Alodia Kawecka-Gryczowa
Poszukiwania w bibliotekach
Budapesztu.
Biuletyn Polonistyczny 4/13, 64-67
IV. P O D R Ó Ż E N A U K O W E Z A G R A N I C E POSZUKIWANIA W BIBLIOTEKACH BUDAPESZTU
Dwutygodniowy po b y t w B u d a p e s z c ie ( p a ź d z i e r n i k 1961) s t a n o w i ł n i e j a k o u z u p e ł n i e n i e ’’e k s p e d y o j i ” naukowej p o d j ę t e j p r z e z e mnie j e s i e n i ą 1959 r . do Rumunii. Ta w c z e ś n i e j s z a wyprawa, pod c z a s k t ó r e j głównym punktem ’’o p e ra o y j n y m ” by ło m i a s t o C l u j
(dawna s t o l i c a S i e d m i o g r o d u ) , wraz z je g o w s z y s t k i m i b i b l i o t e k am i, m i a ł a za c e l p o s z u k iw a n ie zabytków, r ę k o p i ś m i e n n y c h i drukowanyoh, po a r i a n a o h , in-aozej B r a c i a c h P o l s k i c h , k t ó r z y oko ł o połowy XVII s t u l e c i a wywędrowall do S ie d m i o g r o d u . Większość i c h u t w o r z y ł a osobną gminę p o l s k ą w Kolosz warze ( C l u j ) - d o p i e r o w XVIII w. p o ł ą c z y ł a s i ę ona z gminą u n i t a r i a n w ę g i e r s k i o h . D z i ś j e s z o z e na z a p l e o z u j e d n e j z r e s t a u r a o j i m i a s t e c z k a z o b a -
ozyć można r e s z t k i X VII-wiecznyc h s k l e p i e ń i odrzwi domu z b o r o wego p o l s k i o h wygnańoów. C hooiaż p i ś m i e n n i c t w o a r i a ń s k i e s t a n o w i ł o w C l u j główny o ś r o dek moich z a i n t e r e s o w a ń , t o j e d n o c z e ś n i e - o i l e t o . b y ł o m o ż l i we w b . k r ó t k i m o z a s i e , ja kim dysponowałam - s t a r a ł a m s i ę s g r a w d z i ć , co ze s t a r s z y o h in n y o h poloników p r z e c h o w u ją t a m t e j s z e k s i ę g o z b i o r y .
Ten sam mniej w i ę c e j k i e r u n e k " n a t a r c i a ” obrałam w o z a s i e wy prawy do B u d a p e s z t u , k t ó r y w m niejszym , a l e d o s t a t e c z n i e a t r a k cyjnym s t o p n i u o b f i t u j e w p o l o n i c a u n i t a r i a ń s k i e . Do podróży t e j z a c h ę c a ł a t a k ż e i t a o k o l i c z n o ś ć , że r e j e s t r a c j a poloników p o d j ę t a n i e g d y ś p r z e z Akademię U m i e j ę t n o ś c i i opublikow ana w k s i ą ż c e : ’’Sprawozdanie z poszukiwań na Węgrzech” , zbiorów buda p e s z t e ń s k i c h n i e o b j ę ł a . N a t o m i a s t m a t e r i a ł y r ę k o p i ś m i e n n e do î i n t e r e s u j ą c e g o mnie z a g a d n i e n i a był y przed niedawnym czasem
p r z e b a d a n e p r z e z p r z e d s t a w i c i e l i I n s t y t u t u H i s t o r y c z n e g o , z p r o f . Lepszym na o z e l e . Moim p r z e t o zadaniem b yło p r z e d e w s z y s t kim s k u p i ć s i ę na z a b y t k a c h drukowanyoh.
Ale zarówno sama z a w a r to ś ć zbiorów s t o l i c y W ęgier, j a k t e ż - co w a ż n i e j s z e - o k r e ś l o n e , o b j ę t e pla n a m i prao I n s t y t u t u Badań L i t e r a c k i c h (Pracowni B i b l i o g r a f i i S t a r o p o l s k i e j i H i s t o r i i K s i ą ż k i ) o e l e wpłynęły na pewną zmianę k i e r u n k u poszukiw ań , U s t a l e n i e odmiennych p r o p o r c j i p o s z o z e g ó l n y o h punktów kwerendy,
Aby wyłowić odpo wiedn ie m a t e r i a ł y , p r z e j r z a ł a m s y s t e m a t y c z n i e k a t a l o g i n a j c e n n i e j s z y c h druków (w b i b l i o t e k a o h w ę g i e r s k i c h dośó pow szech nie p r z y j ę t o sy st em i n w e n t a r y z a c j i n a j s t a r s z y c h zasobów według b i b l i o g r a f i i narodowej S z a b o ) , n a t o m i a s t , przy p r z e g l ą d z i e k a t a lo g ó w ogólnych o g r a n i c z y ł a m s i ę do o k r e ś l o n y c h p i s a r z y czy t y t u ł ó w .
P o s z u k i w a n i a p o z w o l i ł y s t w i e r d z i ć , żet z b i o r y b u d a p e s z t e ń s k i e w y k a z u ją znaczne " n a s y c e n i e ” p o lo n ik a m i różnego r o d z a j u . W s u mie odnotowałam ponad 400 druków XV - XVII w. w n a s t ę p u j ą c y c h b i b l i o t e k a c h : Narodowej im. S z e c h e n y i , Akademii Nauk, u n i w e r s y t e c k i e j i Raday’ a . N a jw i ę c e j m a t e r i a ł u d o s t a r c z y ł a p i e r w s z a z n i c h , n a j b o g a t s z a , n a t o m i a s t u n i w e r s y t e c k a o k a z a ł a s i ę n a d e r z a s o b n a w r ę k o p i ś m i e n n e p o l o n i a a z XV i p o c z . XVI w#, o czym- dowodnie p r z e k o n u j e o s t a t n i o wydany z w i e l k ą p i e c z o ł o w i t o ś c i ą k a t a l o g : C o d i c e s L a t i n i Medii Aevi B i b l i o t h e c a e U n i v e r s i t a t i s B u d a p e s t e n s i s , w op racow a niu Wład. Mezey przy w y d atn e j w s p ó ł p r a c y A g n i e s z k i B o l g á r (B udape sz t 1 9 6 1 ) . Oprócz znanego pow s z e c h n i e z a b y t k u : r ę k o p i ś m i e n n y c h Modlitw Wacława, z n a j d u j ą s i ę t u m . i n . ł a c i ń s k i e r ę k o p i s y Pawła z Z a s o r a i S t a n i s ł a w a ze S k a r b i m i e r z a , Pawła z Z a t o r a Legenda o św. K a t a r z y n i e , a ponad to s z e r e g manuskryptów p o c h o d z e n ia p o l s k i e g o (24 ł ą c z n i e ze Ś l ą s k i e m ) .
Zgodnie z podanymi wyżej wytycznymi, n i e z a n i e d b u j ą c ”a r i a n i - ków” , ś l e d z i ł a m d r u k i W i e t o r a i Ł a z a r z a A ndry s owicza, a t o ze względu na przygotowywane m o n o g rafie t y c h wydawców k r a k o w s k i c h , k t ó r e wejdą do s e r i i " P o l o n i a T y p o g r a p h i c a ” . J a k wiadomo, o b aj c i d r u k a r z e z a o p a t r y w a l i m ł o d z i e ż w ę g i e r s k ą s t u d i u j ą c ą w Akade m i i K ra k o w s k iej o r a z c z y t e l n i k ó w w i c h w ł a s n e j o j c z y ź n i e w l e k t u r ę i p o d r ę o z n i k i - p i e r w s z e k s i ą ż k i drukowane w j ę z y k u wę g i e r s k i m . Na t e r e n i e p o ls k im n a l e ż ą one do a r c y r z a d k i o h a l b o wręcz n i e zachowanych - o b e j r z e ó z a ś n i e k t ó r e z n i c h można t y l ko w t a m t e j s z y o h z b i o r a o h .
Następnym przed m iotem moich poszukiwań ze względu na z n a j d u j ą c e s i ę w to k u p r a c e b i b l i o g r a f i c z n e były d z i e ł a F r y c z a Mo~ d r z e w s k i e g o o r a z s t a r o p o l s k i e utwory d r a m a t y o z n e . J e ś l i cho d z i o p i e r w s z e z ' n i c h , t o u d a ł o s i ę o d n a l e ź ć dwa z a l e d w i e e - g z e m p l a r z e . Jed en ( L a s c i u s ) o t y l e i n t e r e s u j ą o y , że d o s t a ł s i ę do r ą k c z y t e l n i k ó w za pośr ed nic tw em Zygmunta H e r b e r s t e i n a . Bo
-g a t s z e pl ony p r z y n i o s ł a kwe r e nda d l a d r u -g i e -g o z temat ów, a l e o tym p o i n f o r m u j ę o z y t e l n i k ó w innym razem i na innym mi e j s c u #
Wśród w i e l u r z a d k i c h , a n i e j e d n o k r o t n i e p r z e z na s z e b i b l i o g r a f i e n i e notowanych druków, k t ó r y m i wzbogacone z o s t a n i e przy*' s z ł e , p o - E s t r e i c h e r o w s k i e opr a c owa ni e b i b l i o g r a f i i s t a r o p o l s k i e j , wymienię t u t y l k o c i e k a w o s t k ę ze zbi orów B i b l i o t e k i Na rodowej* Z n a j d u j e s i ę tam mi a n o wi c i e d z i e ł k o B a r t ł o m i e j a Geor - g i e w i c z a : ”Pro f i d e C h r i s t i a n a cum Tur c a d i s p u t a t i o n i s h a b i - t a e * . * ” (Kraków 1548)* J a k k o l w i e k r z a d k i e , n i e p r z e d s t a w i a ł o b y s z c z e g ó l n e j r a r y t n o ś c i , gdyby n i e f a k t , że j e s t t o e gz e mpl a r z dona c yj ny a u t o r a d l a Zygmunta A u g u s t a , o czym mówi p i ę k n a o p r a wa z wy z ł a o a n ą d e d y k a o j ą i i n s y g n i a m i k r ó l e w s k i m i .
W ę g i e r s k ą o s o b l i w o ś c i ą s ą duże k s i ę g o z b i o r y p r o t e s t a n o k i c h i n s t y t u c j i , s i ę g a j ą o e n i e k i e d y p o c z ą t k a mi XVI s t u l e o i a . Do p r o w i n c j o n a l n y c h , ohoó b a r d z o i n t e r e s u j ą c y c h , n i e z d o ł a ł a m do t r z e ć z b r a k u ozasu* N a t o m i a s t o b j ę ł a m kwer endą b u d a p e s z t e ń s k ą k s i ą ż n i c ę , z a ł o ż o n ą p r z e z k a n c l e r z a Rakoozego, P a l a Raday*a, a r ozbudowaną p r z e z j e g o s y n a Gedeona (zm. 1 7 9 2 ) . Z o s t a ł a ona z a k u p i o n a w XIX w. p r z e z Akademię t e o l o g i i k a l w i ń s k i e j * Odna l e ź ć t u można s z e r e g t r a k t a t ó w u n i t a r i a ń s k i o h , p r z e wa ż n i e t ł o - ozonyoh w Rakowie, wybi t nyc h p r z e d s t a w i c i e l i t e g o k i e r u n k u : Socyna, Gos ł a ws k i e g o , S z ma l c a , C r e l l a . R o z s i a n e o b f i c i e po r ó ż n y c h k s i ę g o z b i o r a c h k r a j o w y c h i z a g r a n i c z n y c h , u z u p e ł n i a j ą wszakże i n f o r m a c j e z b i e r a n e na u ż y t e k przygot owywanej p r z e z e mnie b i b l i o g r a f i i l i t e r a t u r y a r i a ń s k i e j . Wśród egzempl ar zy dość p o s p o l i t y c h t r a f i ł s i ę p r z e o i e prawdziwy " k l e j n o c i k ” , d z i e ł o J oa ohi ma St egmanna, znanego r e k t o r a s z k o ł y r a k o w s k i e j , w y k ł a d a j ą c e g o mat emat ykę: "Von d e r R e f o r ma t i o n oder Krnewe- r ung d e r Gemeinde C h r i s t i ” z r . 1632.
Oprócz " a r i a n i k ó w ” w z b i o r a c h magnat a w ę g i e r s k i e g o r e p r e z e n towana j e s t i l i t e r a t u r a p i ę k n a : XVIJ-wieczne v.ydania Kochanow s k i e g o czy ” F a r s a l i a ” L u k a n a - C h r ó ś o i ń s k i e g o . Znal azł a, s i ę t e ż a r c y r z a d k a "Grammatica L a t i n a ” Komeńskiego, w p r a s a c h l e s z - n e ń s k i c h w y t ł o c z o n a ( 1 6 3 1 ) . '
Nie u l e g a w ą t p l i w o ś c i , że p r z y dłuższym p o b \ c i e i s k r u p u l a t n i e j s z e j p e n e t r a c j i o d n a l a z ł o b y s i ę j e s z c z e s por o i n t e r e s u j ą c e go d l a nas m a t e r i a ł u * Ale nawet na p o d s t a w i e d o t y c h c z a s o wy c h ,
p r z e k o n a ć , i l e cennych a n i e znany ch poloników k r y j ą w s o b i e c z ę s t o p r z e z n a s z y c h badaczy odwiedzane k s i ę g o z b i o r y ,
V/ B u d a p e s z c i e o p ie k o w a ł s i ę mną, s t a r a j ą c s i ę j a k n a j b a r d z i e j u ł a t w i ć mi p o s z u k i w a n i a , I n s t y t u t H i s t o r i i W ę g i e r s k i e j Akademii Nauk. Również w i e l e pomocy doznałam od pracowników wymienionych b i b l i o t e k . Za t a k p e ł n ą ż y c z l i w o ś c i o p i e k ę p r a g n ę łabym przy o k a z j i w y r a z i ć im w szy s tk im s z c z e r ą w d z i ę c z n o ś ć .
P r o f . A. Kawecka-G-ry с z owa I n s t y t u t Badań L i t e r a c k i o h PAN
POSZUKIWANIA NAUKOWE WE WŁOSZECH NA JESIENI ROKU 1961 Moja wyprawa naukowa na j e s i e n i r . 1961, o b l i c z o n a na t r z y m i e s i ę c z n y po b y t we W ło sze ch , m i a ł a na c e l u z b a d a n i e t r z e c h
zbiorów a r c h i w a l n y c h : w a t y k a ń s k i e g o w Rzymie o raz dwu f l o r e n - c k i o h : p i j a r s k i e g o i państwowego - w szy s tk o pod kątem w id z e n i a p o l s k o - w ł o s k i c h stosunków k u l t u r a l n y c h w w. XVIII*
Z b io ry w a t y k a ń s k i e poznałem j u ż częściowo podczas p o b y tu w Rzymie w p a ź d z i e r n i k u r . 1957, mogłem więc b e z p o ś r e d n i o naw ią zać swoje p o s z u k i w a n i a do prao wówczas r o z p o c z ę t y c h . P o s z u k i - . wania t e u t r u d n i a f a k t , do brze znany w sz ystk im badaczom odwie- . dzającym z b i o r y w a t y k a ń s k i e , że archiwum w a t y k a ń s k i e n i e p o s i a da k a t a l o g ó w , do k t ó r y o h się. przyw ykło p r a c u j ą c choćby w a r c h i wach i b i b l i o t e k a c h p o l s k i o h (n p. w J a g i e l l o n c e czy O s s o li n e u m ) . A ro hiwaln e k a t a l o g i w a t y k a ń s k i e m a ją c h a r a k t e r b a r d z o su marycz n y, i n f o rm u j ą c y o t r e ś o l tomów czy fa s c y k u łó w w s p o s ó b ogólny* T o t e ż praoownik musi t r a o i ć dużo c z a s u , zanim po p r z e b r n i ę c i u masy o z ę s t o martwyoh d l a s i e b i e m a t e r i a ł ó w n a t r a f i na p a r t i e
s z c z e g ó l n i e go i n t e r e s u j ą o e w danym momencie, z g o d n i e z z a p l a nowaną p r a c ą . O c z y w i ś c i e , że s i ę w końcu d o c i e r a do r z e c z y w ł a ś c iw y o h , poszukiwan yo h, a l e na t o p o t r z e b a t r a c i ć sp o r o
c z a s u j na t a k i l u k s u s t y l k o z trudem może s o b i e p o zw o li ć oso b a zmuszona l i c z y ć s i ę z k r ó t k i m czasem poszukiwań i s z c z u p
łymi środkami m a t e r i a l n y m i . Mimo w s z y s tk o je d n a k t r z e b a s i ę p r z e d z i e r a ć p r z e z zwały m a t e r i a ł ó w r ę k o p i ś m i e n n y c h , n o t u j ą c po d ro d z e o d r ę o z n i e i n t e r e s u j ą c e s z c z e g ó ł y l u b nawet p r z e n o -
sz ąo w r a z i e p o t r z e b y do n o t a t n i k a dosłowne o a ł e d r o b n i e j s z e 67
