S tu d ia z N a u k S p o łecz n y ch z. 11
A le k san d e r Hejza
WSP w Bydgoszczy
WYKORZYSTANIE CEREMONIAŁU SZKOLNEGO
W PROCESIE KSZTAŁTOWANIA POSTAW PATRIOTYCZNO-
OBRONNYCH UCZNIÓW
P roces w y c h o w a n ia m ło d e g o p o k o le n ia , p rz y g o to w a n ia g o d o a k ty w n e g o i s p ra w n e g o u c z e stn ic tw a w ż y ciu sp o łe c z n y m m o ż e p rz e b ieg ać w ró ż n y c h ś ro d o w i sk ach : w ro d z in ie , szk o le , kościele, o rg a n iz a c ja c h m ło d z ie ż o w y c h czy p la c ó w k a c h p o z a sz k o ln y c h . A b y p ro c es te n b y ł s p ra w n y , z a w sz e m u si by ć p la n o w y i sy s te m a ty czny, świadomymi k o n tro lo w a n y , a sto s o w a n e w n im form y, m e to d y i ś ro d k i o d d z ia ły w a n ia w y c h o w a w c z e g o d o s to s o w a n e d o w ie k u , s to p n ia ro zw o ju in te le k tu a ln e g o i m o ra ln e g o o ra z w a ru n k ó w , w ja k ich ro zw ija się m ło d z ie ż .
N ajczęściej tra k tu je się w y c h o w a n ie ja k o św ia d o m ie z o rg a n iz o w a n ą d z ia ła l ność sp o łe c z n ą , k tó rej celem je st w y w o ła n ie z a m ie rz o n y c h z m ia n w o so b o w o śc i czło w ie ka. P rz y c z y m z m ia n y te o b e jm u ją z a ró w n o stro n ę p o z n a w c z o -in s tru m e n ta ln ą - z w ią z a n ą z p o z n a n ie m rz e c z y w isto śc i i u m iejętn o ści o d d z ia ły w a n ia n a nią, ja k i stro n ę ak sjo lo g ic z n ą - p o le g a ją c ą na k s z ta łto w a n iu ok reślo n eg o s to s u n k u w y c h o w a n ka d o św iata i lu d z i, jeg o p rz e k o n a ń i p o staw , u k ła d u w a rto ści i celu ży c ia1. Z a s a d n i c zy m i e le m e n ta m i p ro c e su w y c h o w a n ia są:
- cele i z a d a n ia w y c h o w a w c z e s ta w ia n e p rz e d sp o łe c z e ń stw e m , sz k o łą i in n y m i o rg a n iz a c jam i i in sty tu c ja m i w y c h o w a w c z y m i,
— p o d m io ty w y c h o w a n ia - w y c h o w a w c z y i w y c h o w a n k o w ie , w za je m n ie n a siebie o d d z ia ły w u ją c e ,
— treści, zasady, m eto d y , fo rm y i ś ro d k i o d d z ia ły w a n ia w y c h o w a w c z eg o , ś ro d o w i sk o s p o łe c z n o -m a te ria in e p ro c e su w y c h o w a n ia ,
— e fe k ty w y c h o w a n ia - o k re ślo n e p o g ląd y , p o s ta w y i z a c h o w a n ia. R e z u lta ty ta k ro z u m ia n e g o w y c h o w a n ia k sz ta łtu ją się p o d w p ły w e m :
— ś w ia d o m e g o i celo w eg o o d d z ia ły w a n ia o d p o w ie d z ia ln y c h za tę d z ia ła ln o ść o só b i in sty tu cji (rodziców , n au c zy cieli, koleg ó w , szkoły, o rg an izacji itp.),
— sy ste m u ró w n o le g łe g o o d d z ia ły w a n ia , sz czeg ó ln ie in sty tu cji p o z a sz k o ln y c h i o d p o w ie d n io z o rg a n iz o w a n e j d zia ła ln o śc i ś ro d k ó w m aso w ej inform acji,
— w z m o ż o n e g o w y siłk u je d n o stk i n a d k s z ta łto w a n ie m w łasn ej o so b o w o ści . Z a s a d n ic z ą w ła śc iw o śc ią czło w iek a, jego o so b o w o ści je st n a tu ra ln a ten d en cja d o u z e w n ę trz n ia n ia się. W s tr u k tu rz e o so b o w o ści p o s ta w y s ta n o w ią je d e n z g łó w n y ch jej e le m e n tó w re g u lu ją c y c h s to s u n e k czło w iek a d o o to czen ia - s ą o n e isto tn y m w y z n a c z n ik ie m jeg o z a c h o w a n ia się.
P o staw a w yraża pew ien w zględnie s ta ły s to s u n e k człow ieka do o k reślo n y ch
osób i zjaw isk, gotow ości do d z ia ła n ia w edług przyjętych z a sa d w obec ludzi,
in sty tu cji, p rzed m iotó w i sam eg o siebie. T. T om aszew ski u w aża, że m ów iąc o
czyjejś p o staw ie w obec ja k ie jś sp raw y m a się n a ogół n a m yśli: po pierw sze -
jego wiedzę i p rz e k o n a n ia n a te n te m a t, po d ru g ie - jego cech y i s to s u n e k
uczuciow y do d a n e j spraw y , po trzecie - to, co zdolny je s t w tej sp raw ie
zrobić3 P o staw a k s z ta łtu je się w życiu osobniczym , w o p a rc iu o po trzeb y
biologiczne, społeczn e o raz d o św iad czen ia ind yw idualn e. S ą one s to su n k o w o
trw ały m i a k ta m i m otyw acyjnym i, n a k tó re s k ła d a ją się elem en ty ta k ie ja k :
w iedza, u c z u c ia i o k reślo n e zacho w an ia.
Z a sa d n ic z y m i cech am i c h a ra k te ry s ty c z n y m i p o s ta w są: treść p rz e d m io to w a , zak res, k ie ru n e k , siła, zło ż o n o ść , zw a rto ść , trw a ło ść . Z u w a g i na ró ż n o ro d n o ść treści p rz e d m io to w e j w y ró ż n ić m o ż n a p o sta w y : św ia to p o g lą d o w e , p o lity czn e, o b y w a te l skie, id e o w o -m o ra ln e , p a trio ty c z n o -o b ro n n e , w obec pracy, itp. K a żd a z n ich w y ra ż a jakiś o k re ślo n y s to s u n e k d o ideologii, p a ń stw a , n a ro d u , w ojska, n ajb liż szeg o ś r o d o w isk a, rodziny, a ta k ż e d o sa m e g o siebie.
Je d n y m z ro d z a jó w p o s ta w w y ra ż a ją cy c h s to s u n e k d o o jczy zn y i jej o b ro n n o śc i jest p o sta w a p a trio ty c z n o -o b ro n n a . P o sta w a ta w y n ik a ze s to s u n k u d o bardziej o g ó ln y c h z ja w isk i p rz e d m io tó w , m o ż n a ją określić jak o w z g lę d n ie trw a łą g o to w o ść d o d z ia ła n ia na rz e c z o b ro n n o śc i k raju, jego n iep o d leg ło ści, su w e re n n o śc i i osiąg n ięć. Z a w a rte w niej s ą k o m p o n e n ty p o z n a w c z e - d o ty c z ą c e w ie d z y o p rz e sz ło śc i h is to ry cznej, tera źn ie jszo ści i p rz y sz ło śc i kraju; u c z u c io w o -m o ty w a cy jn e - o kreślające ek s p re sy jn y s to s u n e k d o o jc z y z n y i jej p o trz e b o b ro n n y ch ; czy n n o śc io w e - sk ła d a ją c e się z n a w y k ó w i u m iejętn o ści słu ż ą c y c h o b ro n ie o ra z ro zw o jo w i k raju 5 .
w y c h o w a n k a . K sz ta łto w a n ie p o staw , w ty m ró w n ie ż p o sta w p a trio ty c z n o -o b ro n nych, d o k o n u je się p o d w p ły w e m w ie lu zło ż o n y c h i d y n a m ic z n y c h o d d z ia ły w a ń . M o żn a je p o d z ie lić najogólniej na z e w n ę trz n e i w e w n ę trz n e . W p ie rw sz y m p rz y p a d k u k s z ta łto w a n ie p o s ta w po le g a na p o d ję c iu sz e reg u d z ia ła ń p rz e z w łaściw e, d o tego celu p o w o ła n e in sty tu cje i osoby, w d ru g im p rz y p a d k u pro ces ten m a c h a ra k te r b ard z iej s p o n ta n ic z n y i su b ie k ty w n y , za le ż y b o w iem g łó w n ie od jednostki (sam ego w y c h o w a n k a ), jej s a m o d z ie ln e g o d ą ż e n ia d o z m ia n y i d o sk o n a le n ia się o ra z sto p n ia o so b iste j a k ty w n o ś c i w p r z y jm o w a n iu lu b o d rz u c a n iu o k re ślo n y c h in fo rm acji, b o d źcó w , rzeczy. Proces k s z ta łto w a n ia p o sta w p a trio ty c z n o -o b ro n n y c h o ra z ich d o s k o n a le n ia o d b y w a się w ró ż n y c h w a ru n k a c h i sy tuacjach. Do c z y n n ik ó w s p o n ta n i c z n eg o tw o rz e n ia się p o s ta w m o żn a zaliczyć: kręgi śro d o w isk o w e o ra z ży cio w e sy tu acje, takie ja k - tradycje, zw y czaje, o brzędy, k o n ta k ty z k u ltu rą i śro d k a m i m aso w ej inform acji. N a to m ia st św ia d o m e k sz ta łto w a n ie p o stw p a trio ty c z n o -o b ro n n y ch to w ie lo k ie ru n k o w e czy n n o ści w y c h o w aw có w , w y c h o w an k ó w , śro d o w is k u cz n io w sk ic h i o rg an izacji m ło d z ie ż o w y c h , zm ierzające d o realizacji o k reślo n y ch celów w y c h o w a w c z y ch .
W aru n k iem k o n iecz n y m , d e c y d u ją c y m o tym , że czy n n o ści te w y k o n y w a n e są w sp o s ó b św ia d o m y i u k ie ru n k o w a n y jest:
— w łaściw a in te rp re ta cja celó w i treści w y c h o w a w c z y ch ,
— s tw o rz e n ie o d p o w ie d n ic h w a ru n k ó w d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z y c h i sp o łe c z nych,
— p o b u d z e n ie i k s z ta łto w a n ie w łaściw ej m otyw acji w y c h o w a n k ó w d o tego ro d zaju d z ia ła n ia 6.
C e rem o n iał z a w sz e b y ł c zy n n ik ie m w y c h o w a w c z y m silnie o d d z ia ły w u ją c y m na u czu cia i k sz ta łtu ją c y m o k re ślo n e p o s ta w y w y c h o w a n k ó w , w tym p o s ta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n e . N iem al w sz y stk ie ry g o ry to w a rz y sz ą ce z a b a w o m i in n y m for m o m życia sp o łe c z n e g o m ają c h a ra k te r cerem o n ialn y . Stąd w szelka o b rz ę d o w o ść z n ie o d łą c z n y m i cech am i c e re m o n ia ln y m i z a w sz e o d g ry w a ła isto tn ą rolę w d z ia ła ln o ści w y c h o w a w c z ej szkoły.
C erem o n ia ro z u m ia n a jest najczęściej jako u ro c z y sty akt, o b rz ę d p rzeb ieg ający w e d łu g u sta lo n e g o p la n u , z w y k le z z a sto so w a n ie m trad y c y jn y ch , sy m b o lic zn y ch fo rm 7. N a to m ia s t c e re m o n ia ł to og ó ł p rz e p is ó w i form o b o w iązu jący ch w czasie jakichś o b rz ę d ó w , u ro czy sto ści, c erem o n ii .
C ere m o n ia ł szkolny, jeg o istota, m a d u ż e z n a czen ie w y c h o w a w c z e w życiu m ło d e g o c zło w ie k a, sz c zeg ó ln ie w p ro cesie k sz ta łto w a n ia jego p o staw . W śród cere m o n ii sz k o ln y c h w y s tę p u ją takie, w k tó ry ch p rz e w a ż ają e lem en ty p o z n a w c z e - z a z n a ja m ia n ie u c z n ió w z h isto rią , np.: n a d a n ie szk o le im ienia czy p a tro n a , o tw arcie Izby Pam ięci N a ro d o w e j, o b c h o d y rocznicy h isto ry czn ej itp., k tóre p o g łęb iają ich
w ied zę, w z b u d z a ją u czu cie d u m y n a ro d o w e j o ra z ro z b u d z a ją g o to w o ść d o n a jw y ższ y c h pośw ięceń. In n e c e re m o n ie sz k o ln e z a w ie ra ją w so b ie d u ż y ła d u n e k em o cjo n a ln y np.: p rz y rz e cz e n ie , ślu b o w a n ie , p a s o w a n ie na u czn ia, ż e g n a n ie o d c h o d z ą c y c h n au cz y cieli i a b so lw e n tó w , o d d a w a n ie h o łd u sy m b o lo m n a ro d o w y m itp., k tóre b u d z ą p ię k n e i sz la c h e tn e u czucia, u c zą sz a c u n k u d o in n y ch lu d z i, p o b u d z a ją d o d z ia ła n ia w im ię w sp ó ln e j sp raw y , w y ra b ia ją p o c zu cie o d p o w ie d z ia ln o śc i i o b o w ią z kow ości.
O rg a n iz o w a n e w ra m a c h p ro cesu d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z e g o sz k o ły cere m o n ie i to w a rz y sz ą c e im o b rz ę d y sp e łn ia ją n astę p u ją c e funkcje:
— id e n ty fik o w a n ie się w y c h o w a n k a z o k re ślo n y m sy ste m e m w arto ści, — z a sp o k o jen ie p o trz e b y siln y c h d o z n a ń em o cjo n aln y ch ,
— z a m a n ife sto w a n ie jed n o ści sp o łecz n o śc i szk o ln ej z sz erszy m i k ręg am i sp o łe c z e ń
-, 9
stw a .
Z u w a g i na d u ż ą w a rto ść w y c h o w a w c z ą w życiu sz k o ły m o g ą i p o w in n y być sto so w a n e n a stę p u ją c e o b rz ę d y i cerem onie:
— o b rz ę d y inicjacji - przyjęcia u c z n ió w klas p ie rsz y c h i ich p a so w a n ie ,
— o b rz ę d y p o ż e g n a n ia - ż e g n a n ie o d c h o d z ą c y c h z a słu ż o n y c h nau czy cieli o ra z u c z n ió w k o ń czący ch n a u k ę w szkole,
— o b rz ę d y d o n io sły c h m o m e n tó w w y stę p u ją c y c h w życiu jed n o stk i czy z e sp o łu - n a d a n ie im ienia, w y ró ż n ie n ie osoby, która w y k azała się czy n em b o h a te rsk im , — o b c h o d y św ią t p a ń stw o w y c h .
W ielką rolę m a d o sp e łn ie n ia to w sz y stk o , co p o p rz e z z e w n ę trz n e z a a k c e n to w a nie p rz y c z y n ia s ię d o w e w n ę trz n e g o z a a k c e p to w a n ia p rz e z je d n o stk ę o w e j w s p ó ln o ty. Stąd w ła śc iw e o p e ro w a n ie cere m o n ia łem p o z w a la na o d w o ły w a n ie się d o sfery u cz u ć w y c h o w a n k a , p rz e z co n a stę p u je trw a łe k o jarzen ie ry tu a łu z o k reślo n y m i in fo rm acjam i, czy też sy ste m e m w arto śc i, a n a stę p n ie jego p rz y sw o je n ie i p ra k ty c z n e sto so w a n ie . C e re m o n ia ł jest m e to d ą z b io ro w e g o o d d z ia ły w a n ia na in te lek t i u czucia w y c h o w a n k a . W y w o łu je o n o k reślo n e s ta n y em o cjo n aln e, kształci w ra ż liw o ść , a p o p rz e z in d u k cję e m o c jo n a ln ą u m o ż liw ia p ro p a g o w a n ie o k re ślo n y c h idei i treści o ra z a g ito w a n ie d o p o ż ą d a n y c h z a c h o w a ń i d z ia ła ń .
A by o rg a n iz o w a n e w sz k o ła c h c e rem o n ie sp e łn iły sta w ia n e p rz e d nim i cele i z a d a n ia w y c h o w a w c z e m usi je cechow ać:
— d o b re p rz y g o to w a n ie , s p ra w n a o rg an izacja i d y n a m ic z n y p rzeb ieg , — tw ó rcze w y k o rz y sta n ie lo k a ln y c h w a ru n k ó w i sytuacji,
— p ełn a zn ajo m o ść istoty, celó w i zasad c e re m o n ia łu p rz e z u czestników ,
— o so b iste z a in te re so w a n ie u d z ia łe m w cerem o n ii, d o b ro w o ln e u cz e stn ic z en ie w niej,
W o p in ii z d e c y d o w a n e j w ięk szo ści u c z n ió w i n auczycieli w sz y stk ic h ty p ó w sz k ó ł c e re m o n ie sz k o ln e w isto tn y m s to p n iu w p ły w a ją na p o s ta w y m łodzieży, w tym na p o s ta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n e . Są b a rd z o p o m o c n e i sk u te c z n e w organizacji p ro c e su w y c h o w a w c z e g o .
P rz e d e w sz y stk im c e rem o n ia z w ią z a n a z im m a rty k u la c ją ro k u szk o ln e g o , a w ty m u ro c z y ste p o w ita n ie i ślu b o w a n ie klas p ie rw sz y c h m a z n aczący w p ły w na s to s u n e k m ło d z ie ż y d o n a u k i, szkoły, n au czy c ieli. N a to m ia st cerem o n ia żeg n an ia a b so lw e n tó w p o w o d u je d a lsz e w ią z a n ie ich ze sz k o łą, p o b u d z a d o d b a n ia o jej d o b re im ię. O p ró c z ty ch cere m o n ii m ło d z ie ż p o z y ty w n ie ocenia u ro c z y ste żeg n a n ie z a s łu ż o n y c h n au czy cieli, g d y ż jej z d a n ie m s ta n o w i to p rzejaw sz a c u n k u d la p o sta w y i w y siłk u tych osó b . P o z y ty w n ą o p in ię u c z n ió w u z y sk a ły ró w n ie ż cerem o n ie z w ią z a n e z n ie k tó ry m i sz c z e g ó ln y m i sy tu a c ja m i u c z n ió w o ra z u ro czy ste ap ele i c a p strz y k i z okazji św ią t p a ń s tw o w y c h . Z d a n ie m m łodzieży, w p ły w w y c h o w a w c z y cerem onii sz k o ln y ch , s k u te c z n o ść ich o d d z ia ły w a n ia na p o s ta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n e z n a c z n ie w z ra sta , g d y s ą o n e b a rd z o d o b rz e p rz y g o to w a n e , a w ich p rz y g o to w a n iu u c z e stn ic z y m ło d z ie ż i n au czy ciele. P o n a d to m u s z ą o n e p rz e b ie g a ć s p ra w n ie i to w a rz y szy ć im w in ie n p o d n io s ły nastrój. M ło d z ie ż u w a ż a p o n a d to , że sto so w a n ie w c e re m o n ia ch sy m b o li n a ro d o w y c h , szczeg ó ln ie h y m n u p a ń stw o w e g o , a tak że s z ta n d a ru sz k o ły z n a c z n ie p o d n o s i w p ły w w y ch o w aw czy , g d y ż w y z w a la siln e em ocje. O rg a n iz o w a n ie cerem o n ii - sz cz eg ó ln ie c a p strz y k ó w i apeli z okazji św iąt p a ń s tw o w ych, czy ślu b o w a n ia p rz y p o m n ik a c h u p a m ię tn ia ją c y ch w a ż n e w y d a rz e n ia h isto ry czn e, b ą d ź w m iejscach p am ięci n a ro d o w ej p o d n o si nastrój p o w a g i, ro z b u d z a u czu cia, p rz y c z y n ia się d o w z ro s tu ran g i u ro czy sto ści, a ty m sa m y m d o sk u te czn o ści o d d z ia ły w a n ia w y c h o w a w c z e g o .
W n io sk o w a ć m o ż n a , że m ło d z ie ż p o z y ty w n ie o d n o si się d o o rg a n iz o w a n y c h w to k u p ro c e su d y d a k ty c z n o -w y c h o w a w c z e g o sz k o ły cerem onii, w id zi ich p o trz e b ę o ra z z n a c z ąc y w p ły w w y c h o w a w c z y n a p o s ta w y p a trio ty c z n o -o b ro n n e. C erem o n ie szk o ln e , jak o w a ż n y i sk u te c z n y śro d e k w y ch o w aw czy , ab y d a w a ły p o z y ty w n y efekt m u s z ą być p r z e d e w sz y stk im s p ra w n ie p rz e p ro w a d z a n e , a sam a m ło d z ie ż w in n a zn ać ich isto tę i sens, b yć p rz e k o n a n a co d o p o trz e b y ich p rz e p ro w a d z a n ia o ra z d o b ro w o ln e g o w n ic h u c z e stn ic tw a . M ło d z ież b a rd z o sobie ceni, g d y u w z g lę d n ia się ich p ro p o z y c je i w n io sk i z m ierza jące d o d o sk o n a le n ia cało k sz ta łtu c e rem o n iału sz k o ln e g o czy te ż jego p o sz c z e g ó ln y c h ele m e n tó w . P o m im o d u ż e g o w p ły w u w y c h o w a w c z e g o cere m o n ii sz k o ln y c h nie n ale ż y ich n a d m ie rn ie o ig a n iz o w a ć , p o n ie w a ż stra c ą sw o ją u ro c z y stą a tm o sfe rę (sp o w szec h n ieją), a tym sa m y m z n a czn ie o b n iż y się ich w p ły w w y c h o w aw czy .
PRZYPISY
1 W. O koń: S łow nik pedagogiczny. W arszaw a 1981 s. 3 47 2 Tam że, s. 3 48
3 M. M aruszew ski, J . Rcykow ski, T. T om aszew ski: Psychologia ja k o n a u k a o człow ieku. W arszaw a 1966 s. 2 7 0
4 T. M ądrzycki: Psychologiczne praw idłow ości k sz ta łto w a n ia postaw . W arszaw a 1977 s. 13
r
J . Bogusz, Z. Kosyrz: K ształtow anie p o sta w p atrio ty czn o -o b ro n n y ch młodzieży. W arszaw a 1979 s. 42
6 Tam że, s. 56
7 Słow nik Języka polskiego. W arszaw a 1978 s. 24 3 8 Tam że, s. 244
9 Z. C z a rn u c h : C e rem o n iał w procesie w ychow ania. Życie Szkoły Nr 2 / 8 0
A le k san d e r Hejza
THE USE OF SCHOOL CEREMONY IN THE PROCESS OF
FORMING OF THE PATRIOTIC AND DEFENSIVE
ATTITUDE OF PUPILS
SUMMA RY
T he article talk s a b o u t p ro cess of s h a p in g th e p a trio tic a n d d efesiv e b e h a o v iu r of p u p ils in the d id a c tic -e d u c a tio n a l p ro cess a n d a b o n t the role of sch o o l cerem ony. T he article c x p la in s th e essence an d fu n d a m e n ta l ele m e n ts of e d u c a tio n a l process a n d crc a tin g b e h a v io u rs. T h en it ch a ra c teriz e s the essence a n d m c a n in g o f ce re m o n y in the s h a p in g o f p a trio tic a n d d e fe n siv e a ttitu d e s of p u p ils. T he a tte n tio n w as p aid to th o se e le m e n ts o f school c e re m o n y w h ic k in p u p ils o p in io n s, m o stly cffect th e ir p a trio tic - d e fe n siv e b e h av io u r.
T he finał p a rt o f th e article co n ta in s th e c o n c lu sio n an d the p ro p o sa l w h ic k aim s a t th re im p e ro v e m c n t th e process o f o rc a tin g o f p a trio tic a n d d e fcn siv e a ttitiu d e s of p u p ils o n th e basis o f sch o o l cerem ony.
