sprawie zabrali tym razem kardynałowie z Kurii rzymskiej. Kardynał Federico Tedeschini uważał, że likwidacja archidiecezji byłaby dla or-mian w polsce wielkim ciosem, dlatego wskazane jest or-mianowanie arcybiskupa w osobie ks. Łukasiewicza oraz wikariusza generalnego w osobie ks. Kaftandżia-na. podobne zdanie wyraził były nuncjusz apostolski w polsce kard. Francesco marmaggi, który sądził, że zniesienie archidiecezji odbiłoby się negatywnym echem w środowiskach ormiańskich, a poza tym jej istnienie i finansowanie za-pewnia konkordat zawarty ze Stolicą apostolską. Kardynał ermenegildo pel-legrinetti uznał wizytację kanoniczną za konieczną, jednak dystansował się od narzucania nowemu arcybiskupowi wikariusza generalnego. Kardynał massimo massimi zaproponował, aby to sam ks. Łukasiewicz wskazał kandydata na wika-riusza. Także sekretarz Kongregacji dla Kościołów wschodnich kardynał euge-nio Tisserant optował za pozostawieniem archidiecezji z przyczyn politycznych i historycznych. Uważał, podobnie zresztą jak sekretarz stanu kardynał Luigi ma-glione, że dopiero po przeprowadzeniu wizytacji kanonicznej byłoby możliwe ogłoszenie nominacji ks. Łukasiewicza. reasumując, wyciągnięto kilka wnio-sków, które zamierzano przedstawić na audiencji piusowi Xii: 1) lwowska archi-diecezja ormiańska miała zostać zachowana; 2) nominację na arcybiskupa miał otrzymać ks. andrzej Łukasiewicz, któremu w rządach miał pomagać wikariusz generalny, ks. Kaftandżian; 3) nominacja arcybiskupia miała zostać ogłoszona po wizytacji kanonicznej; 4) wizytatorem apostolskim mianowanoby biskupa Der abrahamiana41.
audiencja odbyła się 5 sierpnia 1939 roku. papież zaakceptował powyższe postulaty, a szczegóły dotyczące wizytacji miał ustalić z wizytatorem42. Ten ostatni jednak odmówił, tłumacząc się podeszłym wiekiem, i zaproponował na to stanowisko wikariusza patriarchatu ormiańskokatolickiego w cylicji,
arcybi-39 ibidem, list Sekretariatu Stanu Stolicy apostolskiej do kard. e. Tisseranta, watykan, 23 maja 1939; ibidem, konspekt pisma Kongregacji dla Kościołów wschodnich do nuncjatu-ry apostolskiej w warszawie, rzym, 29 maja 1939; ibidem, pismo nuncjatununcjatu-ry apostolskiej w warszawie do Kongregacji dla Kościołów wschodnich, warszawa, 30 maja 1939; ibidem, konspekt pisma Kongregacji dla Kościołów wschodnich do Sekretariatu Stanu Stolicy apo-stolskiej, rzym, 5 czerwca 1939.
40 aan, mwriop: sygn. 452, pismo mSZ do mwriop, warszawa, 27 maja 1939, s. 175. 41 accho: sygn. 788/38, sprawozdanie G. cesariniego dotyczące wizytacji kanonicznej archidiecezji ormiańskiej we Lwowie i nominacji nowego arcybiskupa, [watykan, 1939].
skupa Louisa Bataniana43. pius Xii zaaprobował jego kandydaturę podczas au-diencji 28 sierpnia 1939 roku. arcybiskup Batanian miał przybyć do rzymu, aby otrzymać stosowne instrukcje, a następnie wyruszyć do polski w towarzystwie duchownego znającego dobrze język polski44.
Kongregacja dla Kościołów wschodnich zwróciła się do Sekretariatu Stanu Stolicy apostolskiej, chcąc ustalić szczegóły i datę wizytacji. Uzyskane od war-szawskiej nuncjatury informacje nie dawały jasnej odpowiedzi. nuncjusz cor-tesi wspomniał o nieufności mieszkańców byłej Galicji (tj. wschodniej części dawnej prowincji austriackiej o tej nazwie) wobec ludzi ze wschodu oraz na-pięciach spowodowanych mobilizacją w obliczu groźby wybuchu wojny. o ile drugi z wymienionych argumentów nuncjusza miał swoje uzasadnienie, o tyle teza o rzekomej wrogości wobec przybyszów ze wschodu nie miała, jak się zda-je, związku z rzeczywistością, bowiem w archidiecezji ormiańskiej we Lwowie pracowało z powodzeniem kilku duchownych ormian rodem z armenii i Turcji. nuncjatura sugerowała, że bardziej sprzyjające warunki do przeprowadzenia wi-zytacji zaistniałyby po nominacji nowego arcybiskupa45. w piśmie z 1 września 1939 roku Kongregacja dla Kościołów wschodnich prosiła o interwencję w spra-wie przyznania przez rząd polski obywatelstwa ks. Łukasiewiczowi, aby można było ogłosić nominację46. Biorąc pod uwagę datę pisma, dzień wybuchu drugiej wojny światowej, nie miało ono już większego znaczenia.
podsumowując powyższe rozważania, można stwierdzić, że zgromadzony w archiwum Kongregacji dla Kościołów wschodnich w watykanie materiał źródłowy umożliwił dość szczegółowe omówienie obsady stolicy arcybiskupów ormiańskich we Lwowie po śmierci arcybiskupa Teodorowicza. wyboru terna kandydatów dokonało duchowieństwo archidiecezjalne, zgodnie z przywile-jem papieskim, spośród własnego gremium. procedura wyłonienia kandydatów różniła się zatem od zasad obowiązujących w diecezjach obrządku łacińskiego i greckokatolickiego. Stolica apostolska odrzuciła jednak zaproponowanych kandydatów, wskazując innego, do czego miała niekwestionowane prawo.
najprawdopodobniej większym zaufaniem duchowieństwa archidiecezjalne-go cieszył się ks. Kajetanowicz, który przez kilkanaście lat pełnił funkcję naj-bliższego współpracownika arcybiskupa Teodorowicza przy zarządzaniu archi-diecezją. Sprawował też kluczowe urzędy jako kanclerz kurii, prepozyt kapituły katedralnej oraz proboszcz parafii lwowskiej. ponadto angażował się w realizację inicjatyw społeczno-kulturalnych środowiska ormiańskiego. na jego niekorzyść
43 ibidem, notatka dotycząca rozmów z bp. S. Der abrahamianem, [watykan], 24 sierpnia 1939.
44 ibidem, notatka dotycząca audiencji u piusa Xii, watykan, 28 sierpnia 1939.
45 ibidem, pismo Sekretariatu Stanu Stolicy apostolskiej do Kongregacji dla Kościołów wschodnich, watykan, 29 sierpnia 1939.
46 ibidem, konspekt pisma Kongregacji dla Kościołów wschodnich do Sekretariatu Stanu, watykan, 1 września 1939.
wpłynął fakt przyjęcia pod swój dach krewnej z córkami, która z powodu trud-nego charakteru wprowadzała zamęt i wtrącała się w urzędowe sprawy. Ksiądz Łukasiewicz przez dwie dekady przebywał na prowincji, pracując duszpastersko w czerniowcach oraz angażując się w działalność polonii bukowińskiej. Dzięki temu zyskał powszechny szacunek i uznanie nie tylko ormian, ale także władz polski, które w dowód uznania za działalność polonijną przyznały mu order po-lonia restituta. warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt – kandydaturę ks. Łu-kasiewicza zgłosił w 1935 roku arcybiskup Teodorowicz, a więc zdaniem hierar-chy posiadał on najwyższe kompetencje spośród duchowieństwa archidiecezji.
Z dokumentów wynika, że nominację na wakującą stolicę arcybiskupią miał otrzymać ks. Łukasiewicz. na jego temat Kongregacja dla Kościołów wschod-nich zgromadziła świadectwa różnych osób, zarówno znających go osobiście, jak i postronnych. nic nie wskazuje jednak na to, żeby nuncjatura warszawska przeprowadziła proces informacyjny konieczny do ogłoszenia nominacji. Zasta-nawiająca jest również opieszałość dykasterii watykańskich w kwestii doprowa-dzenia nominacji do końca. pismo nuncjatury z 3 kwietnia 1939 roku właściwie rozwiewało wszelkie wątpliwości związane z wyborem kandydata. Tymczasem kilkumiesięczna zwłoka, a następnie dyskusje na temat konieczności przeprowa-dzenia wizytacji kanonicznej w archidiecezji, spowodowały, że nominacja nie doszła do skutku. nic nie wskazuje na to, aby nominację opóźnił zgon piusa Xi i wybór jego następcy piusa Xii (luty-marzec 1939 roku), gdyż w tym czasie nuncjatura w warszawie gromadziła informacje na temat wytypowanych kandy-datów przez Kongregację dla Kościołów wschodnich.
podjęcie ostatecznej decyzji o wyborze kandydata i zakończeniu nominacji utrudniała sytuacja w archidiecezji. Do Stolicy apostolskiej dotarły bowiem in-formacje mówiące o nieprawidłowościach w kwestiach kadrowych, organizacyj-nych i liturgiczorganizacyj-nych, co powodowało wątpliwości, jaki wariant byłby najbardziej odpowiedni. postulat likwidacji archidiecezji właściwie jednogłośnie odrzucono, ale pozostawało pytanie, jak rozwiązać jej aktualne problemy. czy oddelegować duchownego z rzymu, który miał wdrożyć reformy i ułatwić pracę przyszłemu arcybiskupowi, czy też mianować ordynariusza, który po objęciu urzędu samo-dzielnie podejmie wyzwanie radykalnych zmian. To wymagało powołania osoby energicznej i konsekwentnej, a także bezstronnej, stąd też argument o zaangażo-waniu ks. Kaftandżiana jako osoby z zewnątrz.
okres drugiej wojny światowej pociągnął za sobą nieodwracalne konsekwen-cje. Z wiadomych powodów wizytacja kanoniczna nie mogła dojść do skutku, a tym samym nominacja arcybiskupia, którą warunkowano wizytacją. Ducho-wieństwo ormiańskie poddane zostało szykanom ze strony władz okupacyjnych: sowieckich i niemieckich. U schyłku wojny struktury administracyjne archidie-cezji przestały istnieć, a duchowieństwo i wierni ulegli rozproszeniu. wobec po-wyższych przyczyn archidiecezja lwowska po śmierci arcybiskupa Teodorowi-cza nie została obsadzona.
Bibliografia
Źródła archiwalne
archivio della congregazione per le chiese orientali w rzymie: sygn. 503/35, coadiuto-re per mons. Teodorowicz; sygn. 788/38, nomina del nuovo arcivescovo
archiwum akt nowych w warszawie: zespół 14, ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego w warszawie, sygn. 452, Biskupstwa, konsystorze, kapitu-ły i dziekanaty – ormiańskokatolickie – utworzenie, delimitacje, nominacje, uposaże-nie, majątki i inne – arcybiskupstwo we Lwowie (1919-1939)
archiwum Fundacji Kultury i Dziedzictwa ormian polskich w warszawie: Spuścizna abpa Józefa Teodorowicza, t. 144
archiwum prowincji Franciszkanów-reformatów w Krakowie: b. sygn., relacje na te-mat ks. Dionizego Kajetanowicza zebrane przez o. modesta pasiecznika oFm
Źródła drukowane
Acta et decreta Concilii Nationalis Armenorum Romae habiti ad sancti Nicolai Tolentina-tis Anno Domini MDCCCCXI, romae 1913
Codificazione Canonica Orientale. Fonti, fasc. Vii: Disciplina armena. Testi vari di di-ritto canonico armeno (secolo IV-XVII), città del Vaticano 1932
Kronika, „posłaniec św. Grzegorza”, 12, 1938, nr 4, s. 85
Schematismus archidioecesis Leopoliensis ritus armeno-catholici pro anno Domini 1939,
Leopoli 1939
[Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, 4, oprac. J. Zarański, Londyn 1972
Literatura
Bączkowicz F., Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, 1, opole 1957 Krasowski K., Episkopat katolicki II Rzeczypospolitej: myśl o ustroju państwa –
postula-ty – realizacja, warszawa–poznań 1992
Krucki Ł., Archidiecezja lwowska obrządku ormiańskiego w świetle schematyzmu
archi-diecezjalnego z 1939 roku, „roczniki Teologiczne”, 64, 2017, nr 4, s. 75-97
Kumor B., Obsada arcybiskupstwa ormiańsko-katolickiego we Lwowie w latach niewoli
narodowej (1772-1918), „analecta cracoviensia”, 26, 1994, s. 371-384
petrowicz G., La Chiesa armena in Polonia e nei paesi limitrofi, 3, 1686-1954, roma 1988
smirnow j., Katedra ormiańska we Lwowie. Dzieje archidiecezji ormiańskiej lwowskiej, Lwów 2002
warchałowski K., Wymogi prawne prowizji kanonicznej w Kodeksie Prawa
Kanoniczne-go Benedykta XV i Jana Pawła II, „Studia Teologiczne.
Białystok–Drohiczyn–Łom-ża”, 18, 2000, s. 431-440
wilk S., Episkopat Kościoła katolickiego w Polsce w latach 1918-1939, warszawa 1992 Zaleski T., Słownik biograficzny duchownych ormiańskokatolickich oraz duchownych
rzymskokatolickich pochodzenia ormiańskiego w Polsce w latach 1750-2000,
Տոմաշ Կժիժովսկի, Լվովի հայ կաթոլիկ արքեպիսկոպոս Յուզեֆ Թեոդորովիչին իրավահաջորդ ընտրելու տեսարանների հետևում Արքեպիսկոպոս Յուզեֆ Թեոդորովիչին իրավահաջորդ ընտրելու թեման առաջին անգամ քննարկվ ել է 1935թ. Մայր Աթոռի (Հռոմ) ֆորումի ժամանակ: Նա ինքն էր այդ խնդրանքով դիմել արևելյան եկեղեցիների միաբանություն: Որպես այդ պաշտոնի թեկնածու առաջարկել էր Չեռնովցի քաղաքից հայր Անժեյ Լուկասևիչի և Լվովից Ադամ Բոգդանովիչի թեկնածությունը: Սակայն իրավահաջորդի ընտրությունն այդպես էլ չկայացավ, քանի որ Մայր Աթոռը կասկածով էր վերաբերվում առաջարկված թեկնածուների որակավորումներին և պատրաստվում էր լուծարել եպիսկոպոսարանը: Այս հարցը կրկին բարձրացվեց Թեոդորովիչի մահից (1938թ. դեկտեմբերի 4) հետո: Արքեպիսկոպոսների կողմից ընտրված թեկնածուները՝ հայր Դիոնիսոս Կայետանովիչը, հայր Վալերյան Բոնկովսկին և հայր Կայետան Ամիրովիչը, չընտրվեցին Արևելյան եկեղեցիների միաբանության և Վարշավայի առաքելական կենտրոնի կողմից: Վերականգնվեց սակայն հայր Անժեյ Լուկասևիչի թեկնածությունը: Հոդվածում նեկայացված են տարբեր կարծիքներ՝ այս հոգևորականի և Լվովի հայ եպիսկոպսարանի վերաբերյալ: Վատիկանում երկար ու անարդյունավետ բանակցությունների և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկման համատեքստում ընտրությունն այս անգամ էլ չկայացավ. Բանալի բառեր՝ Արքեպիսկոպոս Յուզեֆ Թեոդորովիչ, հայր Դիոնիսոս Կայետանովիչ, հայր Անժեյ Լուկասևիչ, Մայր Աթոռ, Լեհաստանի հայ կաթողիկե եկեղեցի
Tomasz Krzyżowski, Behind the Scenes of the Appointment of the Successor of the Armenian Catholic Archbishop of Lwów, Józef Teodorowicz
already in 1935 the archbishop of armenian catholics in poland, Józef Teodorowicz, turned himself to the the congregation for the oriental churches to ask for appoint-ing a coadjutor with the right of succession. He pointed to rev. andrzej Łukasiewicz from czerniowce and rev. adam Bogdanowicz from Lwów as potential candidates for the post. neither of them was eventually appointed, because the Holy See was considering closing the archdiocese and also questioned candidates’ qualifications. after the archbishop’s death (4 December 1938), the issue was re-raised, however, the candidates chosen by the archdiocese were rejected by the congregation for the ori-ental churches and apostolic nunciature in warsaw. The rejected candidates were: rev. Dionizy Kajetanowicz, rev. walerian Bąkowski, and rev. Kajetan amirowicz. Thus Łukasiewicz’s candidature was re-considered. The article presents opinions about Łukasiewicz and the situation of the armenian archdiocese in Lwów. eventu-ally, Łukasiewicz’s nomination turned out void both due to extended debates in Vati-can dicasteries and the outbreak of world war ii.
Keywords: Józef Teodorowicz, Dionizy Kajetanowicz, andrzej Łukasiewicz,
!["Historyja o starem i młodem Tobijaszu (1693)", Tadeusz Witczak, "Archiwum Literackie XIV", 1969 : [recenzja]]()