Starania Jana Jaœkiewicza (1749–1809) o objêcie Katedry Historii Naturalnej
i Chemii w Szkole G³ównej Koronnej oraz jego rezygnacja z tego stanowiska
— ma³o znane dokumenty historii nauk geologicznych
Rados³aw Tarkowski
1, Piotr Daszkiewicz
2, Janusz Pezda
3W dniu 14 listopada 2009 roku up³ynê³o 200 lat od œmierci Jana Jaœkiewicza (1749–1809). ¯yciu tego uczone-go i jeuczone-go zas³uuczone-gom dla polskiej nauki, a zw³aszcza pionier-skim w Polsce pracom z dziedziny mineralogii, geologii i chemii oraz organizacji instytucji naukowych poœwiêcono ju¿ wiele publikacji (m.in. Bar¹cz, 1856; Chamcówna, 1957, 1959; Czarniecki, 1964, 1982; Czarniecki & Schil-ler, 1964; Koœmiñski, 1883; £opata, 2000; Madurowicz, 1959; Madurowicz-Urbañska, 1964–1965; Piekie³ko, 1983; Senkowski, 1988; Wójcik, 1975). Ostatnio Daszkiewicz i Tarkowski (2009) odnaleŸli i opisali dokumenty zwi¹zane z przyjêciem Jaœkiewicza w poczet cz³onków korespon-dentów Académie Royale des Sciences w Pary¿u oraz listê okazów z województw krakowskiego i sandomierskiego przes³anych przez J. Jaœkiewicza do Pary¿a.
Autorzy dotarli do kilku rêkopisów znajduj¹cych siê w Bibliotece XX Czartoryskich w Krakowie oraz w Archi-wum Uniwersytetu Jagielloñskiego. Pomimo ¿e dokumen-ty te by³y ju¿ wczeœniej przedmiotem zainteresowania historyków nauki (por. Szumowski, 1929; Ko³odziejczyk, 1936; Chamcówna, 1957; Madurowicz, 1959; Maduro-wicz-Urbañska, 1964–1965), to czêœæ zawartych w nich informacji pozostaje nieznana.
Przedstawione w artykule materia³y dotycz¹ dwóch okresów w ¿yciu Jana Jaœkiewicza: ukoñczenia studiów na Uniwersytecie Wiedeñskim i poszukiwañ odpowiedniego miejsca pracy oraz nie wyjaœnionych do koñca powodów jego odejœcia ze Szko³y G³ównej Koronnej w 1787 roku.
Przypadaj¹ca dwusetna rocznica œmierci tego uczone-go jest równie¿ dobr¹ okazj¹ do przybli¿enia kilku mniej
znanych faktów zwi¹zanych z osob¹ J. Jaœkiewicza, w tle prowadzonej przez Hugo Ko³³¹taja reformy Szko³y G³ównej Koronnej, o czym napisano w licznych pracach (m.in. Chamcówna, 1957, 1959; Chamcówna & Mrozow-ska, 1965; Ko³odziejczyk, 1936; Madurowicz-UrbañMrozow-ska, 1988; Szumowski, 1929; Wójcik, 1970, 1975).
Jan Jaœkiewicz (1749–1809)
Jan Dominik Piotr Jaœkiewicz urodzi³ siê 6 lipca 1749 r. we Lwowie, w nobilitowanej rodzinie ormiañskiej. Od 1770 r. przebywa³ w Wiedniu, gdzie odbywa³ studia medyczne na Uniwersytecie Wiedeñskim, pod kierunkiem profesorów De Haena4, von Crantza5, Jacquina6i innych. Studia lekarskie ukoñczy³ w roku 1775, uzyskuj¹c stopieñ doktora medycyny na podstawie rozprawy pt. Dissertatio inauguralis medica sistens pharmaca regni vegetabilis.... W pracy tej, o charakterze kompilacji, poda³ Jaœkiewicz wykaz i opis, a tak¿e w³aœciwoœci lecznicze wielu gatun-ków roœlin, u³o¿ony wed³ug systematyki Linneusza.
Jeszcze przed ukoñczeniem studiów Jan Jaœkiewicz rozpocz¹³ zabiegi o uzyskanie odpowiedniego stanowiska. W roku 1774 podj¹³ starania o Katedrê Chemii i Botaniki na organizowanym przez w³adze austriackie Collegium Medi-cum we Lwowie. Poniewa¿ zabiegi te nie przynios³y rezul-tatu, pozosta³ w Wiedniu. Za doznany zawód rz¹d austriacki obiecywa³ mu fizykat we Lwowie, którego tak¿e nie dosta³. Przez pewien czas po ukoñczeniu studiów pozo-stawa³ w Wiedniu, gdzie kontynuowa³ poszukiwania odpo-wiedniej pracy. Czekaj¹c, a¿ otworz¹ siê jakieœ nowe perspektywy, korzysta³ Jaœkiewicz z powsta³ej nowej Katedry Botaniki Uniwersytetu Wiedeñskiego i pog³êbia³ swoj¹ wiedzê. Za poœrednictwem bawi¹cego w stolicy Austrii w 1776 r. póŸniejszego rektora Szko³y G³ównej Koronnej, Feliksa Oraczewskiego, stara³ siê pozyskaæ wzglêdy króla Stanis³awa Augusta i bliskich mu ludzi. Poprzez zaanga¿owanie wiedeñskich kolegów (F. Oraczew-skiego i P. CzenpiñOraczew-skiego) dosz³o te¿ najprawdopodobniej do kontaktu z H. Ko³³¹tajem, który wykorzystuj¹c zapa³ J. Jaœkiewicza do pracy naukowej, postanowi³ œci¹gn¹æ go do Krakowa. Uzgodnienia miêdzy nimi zakoñczy³y siê pomyœlnie i Komisja Edukacji Narodowej, uchwa³¹ z dnia 28 kwietnia 1780 roku, przyzna³a J. Jaœkiewiczowi Kate-drê Historii Naturalnej i Chemii w Szkole G³ównej Koron-nej (do roku 1780 znaKoron-nej jako Akademia Krakowska). Od tego czasu zaznaczy³ siê u Jaœkiewicza wyraŸny zwrot ku historii naturalnej, a przede wszystkim mineralogii i chemii. W tym okresie podj¹³ pracê, na pocz¹tku której odby³ dwie znacz¹ce podró¿e naukowe: zagraniczn¹, przez Austriê, W³ochy i Francjê, od jesieni 1780 r. do wiosny 1781 r. (Jaskevisch, 1782) oraz krajow¹, po terenie województwa krakowskiego i czêœciowo województwa sandomierskie-go, wiosn¹ i latem 1782 r., wspólnie z P. Czenpiñskim.
Krajowa podró¿ Jaœkiewicza to pierwsza próba plano-wego zbierania materia³ów fizjograficznych w Polsce
(Fede-1
Muséum national d’Histoire naturelle, USM 308, Service du Patrimoine Naturel 61, rue Buffon, 75-005 Paris, Francja; piotrdas @mnhn.fr
2
Instytut Geografii, Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, ul. Podchor¹¿ych 2, 30-084 Kraków; tarkowski@min-pan.kra-kow.pl
3
Wydzia³ Historyczny, Uniwersytet Jagielloñski, ul. Go³êbia 13, 31-007 Kraków; j.pezda@uj.edu.pl
4
Anton de Haen (1704–1776), austriacki lekarz pochodzenia holenderskiego, od 1754 r. na Uniwersytecie w Wiedniu, dyrek-tor klinik.
5
Heinrich Johann Nepomuk von Crantz (1722–1799), botanik i lekarz, w latach 1756–1774 profesor Uniwersytetu w Wiedniu.
6
Nikolaus Joseph Jacquin (1727–1817), znany holenderski botanik, dyrektor Ogrodu Botanicznego w Wiedniu.
P. Daszkiewicz
rowicz, 1962). By³a ona na tyle udana, ¿e podró¿e badawcze po kraju na trwa³e wesz³y do programu badañ profesorów krakowskich (Wójcik, 1975).
Jan Jaœkiewicz na sta³e pojawi³ siê w Szkole G³ównej Koronnej w marcu 1782 roku, gdzie podj¹³ pracê nad reor-ganizacj¹ Kolegium Fizycznego. Krótko potem, 23 maja 1782 roku, zosta³ inkorporowany jako profesor historii
naturalnej i chemii Szko³y G³ównej Koronnej. Dwa tygodnie póŸniej, 9 czerwca 1782 roku, zosta³ mianowany prezesem Kolegium Fizycznego, które ³¹czy³o w sobie Kolegium Fizyczne i Medyczne. Od jesieni 1782 roku bra³ ju¿ czynnie udzia³ w pracach nad reorganizacj¹ uczelni. Wyk³ady i obowi¹zki profesorskie rozpocz¹³ natomiast rok póŸniej, tj. 1 paŸdziernika 1783 roku.
Ryc. 1. Portret o³ówkiem Jana Jaœkiewicza, autorstwa Alexandra Wawrzeckiego. Pod rysunkiem podpis: Jan Jaœkiewicz
— Filozofii i Medycyny Doktor, urodzi³ siê 6 lipca 1749, † 14 listopada 1809 r. Rysowa³ Alexander Wawrzecki. RzeŸbiarz. Ze zbiorów [pieczêæ] Ambro¿ego Grabowskiego. By³ przyjacielem Margrabstwa pinczowskich, doktor znakomity, o jego ¿yciu jest w zbiorze moim [A. Grabowskiego] w tomie […] pisma Polaków. Zna³em go osobiœcie. † r. 1809.
Jest to fotokopia portretu J. Jaœkiewicza znajduj¹ca siê w teczce osobowej Archiwum Francuskiej Akademii Nauk. Zdjê-cie zosta³o wys³ane 23 grudnia 1937 r. przez E. Kuntze, dyrektora Biblioteki Jagielloñskiej, do sekretarza Francuskiej Akademii Nauk — M.A. Lacroix, w zwi¹zku z kompletowaniem informacji o zagranicznych cz³onkach akademii, z in-formacj¹, ¿e jest to zdjêcie rysunku wykonanego przez Alexandra Wawrzeckiego, którego orygina³ znajduje siê w Archi-wum Miasta Krakowa. M. Szumowski (1929, str. 122) zamieœci³ ten portret bez dolnych przypisów. Na kolejnej stronie zanotowa³ miejsce pochodzenia portretu: Znajduje siê w zbiorach Ambro¿ego Grabowskiego w Archiwum Miasta Krako-wa. Drugi egzemplarz tego portretu znajduje siê w Zak³adzie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloñskiego.
Kieruj¹c Katedr¹ Historii Naturalnej i Chemii, Jaœkie-wicz podj¹³ zabiegi o odpowiednie wyposa¿enie gabinetu historii naturalnej, który za jego czasów posiada³ ju¿ boga-te zbiory mineralogiczne. Dba³ boga-te¿, wspólnie ze swoim uczniem i póŸniejszym nastêpc¹ Franciszkiem Scheidtem, o urz¹dzenie pracowni chemicznej. Wyk³ady Jaœkiewicza, prowadzone po polsku, zyska³y uznanie samego H. Ko³³¹taja, który przez jakiœ czas uczêszcza³ na nie.
Chocia¿ wyk³ady te powinny w zasadzie obejmowaæ mineralogiê i chemiê oraz botanikê i zoologiê, w praktyce jednak wiêkszoœæ czasu poœwiêca³ Jaœkiewicz chemii i mineralogii. Jak pisze Federowicz (1962), Jaœkiewicz przyrod¹ ¿yw¹ wcale siê nie interesowa³, poza opubliko-waniem rozprawy doktorskiej poœwiêconej botanice lekar-skiej. W zakresie prowadzonych przedmiotów po³o¿y³ podwaliny pod polskie s³ownictwo naukowe, a zastosowa-nie przez zastosowa-niego chemii do mineralogii, botaniki czy innych nauk przyrodniczych nale¿a³o wtedy do najnowszych zdo-byczy nauki drugiej po³owy XVIII wieku. Wyk³adaj¹c mineralogiê, uwzglêdnia³ równie¿ jej praktyczny aspekt, tj. górnictwo.
Talenty naukowe i dydaktyczne pierwszego profesora historii naturalnej Uniwersytetu Jagielloñskiego dobrze oddaje krótka charakterystyka zamieszczona w pracy W³adys³awa Szumowskiego (1929): uczony przyrodnik, botanik, chemik i mineralog, uczeñ najlepszych szkó³ euro-pejskich i nawet cz³onek korespondent Akademii Francu-skiej, doskona³y pedagog. Porywaj¹cy s³uchaczy swoim wyk³adem. Przytem lekarz praktyk, maj¹cy wielkie wziêcie, „powszechnie ze s³odyczy charakteru i talentów szanowa-ny profesor”.
Dorobek naukowy Jaœkiewicza obejmuje kilkanaœcie pozycji — dotycz¹ one chemii i mineralogii. Do prac Jaœkiewicza z zakresu nauk o Ziemi, œciœlej mineralogii i petrografii, nale¿y m.in. odczyt wyg³oszony w Academie Royale des Sciences w Pary¿u w 1781 roku, opublikowany nastêpnie na ³amach Observations sur la Physique, sur l’Histoire Naturelle et sur les Arts jako Dysertacja na publicznej sesji Szko³y G³ównej Koronnej... odczytana... dnia 25 V 1787 r. (Rozprawa o formowaniu siê gór i odmian nast¹pionych na powierzchni naszej), w której przedstawi³ rezultaty swojej podró¿y z 1782 r. po terenie województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz rêko-pisy: Metalurgia i Krótkie zebranie mineralogii, obejmuj¹ce przede wszystkim zagadnienia zwi¹zane z zastosowaniem chemii w badaniach mineralogicznych.
Obowi¹zki profesorskie J. Jaœkiewicz pe³ni³ do roku akademickiego 1786/1787, kiedy to z nieustalonych do koñca przyczyn zerwa³ z prac¹ pedagogiczn¹ i opuœci³ w 1787 roku Szko³ê G³ówn¹ Koronn¹. Przeniós³ siê wówczas do Piñczowa i zosta³ lekarzem domowym Wielopolskich. Nastêpc¹ Jaœkiewicza w Katedrze Historii Naturalnej i Chemii zosta³ Franciszek Scheidt. Jesieni¹ 1789 roku Jaœkiewicz pojawi³ siê ponownie na arenie publicznej jako konsyliarz generalny do spraw górnictwa i hutnictwa. Do udzia³u w ¿yciu politycznym w³¹czy³ siê Jaœkiewicz raz jeszcze w okresie powstania koœciuszkowskiego, kiedy to razem z J. Œniadeckim wys³a³ do Warszawy srebra zebrane na potrzeby powstania. Zmar³ w Krakowie 14 listopada 1809 roku, w wieku 60 lat.
Listy i protoko³y z obrad
Przedstawione w tym artykule materia³y archiwalne (listy i protoko³y z obrad) pochodz¹ z Archiwum
Uniwer-sytetu Jagielloñskiego oraz Biblioteki XX Czartoryskich w Krakowie.
Fragment listu Feliksa Oraczewskiego do króla Sta-nis³awa Augusta, rekomenduj¹cy i polecaj¹cy Jana Jaœkiewicza opiece królewskiej
Jest w Wiedniu pan Jaœkiewicz, Polak, którego pilnoœæ w nauce lekarskiej od najpierwszych lekarzy wszelkie ma zalecenie, najszczególniej przywi¹za³ siê do botaniki i ma w niej wiadomoœci gruntowne, ale zna, ¿e wiêcej jeszcze zg³êbiæ tê umiejêtnoœæ powinien, gdyby mia³ na to sposob-noœæ, chce jechaæ do Szwecji i tam przy najs³awniejszym dziœ botaniku jakiœ czas zabawiwszy umocniæ siê dok³adnie w tej nauce, chce siê podj¹æ napisaæ w czasie historiê natu-raln¹ zió³ i kruszców polskich, wszystkie kraje ju¿ swoj¹ czytaj¹, my jeszcze nie mamy, a ¿e takie dzie³a warte s¹ rodziæ siê pod panowaniem m¹drego Króla, przekonany jestem, ¿e przypomnienie cz³owieka krajowego, który mo¿e po¿ytecznie pracowaæ pod zaszczytem poddanego WKM pana mego mi³oœciwego, bêdzie mu mi³e.
List ten, wys³any z Krakowa, nosi datê 20.07.1776 r. Na ten dokument, przechowywany w zbiorach Czartory-skich (Bibl. Czart., rkp. 679, str. 406–407), powo³uje siê W. Szumowski (1929, str. 24) i wskazuje, ¿e Jaœkiewicz szu-kaj¹c protekcji, zetkn¹³ siê w roku 1776 w Wiedniu z F. Oraczewskim, pu³kownikiem wojsk polskich, pos³em ziemi krakowskiej, póŸniejszym rektorem Szko³y G³ównej Koronnej, który pisz¹c do króla do Warszawy, poleca³ J. Jaœ-kiewicza opiece królewskiej. W przedstawionym fragmen-cie listu F. Oraczewski podkreœla rekomendacje J. Jaœkie-wicza od najlepszych lekarzy w Wiedniu, przywi¹zanie oraz gruntown¹ znajomoœæ botaniki. Zwraca uwagê, ¿e dalej chcia³by siê on kszta³ciæ w botanice, najchêtniej w Szwecji, pod kierunkiem Linneusza, oraz o planach napisa-nia przez Jaœkiewicza historii naturalnej zió³ i kruszców polskich, pracy, któr¹ inne kraje ju¿ posiadaj¹. PóŸniejsi autorzy prac o J. Jaœkiewiczu (Ko³odziejczyk, 1936 i inni) czêsto powo³uj¹ siê na przedstawione przez W. Szumow-skiego (1929) informacje. Stosunek F. OraczewSzumow-skiego do J. Jaœkiewicza z czasem uleg³ diametralnej zmianie, na co wskazuje list F. Oraczewskiego do I. Potockiego, wys³any z Krakowa w dniu 28 grudnia 1788 r., zamieszczony jako za³¹cznik w pracy Skorzepianki (1955), o czym wspomina równie¿ Wójcik (1975).
List Jana Jaœkiewicza do ksiêcia Stanis³awa Ponia-towskiego7 wraz z memoria³em do króla Stanis³awa Augusta8
Jaœnie Wielmo¿ny Panie
Nadzieja, któr¹ mi ³askawie JW Mci Pan Szambelan Korticelli9 podczas bytnoœci swojej w Wiedniu uczyni³, chêæ byæ u¿ytecznym krajowi i wspó³ziomkom swoim, a
nie-7
Poniatowski Stanis³aw (1755–1833), bratanek Stanis³awa Augusta, od 1776 r. komisarz w Komisji Edukacji Narodowej.
8
Pierwszy list wys³any z Wiednia jest datowany na 28.06.1777 r. (Bibl. Czart., rkp. 665, str. 421–422), memoria³ do króla Stanis³awa Augusta Poniatowskiego (Bibl. Czart., rkp. 665, str. 419–420).
9
Corticelli Szymon, rezydent polski w Wiedniu, genera³ adiu-tant.
sposobnoœæ i niedostatek œrodków potrzebnych do dojœcia do zamierzonego koñca, tudzie¿ wiadomo ca³emu krajowi protekcja JW Pana dla wszystkich dobrze myœl¹cych, wiel-kie i s³uszne rad Jego od Najjaœniejszego Pana powa¿anie, s¹ to pobudki, które miê oœmielaj¹ teraŸniejszym listem zatrudniaæ JW Pana, wystawiaj¹c mi te¿ najpewniejsz¹, najkrótsz¹, najwiêcej mi daj¹c¹ nadziei, s³owem jedyn¹ drogê do otrzymania pomyœlnego skutku w proœbach moich, któr¹ w przy³¹czonym Memoriale do Najjaœniejsze-go Pana wy³o¿y³em, w tych o wsparcie mnie protekcj¹ Pañsk¹, jako najpokorniej upraszam, przyrzekaj¹c i¿ wy³o¿one po¿ytki niezawodne s¹, które kraj ca³y JW Pana jako protektorowi powinien bêdzie, za dalsze moje uszczê-œliwienie i honor, ¿e do tych tak chwalebnych czynów za œrodek nie bezskuteczny obrany by³em, ca³ym ¿yciem moim ³ask i szczególnej protekcji Pañskiej przypisuj¹c, z najpo-wa¿niejszym respektem, z którym siê teraz mam honor pod-pisaæ, zostawaæ bêdê JW Pana Dobrodzieja Najni¿szym i Najpowinniejszym s³ug¹.
Jan Jaœkiewicz Die 28 Junij 1777 w Widniu Siódmy ju¿ rok up³ywa, jak w Wiedniu na uczeniu siê lekarskiej sztuki pod najpierwszym w Europie nauczyciela-mi de Haen, Jaguin, Krantz, nak³adem rodziców moich zostajê. Na rok jeszcze przed odprawionym egzaminem, to jest przed trzema laty po zabranej zaraz Galicji i Lodome-rii10od Domu Austriackiego, mia³em przyrzeczon¹ od tego¿ Dworu katedrê chemii i botaniki w Akademii, któr¹ we Lwowie za³o¿yæ pewnie myœlano, i t¹ nadziej¹ dotychczas uwodzi³em siê, sposobi¹c siê zawsze do pomienionej kate-dry, nie omieszkiwaj¹c jednak nigdy medycznej praktyki. Poniewa¿ zaœ gruntowna chemia, znajomoœci mineralogii, równie jak ta chemia wiadomoœci wyci¹ga, a tak mineralo-gia jak botanika s¹ dwiema historii naturalnej czêœciami: z ³atwoœci tej, któr¹ tu najdujê, z ustanowienia przed dwo-ma lata Katedry historii naturalnej, tudzie¿ ze znajomoœci z nauczycielem tej¿e JMc Panem de Well, u którego zostajê, korzystaæ stara³em siê i w pierwszych tej nauki pocz¹tkach cokolwiek otrzeæ siê usi³owa³em, uwa¿aj¹c zw³aszcza roz-leg³oœæ po¿ytków tej nauki, na ca³e spo³eczeñstwo sp³ywaj¹cych, a w domowej i krajowej ekonomii wydawaj¹cych siê. Te w szczególnoœci by³y powodem postronnym narodom, ¿e ¿ad-nych nie oszczêdza³y nak³adów do ustanowienia i wydosko-nalenia tej nauki, poznanie produkcji ziemi swojej maj¹c za jeden z najistotniejszych œrodków zbogacenia i uszczê-œliwienia krain. Œwiadkiem s¹ tego Gabinety Historii Natu-ralnej, botaniczne ogrody, chemiczne i metalurgiczne laboratoria, wielkimi monarchom nak³adami z tej przyczy-ny za³o¿one i utrzymywane; wêdrówki po swoim i po najod-leglejszych krajach z tej przyczyny nakazane, tak dalece, ¿e ¿adnego ju¿ prawie nie masz kraju, Laponii nawet nie wy³¹czaj¹c, któryby swoich drzew, roœlin, kwiatów, m.in., insektów, zwierz¹t nie mia³ opisanych, a to pod³óg najnow-szego i od wszystkich przyjêtego systematu Karola Linne-usza Szweda.
Dlatego widz¹c Augustowego szczêœliwego dla nauk wieku pod ³askawym WKMci panowaniem powstanie, a nie bardziej ni¿ ¿¹daj¹c jako dope³niæ powinnoœci obywatela, staraj¹c siê byæ u¿ytecznym OjczyŸnie i ziomkom, proœby
moje do tronu WKMci zanoszê o wsparcie ochoczej intencji mojej przez szczodrobliwe ³o¿enie na zwiedzenie cudzych krajów konieczne do tego koñca potrzebne; gdzie za jed-nym zachodem wszystkiego tego co do medycyny równie jak i historii naturalnej potrzebnego os¹dzê, pod³ug si³ moich nabieraj¹c wiadomoœci, porz¹dki w szpitalach, roz-porz¹dzenie nauki lekarskiej dla m³odzi æwicz¹cych siê, wystawienie chemicznego laboratorium, za³o¿enie i ugrun-towanie botanicznego ogrodu, ustanowienie gabinetu historii naturalnej, wszêdzie czu³ym uwa¿aj¹c okiem; miny, konchilia, ptactwo, nasiona, zagraniczne roœliny i cokolwiek do uformowania takich gabinetu historii natu-ralnej, jako te¿ botanicznego ogrodu nale¿y z ka¿dego kra-ju naj³atwiejszym sposobem, i jak najmniejszym jak byæ mo¿e nak³adem przesy³aj¹c, zagraniczn¹ z uczonymi ludŸ-mi utwierdziwszy korespondencjê, nie uchybiê za³o¿onego WKM koñca. Ca³¹ ojczyznê ze wszechmiar uszczêœliwiæ staraj¹cego siê i dobre swych poddanych chêci równie Monarchy w³adz¹, jak ojcowsk¹ wspieraj¹cego pomoc¹.
Jan Jaœkiewicz Wyzwolonych Nauk, Filozofii i Medycyny Doktor Oba dokumenty wydaj¹ siê stanowiæ ca³oœæ. Pierwszy list, z dat¹ 28 czerwca 1777 r., wskazuje, ¿e Jaœkiewicz wykorzysta³ pobyt szambelana S. Corticellego w Wiedniu, aby przygotowaæ i przes³aæ przez ksiêcia Poniatowskiego, królowi Stanis³awowi Augustowi Poniatowskiemu drugi list — memoria³, w którym okaza³ chêæ s³u¿enia dla dobra kraju. Z listu tego wynika, ¿e dla Jaœkiewicza bardziej istotny by³ cel ni¿ miejsce jego osi¹gniêcia, które w roku 1777 nie do koñca by³o okreœlone. Jednoczeœnie prosi³ on o protekcjê w celu realizacji swoich zamierzeñ, co przedsta-wi³ w memoriale.
Pisz¹c o pobycie J. Jaœkiewicza w Wiedniu, Chamców-na (1957, str. 163) powo³uje siê Chamców-na rêkopis zChamców-najduj¹cy siê w Bibliotece Czartoryskich (podaj¹c nr rêkopisu 679, str. 419; tekst drugiego prezentowanego listu). Chamcówna przytacza tylko krótki fragment listu, szerzej go natomiast komentuje.
Memoria³ Jaœkiewicza do króla jest dokumentem epo-ki. K³adzie w nim Jaœkiewicz nacisk przede wszystkim na praktyczne znaczenie historii naturalnej dla rozwoju kraju. Wskazuje przy tym na ogromne nasze zacofanie w tej dzie-dzinie (Madurowicz, 1959). Jan Jaœkiewicz przedstawia w nim swoje spostrze¿enia i proœby dotycz¹ce wa¿nych dla kraju spraw w zakresie historii naturalnej. Nale¿y podkre-œliæ, ¿e zawarte w memoriale uwagi i spostrze¿enia by³y skrupulatnie realizowane w trakcie kariery Jana Jaœkiewi-cza jako prezesa Kolegium Fizycznego i profesora historii naturalnej i chemii. Œwiadcz¹ o tym dzia³ania Jaœkiewicza po przyjeŸdzie do Krakowa w 1780 roku, gdzie swoj¹ pra-cê rozpocz¹³ od skompletowania laboratorium chemiczne-go, organizacji ogrodu botanicznechemiczne-go, urz¹dzenia gabinetu historii naturalnej oraz wspomnianych wczeœniej podró¿y: zagranicznej oraz krajowej. Podró¿e te, o charakterze nauko-wym, mia³y na celu poznanie organizacji zagranicznych oœrodków naukowych, odwiedzenie miejsc interesuj¹cych górniczo i geologicznie, nawi¹zanie kontaktów osobistych (Daszkiewicz & Tarkowski, 2009; Madurowicz, 1959), jak równie¿ zbadanie pod wzglêdem mineralogicznym i bota-nicznym kraju (województwa krakowskiego i sandomier-skiego), po³¹czone ze skompletowaniem zbioru dla ga-binetu historii naturalnej.
10
zlatynizowana nazwa ksiêstwa w³odzimierskiego, u¿yta w nazwie zaboru austriackiego (Królestwo Galicji i Lodomerii).
W drugiej czêœci memoria³u zwraca siê Jaœkiewicz do króla, znanego mecenasa nauki, o wsparcie finansowe jego podró¿y naukowej po Europie, co pozwoli mu jednoczeœnie pog³êbiæ wiedzê z zakresu medycyny (poznaæ stan nauk medycznych i szpitalnictwa), organizacji laboratoriów chemicznych, ogrodów botanicznych i gabinetów historii naturalnej. Wskazuje przy tym na mo¿liwoœæ nawi¹zania kontaktów z zagranicznymi uczonymi. Taka podró¿ wyda-wa³a siê Jaœkiewiczowi konieczna i niezbêdna do zgroma-dzenia obserwacji, które potem bêd¹ mog³y s³u¿yæ rozwojowi kraju. Argumentacja wysuniêta przez Jaœkiewi-cza by³a trafna i przekonuj¹ca, tote¿, jak pisze Chamcówna (1957, str. 164), zainteresowano siê w Polsce m³odym uczonym. Zdaniem Madurowicz (1959, str. 10), Jaœkiewicz szukaj¹c odpowiedniego dla siebie miejsca pracy, udawa³ siê wprost do króla, a tak¿e ksiêcia Stanis³awa Poniatowskie-go, wykorzystuj¹c swoj¹ wiedeñsk¹ znajomoœæ z F. Ora-czewskim, który ju¿ w 1776 roku poleca³ Jaœkiewicza królowi. Zainteresowanie ksiêcia Stanis³awa Poniatowskie-go w jePoniatowskie-go sprawie by³o jednak doœæ efemeryczne (Maduro-wicz, 1959). Staraniami J. Jaœkiewicza o Katedrê Historii Naturalnej bezpoœrednio u króla i ksiêcia Stanis³awa Ponia-towskiego poczu³ siê dotkniêty H. Ko³³¹taj (Ko³odziejczyk, 1936, str. 59). W liœcie pisanym z Warszawy w dniu 5 kwietnia 1780 roku Ko³³¹taj robi³ Jaœkiewiczowi z tego powodu delikatne wymówki, nie mniej jednak omawia³ z nim szczegó³y powo³ania go na katedrê, do czego nieba-wem dosz³o. Byæ mo¿e Jaœkiewicz zorientowa³ siê w sytu-acji i rozpocz¹³ rozmowy z H. Ko³³¹tajem, który z kolei szuka³ odpowiedniej osoby na stanowisko profesora histo-rii naturalnej, lub te¿ Jaœkiewicz asekurowa³ siê i prowadzi³ pertraktacje równoczeœnie z Ko³³¹tajem i królem. Tak czy inaczej wymiana listów pomiêdzy Ko³³¹tajem a Jaœkiewi-czem z kwietnia 1780 r. spowodowa³a, ¿e 28 kwietnia 1780 roku Komisja Edukacji Narodowej zadecydowa³a, i¿ Jaœkiewicz otrzyma katedrê historii naturalnej i botaniki.
Trzy rêkopisy dotycz¹ce dymisji Jana Jaœkiewicza ze stanowiska profesora historii naturalnej, chemii i botaniki oraz przeprowadzenia remanentu wydatków na Ogród Botaniczny i Kolegium Fizyczne
Rêkopis pierwszy (27/147) pochodzi z Archiwum UJ: Protoko³ obrad Szko³y G³ówney Koronney [...] dnia 7 lute-go 1786 r. zaczêty, doprowadzony do r. 1789. Prezentowa-ny zapis jest pod dat¹ 18 stycznia 1787 r. Rêkopisy drugi i trzeci równie¿ pochodz¹ z Archiwum UJ — 7/46 z 26 stycznia 1787 r., a 7/49 z 8 lutego 1787 r.: Protoko³ Obrad Ekonomicznych Szko³y G³ówney Koronney Akademii Kra-kowskiej [...] zaczêty w Roku 1786... [a na obwolucie] ukoñ-czony w dniu 13 grudnia 1795 r.
Rks 27/147.2
Co do drugiego: Poniewa¿ J.P. Jaœkiewicz Profesor Historii Naturalnej, Chemii i Botaniki dla s³aboœci zdrowia swego demisyjê Katedry swojej do P. Komisyi przes³a³ i lekcye iego za wakowaæ maj¹ce od przysz³ego roku Szkol-nego s¹ uznane, przeto zas¹dzaj¹c, Szko³a G³ówna wcze-œnie zast¹pieniu tej Katedry zanieœæ reprezentacye swoie do P. Komisyi za J.P. Franciszkiem Scheidtem, Vice Profe-sorem Collegii Physicii, aby na takowy Wakans od przysz³ego roku szkolnego nast¹pi³. W tych prze³o¿eniach zleci³a jeszcze Szko³a G³ówna upraszaæ P. Komisyi, aby J.P. Scheidt dla udoskonalenia siê w Botanice i przypatrze-niu siê robotom Ogrodu Botanicznego ju¿ urz¹dzonego,
móg³ na pocz¹tku przysz³ej wiosny wyjechaæ do Wiednia i tam przez ca³¹ wiosnê i lato, przy Ogrodzie Botanicznym Wiedeñskim w wiadomoœciach Botaniki æwiczyæ siê.
Oraczewski Rks 7/46.4
Delegowani od Szko³y G³ównej do wys³uchania Rachunków Collegii Physicii, z powierzonej sobie materyi zdali nastêpuj¹cy Raport:… [raport ten ukazuje dochody i wydatki na Kolegium Fizyczne i Ogród Botaniczny] .... z³o¿ywszy Posiedzenie swoje w tym¿e Collegium dnia 26 stycznia 1787 roku nastêpuj¹c¹ z³o¿yli sprawê:
Dochód i Wydatki Collegii Physicii, inszy jest do samego Collegium jego fabryki doœwiadczeñ i demonstracji Profe-sorów nale¿¹cy, a inszy do Ogrodu Botanicznego. Z tego powodu Delegowani dwa osobne starali siê poczyniæ rachunki i stosownie do Podzia³u onych taki czyni¹ Szkole G³ównej Raport [dalej nastêpuje wyliczenie wydatków i kosztów Kolegium Fizycznego i Ogrodu Botanicznego].
Rks 7/48.4
Z takowego Raportu pokaza³o siê Dochodu ogólnego Collegii Physicii i Ogrodu Botanicznego, rachuj¹c w to remanenta z Roku przesz³ego Z³otych Polskich 50 261 Gro-szy 27. Wydatki ogólnego na Collegium Fizyczne i Ogród Botaniczny Zùotych 38 543 Groszy 14 i ½. Remanentu w Ræku Profesorów na wydatki Roku przyszùego 11 718 groszy 12 i ½. Na fundamencie takowego Raportu
Szko³a G³ówna, Collegium Fizyczne teraŸniejsz¹ Konklu-zy¹ z dochodów, i usprawiedliwionego wy¿ej rzeczonej ekspensy kwituie [podkreœlenie autorów], a poniewaý
pokazanego u J.P. Jaúkiewicza remanentu wynoszàcego Zùotych Polskich 11 178 groszy 18 i ½, w ciàgu Miesiàca Paêdziernika i Listopada wydatek by³ czyniony na Ogród Botaniczny, przeto chc¹c Szko³a G³ówna dok³adnie wie-dzieæ, co jeszcze z rzeczonego Remanentu zosta³o siê w gotowych pieni¹dzach przy J.P. Jaœkiewiczu, na fundusz tegoroczny, do kontynuowania Fabryki Ogrodu Botanicz-nego, dla pomiarkowania wydatku, którego by jeszcze ta¿ Fabryka w tym roku potrzebowa³a, obowi¹zuje Szko³a G³ówna J.P. Prokuratora, jako wspólnie z J.P. Jaœkiewi-czem, do niektórych wydatków wchodz¹cego, aby znios³szy siê z tym¿e J.P. Jaœkiewiczem obrachowali wy³o¿ony im wy¿ej wspomnianego remanentu koszt i o gotowych wresz-cie pozosta³ych pieni¹dzach na kontynuacjê Ogrodu Bota-nicznego s³u¿yæ maj¹cych, Szko³ê G³ówn¹ na pierwszym Posiedzeniu dok³adnie informowa³.
Na temat powodów rezygnacji Jana Jaœkiewicza z kate-dry historii naturalnej, chemii i botaniki znajdujemy ró¿ne interpretacje. Miros³awa Chamcówna (1959, str. 29) napi-sa³a: Czy do tego, ¿e Jaœkiewicz usun¹³ siê od pracy nauko-wej i dydaktycznej, nie przyczyni³y siê niemi³e stosunki, jakie wytworzy³y siê w Akademii pod koniec roku akade-mickiego 1786/1787, z³oœliwoœci forytowanego ju¿ wtedy przez rektora Trzciñskiego, nieprzyjemne dochodzenia w sprawie rachunków ogrodu botanicznego i budowy gma-chu Kolegium Fizycznego — trudno jest dzisiaj powie-dzieæ. Tak czy inaczej jego odejœcie ze Szko³y G³ównej by³o dla niej niew¹tpliw¹ strat¹, a nominacja na profesora dobrze zapowiadaj¹cego, ale nie maj¹cego jeszcze do pra-cy dydaktycznej na poziomie uniwersyteckim i naukowej dostatecznego przygotowania Scheidta — raczej
koniecz-noœci¹ ni¿ sukcesem. Dalej (str. 85) wspomnia³a, ¿e Jan Jaœkiewicz o zamiarze opuszczenia Szko³y G³ównej uprze-dzi³ swych kolegów ju¿ wczeœniej, tak ¿e w koñcu stycznia 1787 r. uniwersytet poleci³ Komisji Edukacyjnej jako kan-dydata na jego nastêpcê dotychczasowego wiceprofesora Szko³y Fizycznej — Franciszka Scheidta. Federowicz zaœ (1962, str. 31) uwa¿a, ¿e wybór Jaœkiewicza na profesora historii naturalnej nie by³ szczêœliwy. Podkreœla przy tym brak zainteresowania u Jaœkiewicza przyrod¹ ¿yw¹ i porzu-cenie przez niego katedry po czterech latach pracy. Sta-nis³aw Czarniecki (1982, str. 517) napisa³, ¿e przyczyny odejœcia Jaœkiewicza nie s¹ jasne — na pewno znaczn¹ rolê odegra³y stosunki panuj¹ce na uniwersytecie. Jaœkie-wicz swoj¹ dzia³alnoœci¹ narazi³ siê wielu, m.in. chirurgom i felczerom wojskowym, od których wymaga³ podnoszenia swych kwalifikacji medycznych. Zyska³ niechêæ wielu kolegów profesorów, których razi³a jego postawa oœwiece-niowa i przyjaŸñ z H. Ko³³¹tajem. Najpospolitsz¹ zaœ przy-czyn¹ by³a zwyk³a zazdroœæ (Czarniecki, 1982). Najbardziej znany by³ konflikt z zawistnym i têpym wyk³adowc¹ fizyki Andrzejem Trzciñskim. Równie¿ nastêpca H. Ko³³¹taja na stanowisku rektora, F. Oraczewski, zmieni³ swój, pierwot-nie ¿yczliwy, wobec J. Jaœkiewicza stosunek, o czym wspomina Wójcik (1975, str. 23). Alicja Piekie³ko (1983) wskazuje, ¿e wycofanie siê J. Jaœkiewicza z prac organiza-cyjnych i naukowych w Szkole G³ównej mia³o prawdopo-dobnie zwi¹zek z ostr¹ krytyk¹ prac prowadzonych w Ogrodzie Botanicznym. Zemanek (1991) podkreœla rów-nie¿, ¿e J. Jaœkiewicz nie wykazywa³ wielkich zdolnoœci organizacyjnych. Dodatkowo zajêty rozleg³¹ praktyk¹ lekarsk¹ nie prowadzi³ kontroli nad poczynaniami ogrodni-ka, który samowolnie rozporz¹dza³ ogrodowymi pieniêd-zmi. Wobec narastaj¹cych zatargów w Kolegium Fizycznym, da³o to powód do publicznych, nies³usznych oskar¿eñ Jaœkiewicza o nadu¿ycia finansowe.
Dysertacja na publicznej sesji Szko³y G³ównej Koron-nej w przytomnoœci najjaœniejszego pana czytana przez [...] doktora nadwornego j. k. Mci Akademii Królewskiej Nauk w Pary¿u korespondenta, historii naturalnej i chemii w Szkole G³ównej profesora, w Krakowie dnia 25 czerwca 1787 roku by³a najprawdopodobniej ostatnim oficjalnym wyst¹pieniem pierwszego profesora historii naturalnej Uni-wersytetu Jagielloñskiego przed jego odejœciem z uczelni.
Helena Madurowicz (1959), która dog³êbnie scharakte-ryzowa³a dzia³alnoœæ naukow¹ Jana Jaœkiewicza, w ostat-nim akapicie swojej pracy napisa³a: Nie le¿y bynajmniej w naszych mo¿liwoœciach rozstrzygniêcie, dlaczego tak uk³ada³y siê osobiste losy Jaœkiewicza i co kierowa³o jego decyzj¹ opuszczenia Szko³y G³ównej i Komisji. Czy rzeczy-wiœcie, jak twierdz¹ niektórzy, przedk³ada³ praktykê zawo-dow¹ lekarza i p³yn¹ce st¹d zyski ponad wszystko inne. Zarzut taki wydaje siê nies³uszny, zbyt przesadzony i osta-tecznie sprzeczny z wieloma faktami. Z. Wójcik (1970) odejœcie Jaœkiewicza ze Szko³y G³ównej Koronnej przypi-suje nieporozumieniom z F. Oraczewskim, rektorem Szko³y G³ównej. Brzêk (2007, str. 91) i Garbowska (1993, str. 20) wspominaj¹ równie¿, ¿e po rezygnacji w 1787 roku z Kate-dry Historii Naturalnej Jerzego Forstera by³y te¿ projekty, aby umieœciæ Jaœkiewicza w Akademii Wileñskiej.
W przedstawionym protokole nr 27.147 zapisano, ¿e Sekcja Ekonomiczna Komisji Edukacji Narodowej w dniu 18 stycznia 1787 roku rozpatrywa³a dymisjê dla s³aboœci zdrowia Jana Jaœkiewicza, profesora historii naturalnej, chemii i botaniki Szko³y G³ównej, a obsadê wakuj¹cego po
nim stanowiska postanowi³a powierzyæ Franciszkowi Scheidtowi, wiceprofesorowi Kolegium Fizycznego. Kolejne rêkopisy z obrad Szko³y G³ównej Koronnej Aka-demii Krakowskiej (rêkopis 7/46.4 oraz 7/49.4) dotycz¹ce rozliczenia na ¿¹danie Szko³y G³ównej wydatków na Ogród Botaniczny i Kolegium Fizyczne wskazuj¹, ¿e rozli-czenie to zosta³o skwitowane i nie by³o w stosunku do Jaœkiewicza zastrze¿eñ w tym wzglêdzie.
Literatura
BAR¥CZ S. 1856 — ¯ywoty s³awnych Ormian w Polsce. We Lwo-wie. Druk. Zak³. Narod. Ossoliñskich.
BRZÊK G. 2007 — Historia zoologii w Polsce do drugiej wojny œwiatowej. Aaktualizacja i uzupe³nienia J. Paw³owski i T. Majewski. PAU, Kraków. CHAMCÓWNA M. 1957 — Uniwersytet Jagielloñski w dobie Komisji Edukacji Narodowej: Szko³a G³ówna Koronna w okresie wizyty i Rek-toratu Hugona Ko³³¹taja 1777–1786, t. 2. Monografie z Dziejów Nauki i Techniki. Zak³. Nar. im. Ossoliñskich.
CHAMCÓWNA M. 1959 — Uniwersytet Jagielloñski w dobie Komisji Edukacji Narodowej: Szko³a G³ówna Koronna w latach 1786–1795, t. 9. Monografie z Dziejów Nauki i Techniki. Zak³. Nar. im. Ossoliñskich. CHAMCÓWNA M. & MROZOWSKA K. 1965 — Dzieje Uniwersytetu Jagielloñskiego w latach 1765–1850, t. II, czêœæ I. Pañstw. Wydaw. Naukowe, Kraków.
CZARNIECKI S. 1964 — Zarys historii geologii na Uniwersytecie Jagielloñskim. UJ, Wydawnictwo Jubileuszowe, t. 14, s. 15–24. CZARNIECKI S. & SCHILLER B. 1964 — Nowe materia³y do dzie-jów mineralogii na Uniwersytecie Jagielloñskim w okresie profesury Jana Jaœkiewicza. Kwart. Hist. Nauki, 9: 242–262.
CZARNIECKI S. 1982 — Jan Jaœkiewicz i jego rola w dziejach nauk geologicznych w Polsce. Prz. Geol., 30: 513–518.
DASZKIEWICZ P. & TARKOWSKI R. 2009 — Przyjêcie Jana Jaœkie-wicza w poczet cz³onków korespondentów Królewskiej Akademii Nauk w Pary¿u — nowe dane i nieznane dokumenty historii polskich nauk geologicznych. Prz. Geol., 57: 474–477.
FEDEROWICZ Z. 1962 — Materia³y do historii zoologii na Uniwersy-tecie Jagielloñskim (1777–1914). Memorab. Zool., 9.
GARBOWSKA J. 1993 — Nauki geologiczne na uczelniach Wilna i Krzemieñca w latach 1781–1840. Pr. Muzeum Ziemi, 42: 5–112. JASKEVISCH M.[onsieur] 1782 — Voyage minéralogique. Depuis Vienne jusqu’à Freiberg; lu à l’Académie des Sciences de Paris par M. Jaskevisch. Observations sur la Physique, sur l’Histoire Naturelle et sur les Arts. Tome XXI. Supplément: 306–313.
KO£ODZIEJCZYK J. 1936 — Nauki przyrodnicze w dzia³alnoœci Komisji Edukacji Narodowej. Arch. Nauk Biologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, T. V, z. 2.
KOŒMIÑSKI S. 1883 — S³ownik lekarzów polskich. Warszawa. £OPATA K. 2000 — Jan Chrzciciel Dominik Piotr Jaœkiewicz (1749–1809). Lekarz, botanik i chemik. Z³ota Ksiêga Wydzia³u Chemii Uniwersytetu Jagielloñskiego, T. 1: 107–112.
MADUROWICZ H. 1959 — Dzia³alnoœæ naukowa Jana Jaœkiewicza. Studia i materia³y z dziejów nauki polskiej, ser. C., z. 3.
MADUROWICZ-URBAÑSKA H. 1964–1965 — Jaœkiewicz Jan Dominik Piotr. Polski S³ownik Biograficzny, XI/1: 91–93.
MADUROWICZ-URBAÑSKA H. 1988 — Reforma Ko³³¹tajowska i Jan Jaœkiewicz. Zesz. Nauk. UJ, Pr. Chem., 31: 9–17.
PIEKIE£KO A. 1983 — Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Jagielloñskiego w Krakowie. Nak³adem Uniwersytetu Jagielloñskiego, Warszawa–Kraków.
SENKOWSKI T. 1988 — Dorobek naukowy Jana Jaœkiewicza i jego nastêpców do roku 1851. Zesz. Nauk. UJ, Pr. Chem., 31: 19–31. SKORZEPIANKA M. 1955 — Feliks Oraczewski Rektor Krakowskiej Szko³y G³ównej. Biblioteka Krakowska nr 84. Druk. Anczyca i S-ki. SZUMOWSKI W. 1929 — Krakowska Szko³a Lekarska po reformach Ko³³¹taja. Druk. Anczyc i s-ka.
WÓJCIK Z. 1970 — Aleksander Sapieha i warszawskie œrodowisko przyrodnicze koñca XVIII i pocz¹tku XIX w., cz. II. Pr. Muzeum Zie-mi, 15: 3–206.
WÓJCIK Z. 1975 — Wp³yw Komisji Edukacji Narodowej na rozwój geologii w Polsce w drugiej po³owie XVII w., cz. II. Pr. Muzeum Zie-mi, 23: 3–141.
ZEMANEK A. 1991 — Dzieje nauczania botaniki na Uniwersytecie Jagielloñskim. History of teaching the botany at the Jagiellonian Univer-sity (1783–1917). Nak³adem Uniwersytetu Jagieloñskiego, Kraków. Praca wp³ynê³a do redakcji 16.09.2009 r.
