Kontrowersje terminologiczne związane z tematyką integracji walutowej

Pełen tekst

(1)Jurand Drop Katedra Makroekonomii. Kontrowersje terminologicme związane z tematyką integracji walutowej 1.. Wstęp. Precyzyjne definiowanie pojęć przy analizowaniu problemów ekonomicznych jest warunkiem niezbędnym, by wyniki badml były prawidłowo interpretowane przez innych ekonomistów, a także by mogły być podstawą do wysuwania wniosków dla polityki gospodarczej. W sferze integracji walutowej panuje jednak w literaturze nieład i brakuje powszechnie uznanych definicji poszczególnych terminów'. Autorzy często nie określają tego, co dokładnie mają na myśli, używając takich czy innych pojęć. Można wyróżnić dwa źródła tego stanu rzeczy'. Po pierwsze, istnieje wiele teorii ekonomicznych opisujących podobne zjawiska za pomocą różnych terminów, a także wiele terminów ma rozmaite znaczenie w poszczególnych koncepcjach. Po drugie, terminy zaczerpnięte z tych teorii są często używane w praktyce niezgodnie z założeniami ich twórców (chodzi tu głównie o integrację w ramach UE). W rezultacie dochodzi np. do sytuacji, gdy jedni autorzy powołują się na teorię optymalnych obszarów walutowych jako argumentu przeciw przystępowaniu kolejnych pm\stw do Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej (U GW)' , a inni z lej samej teorii wywodzą wnioski zupełnie przeciwne'. lA. Wojtyna, Teore/ycZ/lc kD1!Irower~je wokół unii gospodarczej i wallltowej, "Gospodarka Narodowa" - Numer specjalny, 1998,5,9; G. Gandolfo, MOl/etary Uniom' [w:] New Palgrave Dictiollary oj MOlley (I1u/ Fi/Wilce, t. II, Macmillan, London 1992, s. 765. 2 A. Wojtyna, op. cit., 5. 8-9, 3 M. Fcldstcill, Tlre ECB and tlw Eu1'O. T/le Fi/'sl Year, NBER WOl'king Papcrs no. 75l7, Cambridge, M.A., 2000. 4 W. Buitcr, Optimum CUl'l'el/cy Arells: WIly Does ,he ExcJwllge Rate Regime Malter? With all Applicaticmto UK Membership;1I EMU, CEP DisClIssioll Paper, London 2000..

(2) Jurt/nil. Celem niniejszego artykułu jest zanalizowanie różnic w terminologii używa nej przez autorów prac dotyczących integracji monetarnej, w tym szczególnie związanej z wprowadzaniem UGW. Częściowo stanowi on więc rozwinięcie i uzupelnienie problemów zarysowanych w artykule A. Wojtyny'. W pierwszej części jednoznacznie zdefiniowane zostaly trzy pojęcia: integracja walutowa, obszar walutowy i unia walutowa, w drugiej przedstawiono kontrowersje tel'Jnino logiczne dotyczące teorii optymalnych obszarów walutowych, która stanowi ona jedno z podstawowych narzędzi przy analizowaniu skutków wprowadzenia euro w UE. Na podstawie tych rozwa ża J\ w podsumowaniu artykułu przedstawiono propozycje jednoznacznych definicji pojęć: unia walutowa, obszar walutowy i teoria optymalnych obszarów walutowych. Należy zwrócić uwagę na jeszcze jedno źródlo różnic terminologicznych, a mianowicie na literaturę, z której korzystają polscy ekonomi śc i. Na przyklad tłumaczeniem z języka angielskiego terminu mone/ary Imioll jest często "unia monetarna", natomiast niemiecki odpowiednik tego terminu to die Wćihrung sUllioll, czyli unia walutowa. Z kolei angielskie currency Ullioll (czyli "unia walutowa") ma w anglojęzycznej literatlIrze ekonomicznej nieco inne znaczenie, co jest opisane w artykule.. 2. Integracla walutowa, unia walutowa I obszar walutowy Analizując uwarunkowania, rozwiqzania instytucjonalne i skutki ścisłej współpracy międzynarodowej w dziedzinie pieniądza należy dokładnie zdefiniować trzy terminy - integracja walutowa, obszar walutowy', unia walutowa. Każdy z nich rozumiany jest w szerokim i wąskim znaczeniu. Dla analizy integracji walutowej najlepiej rozpocząć od rozróżnienia Balassy integracji jako procesu i jako stanu. W takim ujęciu oznacza ona: - proces ujednołicania systemów monetarnych i postępującą współpracę w dziedzinie pieniądza, - stan, w którym między kilkoma regionami lub paristwami istnieją silne więzy w dziedzinie pieniężnej.. Definicja integracji walutowej jako procesu jest stosunkowo jednoznaczna i powszechnie akceptowana, choć powstają kontrowersje, co do stosowania jej 'A. Wojty"o. 0l'. cil,,'. 8-15. fi Termin clIl'rcm:y lIfea jest tłumaczony w j~zykll polskim jako strefa walutowa (np.: W. Mallc Ekollomika integracji europejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospouarcza NSZZ "Solidarność". Odaliska 1995, s, 399) lub jako obszar walutowy. Ten drugi termin jest jednak stosowany dużo częściej. np. w monografii A. Ilicnia pt. Optymalny obsz.(/r wall/towy. Teoria i praktyka. rWE, Wnrsznwa 1988, w podręczniku M, Burdy. C. Wypło sza, Makroekonomia - pot/ręcznik europejski, PWE, Warszawa 1995. s. 587. w publikacjach Unii Europejskiej oraz w ofi· cjalnych opracowaniach Komitetu Integracji Europejskiej (K. Gawlikowska-Hucckcl, KoordYlln. cja polityk makroekollomicV/)'ch [w:1 Polskie pl'1.edsiębiortitwn a Je({lJolity Rynek Ullii EUIVJ}ejskiej. KotiZfy i korzyści. Komitet Integracji Europejskiej, Warszawa 1997) ..

(3) iczlIe. do mniej zaawansowanych form wspóldziałania, natomiast drugi sposób określania tego pojęcia wywołuje już spory. W ogólnym znaczeniu może ono oznaczać liczne sytuacje od słabych związków aż do calkowitej unifikacji. Wskutek tego pojawia się problem ograniczenia tego terminu "od dolu" Uak silne więzi są potrzebne, by stan taki mlzwać integracją) i "od góry" Uak nazwać stan pełnego zintegrowania). Z tego powodu u żywa się go najczęśc iej w węższym znaczeniu podając założenia minimalne i maksymalne'. Uwzględniając te postulaty integrację walutowll można określić jako: - proces ujednolicania systemów monetarnych i współpracy w dziedzinie pieniądza, który jest stosunkowo zaawansowany i prowadzi do stanu pelnego zintegrowania, - sytuację, w której kilka regionów lub państw tworzy jeden organizm w sferze rynku walutowego i polityki pieniężnej. Integracja walutowa może d otyczyć trzech sfer: stabilizacji kursów walutowych, wspólnego prowadzenia polityki pieniężnej oraz swobodnego przeplywu kapitalów. Integracja każdej z nich może mieć wiele faz przejściowych i przybierać różne kształty. Na przyklad stabilizacja kursów walutowych może przybrać formy od sterowania tymi kursami interwencje banków centralnych na rynkach walutowych (dirty fiaa/) , deklarację utrzymywania stalej wzajemnej wartości walut (peg), stworzenie systemu stałych, łecz dostosowałnych kursów, aż po ustanowienie izby walutowej, systemu nieodwołałnie sztywnych kursów łub też stworzenie nowego pieniądza, który zastępuje pewną część walut narodowych. Warto zauważyć, że przedmiotem pełnej integracji walutowej mogą być albo jedna z tych dziedzin, albo wszystkie trzy równocześnie fakt ten określa się terminem ni e m oż!iwa trylogia". W latach 50. i 60. w podobnym znaczeniu jak "stan integracji walutowej" używano również terminu obszar walutowy', a autorzy różnie określali stopień i formy powiązań między państwami. Terminy integracja walutowa i unia walutowa zyskaly popularność dzięki współpracy walutowej pallstw zacllo7 G. Gundolfo, op, cif.; G.S. Tavlas, The New T/wory O[Optill/lI111 Currcllcy A1'f~(ls, World Economy, 1993.111' 6. HInne spotykane terminy to "nicspójnnlrójca" (illcollsistc!llt trinit)') (M. Fchlstein. 711C PoWiclIł Ecollomy of tlie ElI/'OpCllII Ecollomic (II/d MOllclllry Ullioll: Poli/kal S(wrces oj al/d Ecollomic UabiJity. Journul af Ecollomic Pcrspcclivcs. vol. II , ) 997), "t rójkąt niemożliwości " (J. DOl'owiec, K. Wilk, Teoria i praktyka cW'o/Jcjskiej illtccmcj; gO.'quularc7.f!j, Wydawnictwo AE wc Wroclnwiu , Wrocław 1997, s. 99), "nicspójne trio" i "Irylcmal gospodarki OlwHrtcj" (A. Wojtyna w rozmowie): dodawał równic? kwestie wol nego handlu (tworzy loby to nicspojny kwartet ;'/COlIs;s/ell/ q/Wf/e!), jednak nic są one konieczne dla analizy problemu (Cllrrellcy Mwwgcmelll. Pudo a.Schioppa. COS/s, Ellropean COJnmission, The Single Market Revicw, Subscrics III 1998, vol. 6, s. 2). Szcrszy opis znajduje siQ w: B. Cohcn, Currcm:y arens [w:l New Palgr'tlve Dictiollary (~r MOl/cy mul Fil/allce, t. I. Mucmillan, London 1992, s. 767. ') R. Mllndel l, A nwory ofOptimulI1 Curn!llcy lIreas, Thc American Beonornie Rcvicw, vol. 51, 1961, nr 3; R. Mckillnoll , Optilllfflll Cl/l'reJ/cy Arem', Amcrican Econnmic Revic w, 1963, nr 4,. voJ, 53; I-I . GrubeJ, Tllt! TJlt!ory. 1970. nr 2.. oJ OptimllJII Cllrrellcy Areas. Canadi;11l Journ;ll of Bcollomics,.

(4) Jtlralld. dnioeuropejskich w ramach EWG. Stosując pojęcia teorii integracji, używano określenia integracja walutowa w wąskim znaczeniu, które zwykle obejmowalo utrzymywanie stałych kursów walutowych i swobodny przeplyw kapitałów. W póżniejszym okresie dzięki powstaniu planów Wernera (1970 r.) i Delorsa (1989 r.) powszechnie zaczęto u żywać terminu unia walutowa jako bardziej zaawansowanej formy współpracy. Zgodnie z tym podejściem P. Kenen'" zdefiniowal obszar walutowy jako grupę krajów, które zobowiązują się do utrzymywania bilateralnych kursów w ramach wąskiego pasma wahat\ i niepodejmowania jednostronnych zmian kursów centralnych. Natomiast unia walutowa różni się od obszaru walutowego faktem likwidacji walut uczestników (wprowadzeniem wspólnej) i posiadaniem jednego banku centralnego. W kontekście Unii Europejskiej obszar walutowy oznacza więc kraje uczestniczące w ESW, a unia walutowa - Unię Gospodarczą i Walutową. Inny pogląd prezentuje G.S. Tavlas", który, ustalając kategorie integracji monetarnej, utożsami I integrację walutową z obszarem walutowym i stwierdził, że w takim reżimie następuje unifikacja kursów walutowych , bezwzględna wymienialność walut (czyli również brak kontroli przepływu kapitalu), a także integracja rynków finansowych, wspólna polityka pieniężna i podjęcie działatl w kierunku harmonizacji struktur instytucjonalnych i prawnych. Unia walutowa to wedlug niego następny poziom integracji polegający na wprowadzeniu jednej waluty i wspólnego banku centralnego, który jest odpowiedzialny za politykę pieniężną, kursową i bilans platniczy calego obszaru. Jeszcze inną propozycję klasyfikacji przedstawi I G. Gandolfo" który zalożyl, że obszar walutowy, integracja walutowa i unia walutowa są coraz bardziej zaawansowanymi stadiami integracji pieniężnej, obejmującymi coraz więcej dziedzin. Na podstawie przedstawionych definicji oraz sposobów stosowania wymienionych terminów przez innych autorów można zaproponować jeszcze inny, oryginalny dla tej pracy sposób ich klasyfikacji. Pojęcie integracja walutowa powinno być używane przede wszystkim w znaczeniu procesu, gdyż ma wtedy powszechnie uznawany sens. Jeś li zaś chodzi o integrację jako stan, powinno się stosować inne określenia. Zaletą rozróżnienia jest uniknięcie podwójnego znaczenia terminu i wszelkich nieporozumiet\, które mogą z tego powodu wyniknąć.. Obszar walutowy powinien zgodnie z definicją B. Cohena" oznaczać bliskie związki w dziedzinie pieniężnej między różnymi krajami, jednak bez dokladnego określania natężenia tych związków. Może dotyczyć jednej lub dowolnej. kombinacji trzech dziedzin integracji (kursów walutowych, rynków finanso10 p, Kenen, Prcfcrcnccs. Domains, alld Sllistaillability, Thc Amcrican Economic Rcvicw, vol. 87, 1997,nr2. II G.S. Tavlas, op. cit., s. 665 . J2 G. Gnndotfo, op. cit., s. 765. l3 B. Cohen, CIIJ'/'ell e)' Areas .... s. 556..

(5) wych i polityk). Obszary walutowe tworzą się najc zęściej w wyniku procesów gospodarczych i politycznych , gdy mniejsze lub słabsze państwa wchodzą w zakres wpływów danej waluty. Przykładem może być obecnie obszar franka francuskiego w Afryce Środkowej czy strefa funta szterlinga w latach między wojennych. Natomiast unia walutowa wyraża zaangażowanie pm\stw , które świadomie dążą do unifikacji wszystkich trzech dziedzin, uważając, że jest to w ich wspólnym interesie. Od obszaru walutowego odróżnia jq właśnie celowość działaJ) ze strony wszystkich członków oraz unifikacja lub dążenie do unifikacji trzech dziedzin sfery pieniężnej. Także w dłuższym okresie wystę puje istotna różnica widoczna w porównaniu z izbą walutową. Unia walutowa oznacza podejmowanie decyzji w polityce pieniężnej w interesie wszystkich bądź większej części uczestników ugrupowania. W takim sensie izba walutowa, a nawet przypadki całkowitego zlikwidowania waluty krajowej (np. Panama) okreśłają przynależność państwa do obszaru wałutowego, ałe nie do unii walutowej. Przyjmując taką definicję, obszar walutowy byłby więc nie tylko ogólniejszym pojęciem niż unia walutowa, czy też wcześniejszym jej stadium, ale również posiadałby odmienny charakter. Trzeba zaznaczyć, że unia walutowa może mieć kilka stopni zaawansowania. Najwłaściwszym wydaje się podział na dwa stadia: unia z pozos tawieniem systemu wielu walut o sztywnych kursach oraz unia z wprowadzeniem wspólnej waluty. Można oczywiście wyróżniać stopnie ze względu na koordynację nadzoru bankowego czy podejmowania decyzji co do zewnętrznego kursu walutowego całego ugrupowania, ale nie wydaje się to konieczne. Podsumowując, należy raz jeszcze stwierdzić, że jest to jedynie propozycja usystematyzowania tych trzech pojęć, a wielu autorów używa jeszcze innych, własnych określel\. Na przykład B. Eichengreen w swoich pracach używa sło wa unifikacja zamiast integracja, P. de Grauwe" nazywa ESW nie kompletną unią walutową, B. Cohen" proponuje dodatkowo region walutowy na określenie terytorium, na którym dana waluta wypełnia swoje funkcje, R. Mundell" zaś dzieli obszary walutowe na prawdziwe i pseudo.. 14 P. Dc Grnuwc, German MOl/elnry UllificntiO/I, Europcan Ecollomic Revicw, voJ. 36, 1992. B. Cohcn, OptimulII CI/trel/cy Al'ca TlJeory: Bl'inging tiu: Market Back i/l [w:lllltcmalio/lal Trade mul Fil/al/ce. New FrontiersJor Reseal'ch, B. Cohcn (cd.), Cambridge Univcrsi ty Prcss, COlllbridgc t 997. )(, R. Mundcll. Currellcy Areas, COlllm01l ClIl'rellc:ies, mul EMU. Thc Amcrican Economic Rcvicw,vol87 . t997,nr2. 15.

(6) I 3. Kontrowersie walutowych. Juralld Drop związane. z. teorią. optymalnych obszarów. 3.1 "Klasyczna" a "nowa" teoria optymalnych obszarów walutowych Koncepcja optymalnego obszaru walutowego pojawiła się na przełomie lat 50. i 60. w czasie sporów dotyczących wyboru systemu kursów walutowych. Szczególny wpływ na jej rozwój miały trzy artykuły". Analizie poddano uwarunkowunia dostosowań do nagłych zakłócell tzw. szoków asymetrycznych zachodzących w niektórych gospodarkach. Poszukiwano mechanizmów innych niż kurs walutowy, które mogłyby w takich sytuacjach przywracać równowagę, a także uwarunkowań występowania tych szoków. Inni ekonomiści starali się natomiast zanalizować.czynniki, które wywołują potrzebę zmieniania kursów walutowych. Upatrywano jej przede wszystkim w różnicach preferencji co do poziomu inflacji w poszczególnych państwach. Na przełomie lat 60 . i 70. powstał drugi nurt teorii optymalnych obszarów walutowych, tzw. podejście alternatywne , stawiające sobie za cel analizę skutków unii walutowej przez porównanie kosztów z korzyściami. Utratę autonomii polityki pieniężnej i mniejszą elastyczność gospodarki uznano tylko za jeden z rodzajów kosztów. Do innych zaliczono możliwość utraty autonomii polityki fiskalnej, pogorszenie się relacji bezrobocie-inflacja, a także możli wość utraty konkurencyjności przez regiony peryferyjne. Jako korzyści wyróż niono głównie zjawiska mikroekonomiczne, takie jak: eliminacja koszlów wymiany walut i ryzyka kursowego, eliminacja spekulacyjnych przepływów finansowych, korzyści skali na rynkach finansowych. Postulaty "klasycznej"" teorii optymalnych obszarów walutowych dotyczące czynników makroekonomicznych można zebrać w następujące punkty nazywane kryteriami optymalnego obszaru walutowego: - elastyczność nominalnych plac i nominalnych cen, - mobilność siły roboczej, - integracja rynków finansowych, - istnienie systemu transferów federalnych, - otwartość i wielkość gospodarki, - struktura gospodarki, - struktura geograficzna handlu zagranicznego, - natma i źródła nierównowagi bilansu płatniczego, - podobielistwo stóp inflacji,. 11 R. Mundcll, A T/wory oj Optimum ... ; R. McKinnoll, Optimum Cl/rrel/ey .. ,; P. Kcncn, T!Je TllCory oJ Optillll/III Cl/trel/cy Areas: Ali Eclectic VielV [w:] MOlletal'y Problems oj ll/tema/ional ECOIIOII/y. pod red. R. Mundella, A, Swobody, Chicago 1969. III Przymiotnik "klasyczna" nic jest powszechnie używany przez ekonomistów i dlutego za U. DaBlerem i R. Nasercm, Klllssische Theories Vers//s "MoIletary Approac!i" der Wiihrullgsil/legrntioll, Konjunktul'poJitik, Heft 4, Berlin 1997, zdccyuowuno si~ brać go w cudzysłów..

(7) - koordynacja polityk makroekonomicznych, - uwarunkowania polityczne. W połowie lat 80. nastąpiła kolejna modyfikacja teorii OOW. Zanegowano twierdzenie o wymienności bezrobocia i innacji. Upowszechniła się także koncepcja stałej w długim okresie naturalnej stopy bezrobocia , co oznaczało zmniejszenie s ię znaczenia utraty autonomii polityki pieniężnej. Po drugie, po zaadaptowaniu do teorii OOW postulatów racjonalnych oczekiwm\ i niespójności w czasie, czyli wprowadzeniu do niej problematyki wiarygodności polityki pieniężnej, stworzenie unii walutowej zaczęło być postrzegane jako reforma monetarna prowadząca do niskiego poziomu inflacji, co mogło ułatwić państwu dezinflację przy ponoszeniu dużo niższych kosztów w postaci bezrobocia. Wskutek powyższego pojawiły się probłemy definicyjne - co nałeży określać mianem teorii optymalnych obszarów wałutowych. Jeś li zmiany te uznać za fundamentalne, to można stwierdzić, że powstała nowa teoria. Taki pogłąd reprezentowali G.S. Tavlas 19 i początkowo P. de Grauwe"', używając nazwy nowa teoria optymalnych obszarów walutowych. Należy jednak zauważyć, że "nowa" teoria nie jest podejściem całościowym i nie opisuje wszystkich kosztów i korzyści unii walutowej. Zmienia znaczenie niektórych kryteriów OOW odnoszących się do sfery pieniężnej, w niewielkim zaś stopniu porusza podstawowe pytania dotyczące szoków asymetrycznych i mechanizmów dostosowawczych . Główną modyfikacją jest pokazanie istotnej korzyści z przystąpienia do ugrupowania, to jest uzyskania niższej inflacji. Najwłaściwsze wydaje się wiec stwierdzenie, że "nowa" teoria na integrację walutową nie jest nowoczesną formą teorii OOW, a jedynie wskazaniem kolejnej korzyści z unii walutowej, zmianą rozumienia roli polityki pieniężnej i pieniądza w integracji, krytycznym ocenieniem kilku innych kryteriów, w sumie - jej modyfikacją. Można również przyjąć inną konwencję i stwierdzić, że w wyniku wprowadzenia problemów wiarygodności powstała nowa teoria, dotycząca jedynie części procesu integracji. Takie stanowisko przyjęło wiełu ekonomistów, m.in. U. BaBeler i R. Naser21 , którzy używają terminu "monetarne podejście" do integracji walutowej ("Monetary approach" zur Wahnmgsintegrafion), a także P. De Grauwe" proponujący termin "nowy" pogląd na integrację walutową·. !90.S . Tnvlas, T/le New Theol'y ... P. cle Grauwc bardzo szybko zmienił pogl:jdy i w nast9pnych pracach (T/w Ecol/ omies oj MOl/elary IlItcgratioll, Oxford Univcrsity Prcss, Oxford 1992; MOl/etary Un;oll al/d COllvC!/'gcllce Ecol/o/llics. Europcan Economic Rcvicw, 1996, vol. 40, 111' 3-5: T/w ECO//Olllics oJCollvel'gcl/ce: TO\VlIl'd.\' M(Jfwttlry Ul/ioll;1/ Ellrope. WcJlwirschaftlichcs Archiv, 1996, vol. 132, nr I) nic stosuje 20. już. lej nazwy. 21 U. BaBcier. R. Nascr, ..KI(lssisclw" IJrcor;e .. . 22 P. de Grauwc, Mmwlary UnioII ... ; 'file Ec(mom;cs o[ COllvergcllcc.,..

(8) Juralld. 3.2. Zagadnienie. "optymalności". obszaru walutowego. Twórcą terminu "optymalny obszar walutowy" jest R. Mundell. Oprócz określenia optymalny obszar walutowy istniały również inne propozycje. W 1951 r.. Lerner użył terminu udany obszar walutowy (slIcces.ful cu/'/'ency area)". był on używany także później (E. Tower i T. Willet w 1970 r.)24, natomiast sam Mundell zastanawiał się nad określeniem optymalne jednostki walutowe (opti-. mum cu/'/'ency units)". Zgodnie z teorią ekonomii, optymalność występuje wtedy, gdy koszty krań cowe związane z funkcjonowaniem obszaru walutowego zrównują się z korzyściami krańcowymi. R. McKinnon" zauważając, że decydujący wpływ na koszty i korzyści ma otwartość i wielkość obszaru, stwierdził, że obszar optymalny nie powinien być ani tak mały i otwarty, by było lepiej związać wartość pieniądza z inną walutą, ani tak duży, że korzystniej byłoby podzielić go na subregiony z różnymi walutami. Inną propozycję podał M. Kawai", który zdefiniował optymalność w sensie celu makroekonomicznego - utrzymania stabilności zewnętrznej i wewnętrznej. Optymalne jest więc takie rozwiązanie, które zapobiega wstrząsom gospodarczym. Dużą wadą tego sposobu interpretacji jest jednak fakt, że wyklucza on wiele korzyści, które daje unia wałutowa, a które nie mają nic wspólnego ze stabilnością·. Bardziej uniwersalnie rozwiązał powyższy problem H. Grube!'". Optymalnym obszarem jest według niego "unia walutowa pomiędzy kilkoma regionami lub krajami, która polepsza dobrobyt zamieszkującej je ludności powyżej poziomu osiągniętego wtedy, gdy każdy z nich stanowi oddzielny obszar walutowy". Innymi słowy, terytorium powinno mieć takie granice, by jego powiększenie łub pomniejszenie powodowało zmniejszenie ogólnego dobrobytu. Wydaje się, że definicja tajest najbardziej trafna i najczęściej używana w literaturze". W powyższej definicji maksymalizuje się funkcje użyteczności całego obszaru walutowego. Są jednak jeszcze dwie inne funkcje użyteczności, które należałoby analizować: funkcje potencjalnych uczestników obszaru (krajów lub regionów) oraz funkcje całego świata (obszaru plus reszty świata). Wielu autorów postuluje, by idealny model pokazywał właśnie sposób podziału świata A. Bień. op. cit" 5,15, Zob.: Y. Ishiyama, T/w T/wory ofOptimum el/frency Areas: A SUl'vey, IMF Staff Papers, vol. 22, Washington 1975, 2S R. Mundell, Updatillg fhe Agenda/o}' MOl/etary Ullioll [w:] Optimu/II CUl'rency Areas. New Analytical (Ind Policy Developmell1s, M. Blcjcr i in. (cds.), IMF, Washington 1997, I'i. 318. 26 R. McKillnOIl, op. cit. 27 M. Kawai, Opt;mu currellcy areas [w:] New Palgrave Dictiollary oj Malley and Fil/{lIlce, t. III, Macmillan, London 1992, s, 78, 28 H. Grubcl. op. cil., s. 319. 29 A. BiCI1. op. cit.; A. Ricci, A Model ofal! Opti/lll/111 ClIl'l'ellcy Area, IMF Workillg Paper, nr 76, Washington 1997, 2l. 24.

(9) Kontrowersje terminologiczne. "wiązane Z tematyką. integracji .... na optymalne obszary walutowe, czyli by zwiększał się dobrobyt wszystkich łudzi ". Jednak stwierdzają oni, że model taki jest prawie niemożliwy do skonstruowania". Dlatego też teoria OOW koncentruje się na pytaniu, czy konkretne państwo powinno przystąpić do danego obszaru walutowego oraz czy dla wszystkich państw chcących uczestniczyć w nim jest to optymalne rozwiąza nie". Użycie tak okreśłonej optymalności jest uzasadnione w anałizie procesu tworzenia łub analizie skutków istnienia obszaru walutowego bądź też integrowania się z nim nowych państw. 3,3, Kontrowersje związane z terminem "teoria optymalnych obszarów walutowych". Teoria optymalnych obszarów walutowych jest koncepcją bardzo często przywoływaną przez ekonomistów i polityków w lalach 90. Krugman twierdzi, że "powinna stać się centralnym problemem teorii międ zynarodowych stosunków walutowych"" przedstawia ją jako jeden z głównych problemów makroekonomii gospodarki otwUltej, a brytyjscy eurosceptycy wielokrotnie odwołują się do niej np. na stronach internetowych (http://www.eurocritic.demon.uk). Również Komisja Europejska w swoich publikacjach zamieszcza dotyczące jej komentarze". Wydawałoby się, że taka popularność powinna sprzyjać przyję ciu jednoznacznej definicji lub przynajmniej określeniu zakresu problematyki, którą ona obejmuje. Tak się jednak dotychczas nie stało . Nałeży więc przeanali zować , co różni autorzy rozumieją przez termin "teoria OOW" i jakie wysuwają wobec niej zastrzeżenia. Wielu autorów uważa, że teoria OOW zajmuje się jedynie szokami gospodarczymi i związanym i z tym mechanizmami dostosowawczymi". Ponieważ wła śnie skutki szoków asymetrycznych są postrzegane jako glówne koszty wprowadzenia współnego pieniądza, to pokrewnym poglądem jest twierdzenie, że przedmiotem badalI teorii OOW są wyłącznie koszty istnienia unii walutowej". H. Grubel, op. cil., s. 319; M. Kawai, op. cit., s. 79. prosty model,jllk np. M. AI1is, M. Kohler, J. Mćlitz, TracIe alit! N/IIllber of OCA 's ill flw Wor/t!, EUI, Working Paper ECO nr 98/16, Florence 1998, jednak b,cizie 011 mial niewielką warlość p07.nnWCZI}. 32 Y.lshiyam., op. cif .. s. 346,; W. Mollc, op. cif., s. 399. II G.S. Tawlas, op. cit., s. 663; M. Obstfeld, Opcn-Ecollomy Macroec01wmics: Developmenl ill Theor'y alld Policy, NBER Working Popers no. 6319, Cambridge, M.A. 1997. 340llC MW'kCI, One Mancy: Ali EJlalrwtiolJ of Ihe POlclltiallJcllcfis mul COSIS oJ Fonl/illg all Ecołlomic ClIul M()//cral'y Ul/fOli, M. Emerson i in ., Europcan Commision. Europcnn Economy, vol. 44,1990, s. 46. lS T. Bayoumi. D. Eichcngrcen, SIwekilIg Aspccts oj EllropcclII MOlletary Ulliji'catioll w: B. Eichcngl'ccll, EUł'Opcl/1I Monctary Vnifieatioll, Mrl' Prcss 1997, s. 76; U. Bal3elcr, R. Naser, op. cit., s. 375; A. Belkc, D. Gros, A"Ylllllletric SIwck!' alld EMU: I" Tllere a Nccdfor a Srabilify FUIUI, IOlereconomics, 1998, nr 6, s. 282. lti P. Kencn, SOI'/ing out S0/1Ie EMU Issucs, Jean Monet Chair Papers, EUI, Florellce, 1997, s. 9; P. de Grauwe, Tlle Etollomic.\' ... , s. 5; W. Molle, op. cif., s. 399. 30. :\1 Można oczywiście skon st ruowłlć.

(10) Juralld Należy zaznaczyć, że definicje te nie są równoważne, gdyż skutki szoków są jedynie częścią strat wynikających z wprowadzenia jednolitej waluty. Inni ekonomiści uznają że teoria OOW dotyczy wszystkiego, co R. Mundell, R. McKinnon, P. Kenen omówili w trzech mtykułach". Przeważnie nie piszą tego explicite ograniczają się do opisu tylko kilku postulatów - zajmują się szokami asymetrycznymi, otwartością na handeł międzynarodowy, mobilnością siły roboczej i strukturą gospodarki. W stosunku do tego poglądu można przedstawić dwa zarZllty. Po pierwsze, sam R. Mundell postulował analizę zysków i strat, a jedynie pomijał korzyści mikroekonomiczne, uważając, że są bardzo małe. Po drugie, takie podejście ignoruje cały rozwój teorii ekonomii, i to nie tylko osiągnięcia ostatniego dwudziestolecia, ale i dokonania innych autorów w latach 60. i 70 . Pokrewnym sposobem definiowania teorii OOW jest stwierdzenie, że obejmuje ona tylko te obszary, którymi zajmują się autorzy o niej piszący. Wskutek tego można wskazywać na dziedziny, które są poza obrębem badmi ekonomistów i zakładać, że teoria się nimi nie zajmuje. Na przykład T. Bayoumi i B. Eichengreen" twierdzą, że "teoria OOW pozostawia poza swoim obszarem zainteresowania wiele spraw istotnych przy tworzeniu unii walutowej". Według nich teoria dotyczy trzech podstawowych problemów: zakłócel\ stabilności gospodarek , mobilności siły roboczej i korzyści z likwidacji kosztów transakcyjnych . Rozpatrują więc w jej ramach także korzyści, jednak nie starają się określić wszystkich czynników związanych z istnieniem unii walutowej. Większość współczesnych autorów za podstawę analizy OOW przyjęło tzw. podejście alternatywne. Według nich teoria ma porównywać koszty i korzyści wynikające z wprowadzenia unii walutowej. Do ekonomistów prezentujących ten pogląd należą" np. Y. Ishiyama, J. Pelkmans i M. Obstfeld. Jak pisze Wypłosz", "ekonomiści są znani ze swej niesamowitej zdołności do nie zgadzania się w każdym temacie", więc również takie okreśłenie nie przesądza o jednoznacznym rozumieniu teorii. Niektórzy uważają mianowicie , że obejmuje ona całą literaturę odnoszącą się do wyboru najlepszego systemu walutowego". Jest to uzasadnione, gdy weźmie się pod uwagę, że teoria OOW stworzona została właśnie w czasie dyskusji nad tym wyborem, jednak można również mieć zastrzeżenia do takiej interpretacji. Zgodnie z nią należałoby I'OZ-. "R. Mundcll , A Tlleory 010(11i1l/1I11/ .. . ; R. McKinnon, 0(1. cil .; P. Kenen, Tli. Tlleol'Y. ol Optill/IIIII .... 38 T. Bayoumi, B. EichcngrcclI, Ali OptimwlI-Cllrrency-Arca Jut/ex/ol' EuropcalI COIIl/tries, Europcan Eeonarnie Revicw, val. 41,1997, nr 3-5. s. 762.. Y. Ishiyama, 0(1. cit.; M. Obslfeld, 0(1. cit" S. 2. C. Wypłosz, EMU: Why {/nd f/ow /1 MiglH f/appen, Journnl ar Economic Pcrspcctives, vol . 11,1997.nr4,s.17. 41 J. McKay, Eva{lIarill8 ,he EM U Criteria: Theol'etical Com/meJs, Membcl' Compliallce mul Empirical Teslillg, Kyklos, Fasc , l, val. 50, 1997. s. 65; A. CÓIĆ, Excha"ge Rllle VolntilitYalll1 Trade, Working Papcr 94-95. nank of Cnn.da. 1994. J9. 40.

(11) patry wać wszystkie skutki stosowania poszczególnych reżimów walutowych, czyli np. tak że koszty i korzyści kurs6w sterowanych, izby walutowej czy innych rozwiązań pośrednich między kursami stałymi a zmiennymi. Te tematy nie były dotychczas przedmiotem analizy OOW. Możliwe jednak, że przyszły rozwój teorii będzie zmierzał w kierunku porównywania pośrednich systemów kursów walutowych i unii walutowej, co sprawi, że pow yższy sposób jej określania będzie uzasadniony . Problematykę teorii OOW można określić jeszcze w inny sposób. Twierdzi się, że teoria dotyczy jedynie sfery realnej gospodarki, a nie obejmuje kwestii związanych z pieniądzem". Nie jest to sŁuszne, ponieważ główne postulaty klasycznej teorii OOW odnosiły się również do sfery pieniężnej , np. podobie.istwo stóp inflacji czy integracja rynków finansowych. Jednakże kryje się w niej także trochę prawdy, gdyż R. Mundellowi chodziło o określenie granic obszaru walutowego z punktu widzenia ekonomicznego, realnego, w oderwaniu ocl podziałów politycznych. Potwierdza to B. Cohen", pisząc, że oryginalna teoria OOW była "zadziwiająco apolityczna" . Podsumowując analizę pojawiających się w literaturze sposobów okreśłeli teorii OOW, należy wskazać jeszcze jeden, to jest zawężanie analizy koszty-korzyści jedynie do wymiaru makroekonomicznego. Oznacza to glównie potrzebę porównania pozytywnego i negatywnego wpływu unii walutowej na stabilność gospodarki. Taki sposób definiowania explicite prezentuje np. M. Kawai"'. Podsumowując przegląd kontrowersji związanych z teorią OOW, należy stwierdzić, że nie jest możliwe ścisŁe określenie zakresu zagadnień, którymi się ona zajmuje. Można natomiast wyróżnić pewne obszary, na które położono większy nacisk. Z pewnością są to koszty unii walutowej , za które uważa się niebezpieczeństwo wystąpienia szoków asymetrycznych. Drugą sprawą baclaną szczegółowo są możliwości obniżania tych kosztów. Analizuje się więc mechanizmy dostosowawcze i prawclopodobie.i stwo wystąpienia zaklóceń. Istnieje również duży zbiór zagadnień, którymi teoria OOW z definicji powinna się zajmować, lecz które pomija. Są to głównie mikroekonomiczne korzy ści unii walutowej. Tak więc wydaje się, że ostatnie podejście najlepiej wskazuje na rzeczywisty zakres zainteresow8li teorii OOW - jest to analiza kosztów i korzyści wprowadzenia unii walutowej dla stabilności makroekonomicznej i mechani zmów jej utrzymywania, a także niektórych innych kwestii makroekonomicznych (np. utraty dochodu z emisji pieniądza).. ol'. U. BaBeler, R. Naser, op. cit.,. B. Cohen, Optimulll Cllrl't!llcy .... s. 216. ,1,1 M. Kawai, op. cit .. s. 78; D. Gros, N. Thygcsell. Europellll MO/letary '"tegratioll, 2nd cd. Longman, s. 269: W Buitcr. op. cil .. s. II. -13.

(12) I. ll/ralld Drop. 4. Podsumowanie Dzięki rozważaniom dotyczącym poglądów na temat znaczenia podstawowych terminów używanych w kontekście integracji walutowej można podać propozycje oryginalnych definicji kluczowych terminów, zgodnych z dotychczasową tradycją w literaturze i precyzyjnie określających zakres znaczeniowy. Unia walutowa jest ugrupowaniem pmlstw lub regionów, w którym prowadzona jest wspólna polityka pieniężna oraz wspólna polityka kursowa w stosunku do państw trzecich. Zaklada stworzenie systemu nieodwołalnie stałych kursów walutowych lub wprowadzenie jednej waluty. Optymalny obszar walutowy oznacza grupę państw lub regionów, których sytuacja ekonomiczna powoduje, że wprowadzenie i is tnienie unii walutowej jest dla nich korzystne, to znaczy podwyższa dobrobyt ogółu mieszkmlców. Pod uwagę bierze się są funkcje użyteczności poszczególnych państw, a także obszaru jako całośc i. Teoria optymalnych obszarów walutowych jest teorią badającą skutki makroekonomiczne wprowadzenia i istnienia unii walutowej w grupie państw lub regionów oraz z przystąpienia innego państwa do takiego ugrupowania. Wydaję się, że właśnie prowadzenie wspólnej polityki pieniężnej i nieodwołalność tego pos unięcia są najważniejszymi cechami charakteryzującymi unię walutową. Wszystkie inne kwestie, takie jak struktura instytucjonalna , sposoby wprowadzania wspólnej waluty itd., są w rzeczywistośc i sprawami technicznymi, nie maj ącymi znaczenia dla analizy OOW. Z kole i ekonomistom analizującym optymalność obszaru walutowego chodzi właśnie o podwyższenie ogólnego dobrobytu mieszkm\ców krajów do niej przystępujących. To sformułowanie kryje w sobie inne postulaty, takie jak zapewnienie stabilności gospodarki czy osiągnięcie większej wydajności mikroekonomicznej . Również określenie teorii OOW pokazuje fakt, że większość ekonomistów zajmujących się nią pomija skutki mikroekonomiczne .. Literatura Artis M., Kohler M., Melitz J., Trade alld NI/mber of aCA 's ill Ih e Wart", EUI Working PapcI', ECO nr 981 16, Florence 1998. Baneler U ., Naserem R., "Klassische" Theories verslIs .. Moneta!'y Appronc"" der Wiih/'lmgsilllegralioll, Konjunklurpolitik , He n 4, Berlin 1997 . Bayoumi T., Eichengreen B. AIl Oplimum-ClIrrelicy-Area il uJex for Ellfopeal/ CO/llltrias, European Eeo nomic Review, vol. 41, 1997.. Bayoumi T., Eichengrcen B., SllOckill g Aspect.\' oj Europ eoll MOlletary Vliifica /i oll, w: B. Eichengreen, EI/ropeall MOll ewry Ullifiealioll, MIT Prcss l997. Belkc A., Gros D., Asymlllelrie SllOek.\' alld EMU: Is There a Need for (/ Slability FIlIId , Jntereconomics 1998, nr 6. Bień. A" Oprynw/Ily obszar walulowy. Teoria i praktyka, PWE. Warszawa 1998..

(13) Borowiec J., Wilk K., Teoda i pmktyka europejskiej integracji gospodarczej, Wydawnictwo AE wc Wrocławiu, Wrocław 1997 . Buiter W. Optimum el/rrenc)' ArelIs: WIJ)' Does tlle ExclwlIge Rate Regime Mafte,.? Wirll mI AppJic:at;oll to UK MembershijJ in EMU, CEP Discussion Paper, London 2000. Burda M .. Wyp10sz C ., Makroeko/lomia . PodręcVlik ",ro/Jejski, PWE, Warszawa 1995. Cohen B., Currency Area.\' [w:) New Pa/grave Dictiollar)' oj MOlley and Finauce, I . I, Macmill"n, London 1992. Cohen B., Optil/l1/1II Currcncy Aren Theory: Brillging Ille Market Baek ill/Illle1'llCltiollof lralle t. and JillclIlce. New fromiers for research, B. Cohen (cd.), Cambridge University Press, Cambridge 1997. Cóte A., Exclla/lge Rate Volatility a/ld Trade, Working Paper 94-95, Bank of Canada, 1994. Cllrrency Mallagement Costs, Europcan COInmission, The Single Market Review, Subserics III, vol. 6,1998. De Gnmwe P., German Monelary UllificatioJJ, Europeall Economic Review, vol. 36,1992. De Grauwe P., MO/letary Unioll and COllvergenee EcO/romie.\', Europcan Economic Review. voJ. 40,1996, nr 3-5. De Grauwe P., TlIe Ecollomics oj COllvergcllce: TowarcIs MOlletary Unioll ill Ellrope. WeJtwirsc ha ftJic hes Archiv, voJ. 132, 1996, nr 1. De Grauwe P., The Ecollomics oj MOlle/ary In/egrafioll, Oxford University Prcss, Oxford 1992. Feldstein M., Th" ECB and the ElIro. The First Year, NBER Working Papers nr 7517, Cambridge, M.A., 2000. Feldstein M., The Political Economy oj Ihe Ellro/Jeml Ecollomic mul MOl/elary Union: Political SOllrces oj mul Economic Lfabilily. Journl1l of Economic Perspcctives. vol. II. 1997,nr 4. Gandolfo G., Monetary Uniofls [w:] New Palgrave Dietionary oj Money alld FilIolIce , t. II, Macmillan, London 1992. GawJikowska-Hueckel K .. Koordynacja polityk l/1akroekollomicznych [w:] Polskie przedsię. biorstwa a jednolity Rynek Unii EI/ropejskiej. Koszty i korzyści. Opracowanie źródłowe, Komitet Integracji Europejskiej, Warszawa 1997. Gros D ., Thygescn N., Europeall Monetlll)' lntegratioll. 2nd cd. wngman, 1998. Grubel H .. Tlle Tlwory ofOptil/1/1m C"rrency Mea.', Canadian JOllTll,,1 of Economics. 1970, nr 2. Ishiyama Y., Tlle Tileory of Oplil/1/1l/1 C/lrrellcy Areas: A S/lrvey, lMF Staff Papers, voJ. 22, Washington 1975. Kawai M., Op/żmIIm Cl/rrency Areas [w:] New Palgrave D;ctiollary o[ Mone)' and FilIance , t. m, Macmillan, London 1992. Kenen P., Prejerel/ces, Domaills, and Suiswillability, The Amcrican Economic Rcview, val. 87. 1997, nr 2. Kcnen P., Sortil/g 0 1/1 Same EMU lsslIes, Jean MOllet Chair Papers, EUI, F10rellce 1997. Kenen P., The T/wory oj Oplimum CWTellcy Areas: Ali Ec/eclic View Iw:] Manewry Problems of IIl1ematio/lal Eco/lo",)', pod red. R. MIlIIdeihI, A. Swobody, Chicago 1969. McKay J., El'aluating Ihe EMU Criter;a: Thcoretical COlIstrucIs, Memba Compliance (!IIlI El1lpirical Testil/g, Kyklos, Fasc. l, vol. 50,1997. McKinnon R., Optimum el/rrency Areas, American Economic Review, vol. 53,1963, lIT 4. Molle W., Ekołlomika integracji ellropejskiej. Teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NSZZ "Solidarność", Gdallsk 1995. MlIndell R., A Tlleory ofOptimllm Cllrrellc)' Areas, Thc Amcric," Economic Rcvicw, vol. 51, 1961. nr 3..

(14) I. ll/rolld Drop. Mundell R. Currellcy Al'eas, t. Commolł. ClIrrencies, lIIul EMU, The American Economic. Review, vol. 87, 1997 , nr 2. Mundell R. Updalillg tlte Agendajol' MOlletary Unioll [w:.l Optimum C"rrellcy Areas, New Alia/ytical 'lIId Policy Deve/opmeil/.\·, M. B lejer i in. (eds .), JMF, Washington 1997. Obstfeld M., Opell~EcoJlomy Macroecollolllics: Developmellt;1I Theory (lIul Policy. NBER Working Papers no. 6319, Cambridge, M.A. 1997. Gile Market OHe Money: An Evaluatioll ojthe Powntial Benefils and Casts oj Forming (III ECOIlOl1lic and MOlletary UnioII, M. Emerson i in., European Commission, European Economy, vol. 44,1990. Ricci A. A model oj all Optimum Currellcy Area, JMP Working Paper, nr 76, Washington t. t. 1997. Tavlas G .S. , T/le New T/wory oj Oplimum Currellcy Arcas, World Economy, 1993. Wojlyna A. Teoretyczne kolltrmver.\je wokó!lIllii gospodarczej i wallItowej, "Gospodarka Narodowa" - Numer specjalny, 1998. Wyplosz C., EMU: Wily mul Hall' II MigilI Happe/l, J0I1I11"1 of Economic Perspectives, vol. II, t. 1997,nr4.. The Termlnology ol Curreney InIegraIlon When allHlysing economic issues it is essential thut concepts are precisely defined . Research findings can then be correctly interprcted by othcr economists and aet as a platform for economic policy praposals. Unfortunately the lileraturc concerning mOllctary union is Illuddled and there is a laek of universally recognised definitions for particular terminology. The present paper sets out to analyse the variations in termino!ogy as they appear in work cOllcerning Illonetary union, and is particularly cOIlcerned with the implemenlation of EUl'Opean Economic and Monetary Union. The first section discusses ways ecollomists have defined Ihree ideas: currency integration, currcncy zones and monetary union. It then weighs the case for adopling particular definitions and indicates the best choices. The second section foregrounds the debatc on the corrcct terminology for the theory of optimal currency zanes, which is one of the basic instruments for analysing the cffects oC introducing the Euro in the European Union. With this enquiry as a base, the article conc1udes by propos ing unambiguolls definilions ef Ihe following concepts: monetary union, currency zoncs and the theory of optima! currency zones. Their cOl1sistenl use should menn more clarity and less likelihood of chaos in discussions cOllcerning monetary union..

(15)