"Żydzi i chrześcijanie w dialogu - Materiały z Międzynarodowego Kolokwium Teologicznego w Krakowie-Tyńcu, 24-27 IV 1988", orac. i red. W. Chrostowski, Warszawa 1992 : [recenzja]

Michał Horoszewicz

"Żydzi i chrześcijanie w dialogu

-Materiały z Międzynarodowego

Kolokwium Teologicznego w

Krakowie-Tyńcu, 24-27 IV 1988",

orac. i red. W. Chrostowski,

Warszawa 1992 : [recenzja]

Collectanea Theologica 63/2, 181-189

W . C H R O S T O W S K I (o p r. i re d .), Ż y d z i i c h r z e ś c ija n ie w d ia lo g u —

M a te r ia ły z M ię d z y n a r o d o w e g o K o lo k w iu m T e o lo g ic zn e g o w K r a k o w ie - T y ń c u 24— 27 IV 1988, K o śc ió ł a Ż y d z i i ju d a iz m 3 (red . s e r ii: k s. W . C h ro s to w s k i),

A k a d e m ia T eo lo g ii K a to lic k ie j, W a rs z a w a 1992, s. 278.

B y ć m o że, g d z ie ś p o w s ta je ju ż to m p o d o r ie n ta c y jn y m h a s łe m „o d d y ­ s p u ty do d ia lo g u : s p o tk a n ia ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ie w d r u g im ty s ią c le c iu ”, k tó r y d o k o n y w a łb y z e s ta w ie n ia i a n a liz y w ie lo r a k ic h d e b a t p u b lic z n y c h czy „ z a m k n ię ty c h ” p ro w a d z o n y c h p rz e z u c z o n y c h c h r z e ś c ija ń s k ic h o ra z ż y d o w ­ s k ic h p o c z ą w sz y o d tr z y n a s to w ie c z n e j H is z p a n ii, p o p rz e z k o n w e n ty k le w k r a ­ j a c h a n g lo s a s k ic h z la t tr z y d z ie s ty c h X X w ., p o p rz e z S e e lis b e rg , a ż po d y n a ­ m ik ę c z a su ob ecn eg o . R ó ż n o ro d n o ść f o r m — d y s k u s je , s y m p o z ja , k o n g re s y , k o lo k w ia , s p o tk a n ia — p o z w a la p rz y p u s z c z a ć , że t u i ó w d z ie u d a ło b y s ię o d ­ n a le ź ć o d le g łe k o rz e n ie , c h o c ia ż b y w ą tłe , d z is ie js z y c h k s z ta łtó w : i to m im o n ie c ią g ło ś c i czy ro z e r w a ń , m im o a n im o z ji p rz e c h o d z ą c y c h o k re s o w o w p rz e ­ ś la d o w a n ia . W s z a k ż e n ie w y d a je się, b y n a z ie m ia c h p o ls k ic h — ch o ć n a n ic h w o k re s ie p o p rz e d z a ją c y m P o w s ta n ie S ty c z n io w e d o c h o d z iło do n a j z u ­ p e łn ie j u n ik a ln y c h z b liż e ń — u ja w n iły się p ró b y p o d ję c ia d y s k u s ji m ię d z y p r z e d s ta w ic ie la m i ju d a iz m u i k a to lic y z m u ; b y ć m o że, w ią z a ło się to ze szcze­ g ó ln ą m i a r ą a u to n o m ii w s p ó ln o t ż y d o w sk ic h w R z e c z y p o s p o lite j S z la c h e c k ie j. N a p ie rw s z e ta k ie s p o tk a n ie p rz y s z ło c z e k a ć a ż do 1988 r. W te d y to b o ­ w ie m , w d n ia c h 24— 27 k w ie tn ia , w K ra k o w ie -T y ń c u o d b y ło się M ię d z y n a ­ ro d o w e K o lo k w iu m T e o lo g ic z n e w y z n a w c ó w ju d a iz m u o ra z c h rz e ś c ija ń s tw a , w g ro n ie 7 0 - o s o b o w y m p r z e p r o w a d z a n e s t a r a n ie m K o m is ji E p is k o p a tu P o l­ s k i d o D ia lo g u z J u d a iz m e m o ra z A n ti- D e f a m a tio n L e a g u e o f B ’n a i B ’r i t h „ (d a le j A D L ). P rz e d s ię w z ię c ie — ja k z a u w a ż a k s. W a ld e m a r C h r o s t o w ­ s k i , w y k ła d o w c a z A T K , o r g a n iz a to r w ie lu s p o tk a ń k a to lic k o - ż y d o w s k ic h — b e z p re c e d e n s o w e , z a p o c z ą tk o w u ją c e k o n ta k ty p rz e d s ta w ic ie li o b u tr a d y c ji r e ­ lig ijn y c h w n a s z y m k r a j u . W y g ło szo n o je d e n a ś c ie z a p la n o w a n y c h r e f e r a tó w i p o n a d to tr z y d o d a t­ k o w e , z k tó r y c h ty lk o je d e n d o s ta rc z o n o do p u b lik a c ji. K o lo k w iu m p r o w a ­ d z o n o w ję z y k u a n g ie ls k im . Z a g ra n ic z n i r e f e r e n c i to r a b i n i z L o s A n g e le s, B ir m in g h a m i N o w eg o J o r k u o ra z p ro f e s o ro w ie z L u c e rn y i Je ro z o lim y . Z a ­ m ie sz c z o n e r e f e r a ty u k ła d a j ą się w sześć g ru p te m a ty c z n y c h : 1, n a t u r a i ce­ le d ia lo g u , 2. d o k u m e n ty K o śc io ła K a to lic k ie g o o d n o ś n ie d o Ż y d ó w i ju d a i z ­ m u łą c z n ie z ic h re c e p c ją w P o ls c e , 3. te o lo g ia S z o ah , 4. z a d o ś ć u c z y n ie n ie i p o k u ta w S ta r y m T e s ta m e n c ie o ra z w e w sp ó łc z e s n y m ju d a iz m ie , 5. k o n ­ c e p c ja Iz r a e la ja k o w y b r a n e g o L u d u B ożego, 6. te o lo g ic z n a re o rie n ta c ja · K o ­ śc io ła w o b e c ju d a iz m u o ra z r e l ig i jn a m y ś l ż y d o w s k a w o b e c c h rz e ś c ija ń s tw a . W p rz e d m o w ie , k tó r e j n i e w o ln o p o m in ą ć , k s. C h r o s t o w s k i w s k a ­ z u je , ż e u s y tu o w a n ie k o lo k w iu m „ n ie m a l w c ie n iu A u s c h w itz - B ir k e n a u ” n a ­ d a w a ło d ia lo g o w i „ z n a m io n a w y ją tk o w e j i sz c zeg ó ln ej o d p o w ie d z ia ln o ś c i” ; n a w ią z a n ie te g o d ia lo g u b y ło w y ją tk o w o tr u d n e , a je g o ro z p o c z ę c ie w y m a g a ło „ te o lo g ic z n e j r e f le k s j i n a d S z o a h ” . Z k o le i w a r ty k u le w p r o w a d z a ją c y m o m a ­ w ia p o d w a lin y k o lo k w iu m i ro lę w y b itn e g o d z ia ła c z a „ z b liż e n io w e g o ” J ó z e ­ f a L ic h te n a (z m a rłe g o 14 X I I 1987), k tó r e g o p a m ię c i p o św ię c o n o k ra k o w s k o - -ty n ie c k ie d e b a ty ; w s k a z u je n a tr u d n o ś c i w p o z y s k a n iu do „ w s p ó łp r a c y te o ­ lo g ó w z lic z ą c y m się d o r o b k ie m n a u k o w y m ”, z a ra z e m o tw a r ty c h n a sp e c y ­ f i k ę te g o d ia lo g u ; w o p a r c i u o p rz e b ie g k o lo k w iu m z a r y s o w u je sz e ś c io p u n

-k to w y p r o g r a m d ia lo g u : a -k tu a ln y s ta tu s s to s u n -k ó w c h rz ę ś c i ja ń s -k o -ż y d o w - sk ic h , w d r a ż a n ie d o k u m e n tó w S o b o ru W a ty k a ń s k ie g o I I , p o tę p ie n ie w s z e l­ k ic h p rz e ja w ó w a n ty s e m ity z m u i sp rz e c iw w o b e c n ic h , r o l a K o śc io ła w n a ­ u c z a n iu o Ż y d a c h i ju d a iz m ie , te o lo g ic z n a r e f le k s j a n a d S zo ah , o d p o w ie d ź P o la k ó w n a w y z w a n ie w n ie s io n e p o p rz e z d r a m a t r o z e g r a n y n a ic h z ie m ia c h . W sło w ie w s tę p n y m b p H e n r y k M u s z y ń s k i , p rz e w o d n ic z ą c y K o m is ji E p is k o p a tu P o ls k i d o D ia lo g u z J u d a iz m e m — w ó w c z a s o r d y n a r iu s z w ło ­ c ła w s k i, o b e c n ie a r c y b is k u p - m e tr o p o lita g n ie ź n ie ń s k i — w y r a ż a p r z e k o n a ­ n ie , ż e s p o tk a n ie „ u b o g a c iło b a rd z o n a s, c h rz e ś c ija n i k a to lik ó w , d z ię k i p ie r w s z e m u n a p o ls k ie j z ie m i b e z p o ś r e d n ie m u k o n ta k to w i z ż y w ą ż y d o w s k ą m y ś lą r e l ig i jn ą ” ; łą c z y to z n a d z ie ją , iż „ d o ś w ia d c z e n ie z o sta ło o d w z a je m ­ n io n e ” — je s t p rz y ty m ś w ia d o m , ż e d la w ie lu ż y d o w s k ic h b r a c i i s ió s tr „ sa m o p rz y b y c ie d o P o ls k i, z ie m i p rz o d k ó w i m ie js c a S z o a h ”, b y ło b o le s n y m p rz e ż y c ie m .. Z k o le i r a b i n L e o n K l e n i c k i z N o w eg o J o r k u , d y r e k to r D e ­ p a r t a m e n t u S p ra w M ię d z y re lig ijn y c h A D L , d a je w y r a z p rz e k o n a n iu , że s t r o ­ n a k a to lic k a w łą c z y ła „ n a jle p s z y c h p rz e d s ta w ic ie li p o ls k ie j in te lig e n c ji k a ­ to lic k ie j” ; w s k a z u je , iż p re le g e n c i ży d o w sc y u o s a b ia li g łó w n e n u r t y r e l ig i j­ n e g o ju d a iz m u : k o n s e r w a ty w n y , o r to d o k s y jn y i re f o r m o w a n y ; u ja w n ia te ż w z ru s z e n ie , że o to w k r a k o w s k im p a ła c u b is k u p im n a p ro p o z y c ję k s. R o n a l­ d a M o d ra sa , re p r e z e n tu ją c e g o e p is k o p a t U S A , o d ś p ie w a n o w ję z y k u h e b r a j ­ s k im h y m n n a ro d o w y Iz r a e la „ H a tik v a h ” — a t a „ n a d z ie ja ” to w a rz y s z y ła w s z y s tk im „ w y c z e k u ją c y m le p s z e j p rz y s z ło ś c i” . P ie r w s z ą g r u p ę te m a ty c z n ą o tw ie r a r e f e r a t r a b i n a D a n ie la F. P o l i s h a z L os A n g e le s, p rz y n o s z ą c ju ż n a w s tę p ie b a rd z o k r y ty c z n e u w a g i o p o ls k o - -ż y d o w sk ic h s to s u n k a c h w p rz e sz ło śc i. W p rz e d ło ż e n iu so b o ro w e j d ro g i do

N o s tr a a e ta te ja k o „ s y m b o lic z n e g o p u n k tu z w ro tn e g o ”, P o lis h z a u w a ż a , że

A ra b o w ie i Ż y d z i „ d o s trz e g li c e n tr a ln y ry s k o ś c ie ln e j te o lo g ii Ż y d ó w : z w ią ­ z e k m ię d z y o s k a r ż e n ie m o B o g o b ó jstw o a w y g n a n ie m ż y d o w s k im ” — ś w ia t a r a b s k i d ą ż y ł do n ie p o d w a ż a n ia z a rz u tu , a to d la u tr z y m a n ia k a to lic k ic h u z a s a d n ie ń s p r z e c iw u w o b e c ż y d o w sk ie j o jc z y z n y ; z k o le i w o d rz u c e n iu z a ­ r z u t u Ż y d z i w id z ie li o tw a rc ie d ro g i d la ż y d o w s k ic h a s p i r a c j i p o lity c z n y c h . N ie z a le ż n ie o d b r a k u S z o a h -H o lo c a u s tu w d o k u m e n c ie , K o śc ió ł — z d a n ie m r a b i n a — u z n a ł ro lę sw eg o n a u c z a n ia w sie w ie , k tó r e g o p lo n e m b y ła z a g ła ­ d a . S z o a h z je d n e j s tr o n y s ta ła się „ p u n k te m o d n ie s ie n ia d la n a sz e g o z b io ­ ro w e g o d o ś w ia d c z e n ia ” — to zaś ro d z i sp rz e c iw y w o b e c p o c z y n a ń , p rz e z Ż y ­ d ó w o d c z y ty w a n y c h ja k o ch ęć z a w ła s z c z e n ia H o lo c a u s tu ; z d ru g ie j z aś — s k ło n iła sp o łe c z n o śc i c h r z e ś c ija ń s k ie do s p o jr z e n ia n a k o n s e k w e n c je „ n a u ­ c z a n ia p o g a rd y ” . P o lis h p o s tu lu je p rz e o b r a ż e n ie k a to lic k ie g o n a u c z a n ia d la o d s u n ię c ia a k c e n tó w a n ty ju d a is ty c z n y c h , Ż y d o m z a ś s ta w ia w y m ó g g łę b s z e ­ go n iż d o tą d p o z n a w a n ia c h r z e ś c ija ń s tw a ; k o rz y ś c i d la o b u w s p ó ln o t p r z y ­ n ie s ie s tu d io w a n ie „ s to s u n k ó w m ię d z y ro d z ą c y m się c h r z e ś c ija ń s tw e m a j u ­ d a iz m e m r a b i n a c k im ” .

R o z w a ż y w sz y ró ż n e d e b a ty z l a t 1986—88, b p M u s z y ń s k i u z n a je , że ,,n ie m a fa k ty c z n e g o d ia lo g u c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie g o o z a się g u o g ó ln o ­ p o ls k im ” . G łó w n ą tr u d n o ś c ią je s t w c ią ż n ie p rz e z w y c ię ż o n a p rz e s z ło ść S z o a h — k s z ta łtu ją c y w iz ję z a g ła d y Ż y d z i sp o za P o ls k i n ie z a w sz e są ś w ia d o m i f a k t u , że S z o a h je s t ta k ż e „ s p r a w ą w e w n ę tr z n ą P o ls k i” . T r w a ją te ż k o n tr o ­ w e r s j e w o k ó ł d o m n ie m a n e j cią g ło śc i m ię d z y p rz e d w o je n n y m a n ty s e m ity z m e m p o ls k im a ra s is to w s k im a n ty s e m ity z m e m n a z is to w s k im . K a to lik w w a r u n ­ k a c h p o ls k ic h w in ie n tw o rz y ć p ła s z c z y z n ę d ia lo g u : „ p rz e z w y c ię ż e n ie b o le s ­ n e j p rz e s z ło śc i p r o w a d z i p rz e z o k re ś le n ie n a s z e j w s p ó ło d p o w ie d z ia ln o ś c i i w s p ó łw in y ” , p rz y ty m „ ś w ia d o m e p rz e m ilc z e n ia o d d a la ją , b y n ie p o w ie ­ d z ie ć u n ie m o ż liw ia ją w s z e lk i d ia lo g ” . B is k u p p r z e s trz e g a d o b itn ie : „ w z a je m ­ n e w y lic z a n ie w in d ru g ie j s tro n y (ja k ż e c zęste!) j e s t z a p rz e c z e n ie m w s z e lk ie - gp d ia lo g u ” n a jn ie b e z p ie c z n ie js z ą z aś f ik c ję w p r o w a d z a ją sło w a „ n ie m a Ż y d ó w , a z a te m n ie m a s p r a w y ż y d o w s k ie j” . O d d ia lo g u k a to lic y o c z e k u ją : le p sz e g o w z a je m n e g o p o z n a n ia i z r o z u m ie n ia te g o , co łą c z y o ra z co d z ie li

o b ie r e lig ie ; w z a je m n e g o p o s z a n o w a n ia tr a d y c ji i to ż s a m o śc i; u z n a n ia „ tr w a ­ ło ści re s p e k ty w n e g o p o s ła n n ic tw a w y p ły w a ją c e g o z teg o sa m e g o z b a w czeg o p la n u B o g a ” . P o p rz e z d ia lo g c h rz e ś c ija n ie w in n i u czy ć się o d Ż ydów , a Ż y ­ d z i o d c h rz e ś c ija n ·— m . in. „ d a w a n ia w s p ó ln e g o ś w ia d e c tw a ż y w ej w ia r y w z g lę d e m teg o s a m e g o B o g a ” .

W d ru g ie j g r u p ie te m a ty c z n e j r a b i n E llio t N. D o r f f — p ro f e s o r filo ­ z o fii n a u n iw e rs y te c ie w L os A n g e le s z a z n a c z a , że w 1965 r. K o śc ió ł K a ­ to lic k i n ie ro z p o c z ą ł k s z ta łto w a n ia w ię z i z Ż y d a m i n a g ru n c ie n e u tr a ln y m : n a le ż a ło p rz e o b r a z ić t e a s p e k ty w ła s n e j tr a d y c ji, k tó r e u m o ż liw iły w y tw o ­ rz e n ie się a n ty s e m ity z m u c h rz e ś c ija ń s k ie g o z b a rd z o o d le g ły m i k o rz e n ia m i. D o rff d o s trz e g a ro z w o jo w ą lin ię k o ś c ie ln ą od N o s tr a a e ta te z 1965 r., p o ­ p r z e z W s k a z ó w k i... z 1974 r., p o W sk a za n ia ... z 1985 r .; w y r a ż a je d n a k z a ­ s trz e ż e n ia , o s ta tn i b o w ie m d o k u m e n t w y d a je się w s k rz e s z a ć „ s ta r y tr iu m - fa liz m i w y łą c z n o ś ć ” . P o n a d to u tr z y m u je , iż Ż y d z i „ w o le lib y , a b y K o śc ió ł o d ­ s t ą p ił w o g ó le od ja k ic h k o lw ie k p ró b n a w r a c a n ia Ż y d ó w ” : d rę c z y ic h szcze­ g ó ln ie f a k t — p rz e c ie ż n a e ta p ie tr w a ją c e g o d ia lo g u — „ o d m o w y u z n a n ia ju d a iz m u ja k o d ro g i z b a w ie n ia d la Ż y d ó w ” . R a b in a p e lu j e do k a to lik ó w : „ z ro z u m c ie , p ro szę, że Ż y d z i n ie o c z e k u ją , a b y k a to lic y p o rz u c ili w ia r ę w J e z u s a ja k o w a s z ą d ro g ę z b a w ie n ia [...] że u z n a n ie p ra w o m o c n o ś c i, k tó ­ re g o o c z e k u ję , m a b y ć o b u s tr o n n e ” . R e je s t r u j e ta k ż e w s tr z e m ię ź liw y s to s u ­ n e k d o k u m e n tó w w a ty k a ń s k ic h i s a m y c h k a to lik ó w do P a ń s t w a I z r a e l. D ia ­ lo g z a k ła d a , jeg o z d a n ie m , c h ę ć w z a je m n e g o p o z n a n ia , w p r z y p a d k u z aś Ż y ­ d ó w i c h rz e ś c ija n „ p o g łę b ia n ia b o g a c tw w ła s n e j t r a d y c ji” — a le je g o w a ­ r u n k ie m je s t „ s z a c u n e k d la d ru g ie g o , ta k ie g o ja k i m je s t, a sz c z e g ó ln ie d la je g o w ia r y i r e lig ijn y c h p r z e k o n a ń ” .

R e d a k to r J e r z y T u r o w i c z z K r a k o w a ro z w a ż a k o r z e n ie p r z e d w o je n ­ n e g o a n ty s e m ity z m u p o ls k ie g o : c h rz e ś c ija ń s k i a n ty s e m ity z m — w ią ż ą c y się m . in . z o s k a r ż e n ie m o B o g o b ó jstw o i z ro z p ro s z e n ie m ja k o k a r ą — „ m ó g ł s ta n o w ić coś w r o d z a ju p o d ło ż a w s z e lk ic h in n y c h o d m ia n a n ty s e m ity z m u ” ; p rz y p o m in a o k a to lic k ic h e lita c h in te le k tu a ln y c h — c h o ć b y m a ło lic z n y c h — a k ty w n ie z w a lc z a ją c y c h a n ty s e m ity z m ; w s k a z u je n a p iln ą p o tr z e b ę w y e li­ m in o w a n ia w s z e lk ic h ś la d ó w a n ty s e m ity z m u z n a u c z a n ia p ro w a d z o n e g o p rz e z K o śc ió ł; o d rz u c a tw ie r d z e n ia o b e z p o ś r e d n im z w ią z k u p rz y c z y n o w y m m ię d z y a n ty s e m ity z m e m c h r z e ś c ija ń s k im a d o k o n a n ą p rz e z n a z is tó w z a g ła d ą Ż y d ó w ; u p o m in a się o le p s z ą z n a jo m o ść h is to r ii sto s u n k ó w c h rz e ś c ija ń s k o - -ż y d o w s k ic h , b e z p o m ija n ia p rz e ś la d o w a ń , u p o k o rz e ń i p o g a rd y („ ja k d łu g o d o n a s z y c h p o d rę c z n ik ó w h is to r ii K o śc io ła czy h is to r ii c h r z e ś c ija ń s tw a n ie b ę d z ie w łą c z o n a p e łn a r e l a c ja o p rz e ś la d o w a n ia c h Ż y d ó w , ig n o r a n c ja i o b o ­ ję tn o ś ć b ę d ą t r w a ł y n a d a l” ) ; d o s trz e g a n ie d o s ta te c z n ą św ia d o m o ść d u c h o w e j w ię z i m ię d z y ju d a iz m e m i c h r z e ś c ija ń s tw e m . A le w id z i te ż ro s n ą c e z a in te ­ r e s o w a n ie k u l t u r ą ż y d o w s k ą i ju d a iz m e m , „ d ia lo g o w e ” w y s iłk i ś ro d o w is k in ­ te lig e n c ji k a to lic k ie j, w y d a w a n ie sto so w n y c h k s ią ż e k o ra z s p e c ja ln y c h ze­ sz y tó w c zaso p ism . „ P r o b le m re lig ijn y c h s to s u n k ó w c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ic h s ta n o w i in t e g r a ln ą część s to s u n k ó w p o ls k o -ż y d o w s k ic h ” .

R e d a k to r K o n s ta n ty G e b e r t z W a rs z a w y il u s t r u je te z ę , ż e k a p ła ń s k ie z a n ie c h a n ie m ó w ie n ia o Ż y d a c h „ m ia ło c h a r a k t e r n a u c z a n ia o Ż y d a c h ” ; k r y ­ ty c z n ie o c e n ia p e w n ą — m o ż e n ie c o p o c h o p n ą — w y p o w ie d ź z w y so k ie g o szc z e b la h ie r a r c h i i; n e g a ty w n ie o d n o si się do p rz y p a d k ó w to le r o w a n ia a n ty ­ s e m ity z m u w o b rę b ie K o śc io ła — ró w n o c z e ś n ie w s k a z u ją c n a siły „o n a s t a ­ w ie n iu w rę c z o d w ro tn y m ” ; p o d k re ś la , że K o śc ió ł „ z a s k a k u ją c o s z y b k o z a ­ a k c e p to w a ł z m ia n ę te o lo g ic z n e g o s to s u n k u d o Ż y d ó w ” , w s z a k ż e „ Ż y d te o lo ­ g ó w ” is tn ia ł je d y n ie w w y o b ra ź n i, d ia lo g o w y m z aś p a r t n e r e m K o śc io ła je s t „ k o n k r e tn y Ż y d h is to r i i” — w y n ik a ją c e s tą d r o z d a r c ia d a d z ą się n a p r a w ić p o p rz e z „ n ie u s ta ją c y k o n t a k t z k o n k r e te m u r e a l n ia j ą c y m i d e m is ty fik u ją c y m d r u g ą s tr o n ę d ia lo g u ” .

W tr z e c ie j g r u p ie te m a ty c z n e j r a b i n N o rm a n S o l o m o n z B irm in g h a m w s k a z u je n a „ je d y n o ś ć H o lo c a u s tu ”, k tó r y s ta n o w ił „ c e l s a m w so b ie ” ; z a ­

u w a ż a w y ją tk o w o ś ć f a k t u , że p r z e z n ie m a l d w a ty s ią c le c ia n a r ó d ż y d o w sk i w y o d rę b n ia n o „ ja k o p rz e d m io t s ta łe g o i r e l ig i jn i e u s a n k c jo n o w a n e g o z n ie ­ s ła w ia n ia w z n a c z n e j części c y w iliz o w a n e g o ś w ia t a ” . P r z e d k ła d a d a le j w y ­ ra z y r e a k c j i n a S z o a h : h a la c h ic z n e (re s p o n s a r a b in a c k ie ) o r a z te o lo g ic z n e ; z a z n a c z a w sz a k ż e , iż g d z ie z a w o d z iła te o lo g ia , ta m h a la c h a „ u m o ż liw ia ła p r z e tr w a n ie ” . D o „ e g zeg ezy n a r r a c y j n e j ” z a lic z a o p o w ia d a n ia (m oże o g ó l­ n i e j : u tw o ry ) W ie s e la , o d k tó r y c h n ie j e s t d a le k o d o fo r m a ln e j litu r g ii, b ę d ą c e j r e lig ijn y m sp o s o b e m p rz e k a z y w a n ia teg o , czego sło w a p rz e k a z a ć n ie są w s ta n ie . K ry ty c z n ie s p o g lą d a n a p o s ta w ę K o śc io ła K a to lic k ie g o o ra z c h r z e ś c ija n w la t a c h S z o a h : c h r z e ś c ija n ie s p y c h a li Ż y d ó w n a m a r ­ g in e s , w id z ą c w n ic h „ z a b ó jc ó w C h r y s tu s a ” , n ie m o ż e z a te m d z iw ić f a k t, ż e Ż y d z i s k ło n n i s ą p o s trz e g a ć c h rz e ś c ija n z b io ro w o ja k o z a a n g a ż o w a n y c h w S z o a h w r o li r a c z e j p rz e ś la d o w c ó w n iż o fia r ; m im o to Ż y d z i o d n ie ś li s ię p o z y ty w n ie do m o ż liw o śc i d ia lo g u . Z d a n ie m S o lo m o n a , w sp ó łc z e s n a b i- b lis ty k a , p o d w a ż a ją c a tr a d y c y jn e u jm o w a n ie w ia r y w P is m o Ś w ię te , j a k te ż e w o lu c ja i n t e le k t u a ln a n a ty le o s ła b iły tr a d y c y jn e a r g u m e n ty u z a s a d ­ n ia j ą c e p o s tę p o w a n ie B o g a w o b e c c z ło w ie k a , że — w n a s tę p s tw ie S z o a h — „ m o d e r n is ty c z n y o d ła m ju d a iz m u (a i c h r z e ś c ija ń s tw a z re s z tą ) c a łk o w ic ie p o rz u c ił tr a d y c y jn ą te o d y c e ę ”. C le m e n s T h o m a SV D , p ro f e s o r b ib lis ty k i i ju d a is ty k i n a w y d z ia le te o lo g ic z n y m w L u c e rn ie , ro z w a ż a p ro b le m m ę c z e ń s tw a ja k o „ w y d a rz e n ia tr a n s c e n d e n tn e g o ” : o b o k E d y ty S te in i K o lb e g o s ta w i a sw eg o r ó w ie ś n ik a — D a w id k a R u b in o w ic z a z p o d k ie le c k ie g o B o d z e n ty n a . „B óg j e s t to w a r z y ­ s z e m p rz e ś la d o w a n y c h ” — z a te m „w szy scy d r ę c z e n i w A u s c h w itz s ą J e g o m ę c z e n n ik a m i” . D o s trz e g a p e w n e r a c je w k o n s ta to w a n iu m ilc z e n ia B o g a — a l e p o d k r e ś la : „ n ie n a w iś ć do Ż y d ó w i p o g a rd ę w o b e c lu d z i p r z e ja w ia li ty l- go lu d z ie ”. U p o m in a : „ n ik o m u n ie w o ln o d a ć m ie js c a H itle r o w i w n a s i w o ­ k ó ł n a s ” — a s o lid a r n a w s p ó ln o ta ż y d o w s k o -n ie ż y d o w s k a w in n a u n ie m o ż li­ w ia ć w s z e lk i A u s c h w itz . Ż y d ó w p rz e s trz e g a p rz e d z w a lc z a n ie m c h r z e ś c ija ń ­ stw a , c h rz e ś c ija n — p r z e d d y s k w a lifik o w a n ie m Ż y d ó w : „ p o tr z e b n y je s t s p r z e ­ c iw z a w sz e w te d y , g d y z b ro d n ie n a Ż y d a c h s p y c h a się w p o d ś w ia d o m o ś ć i g d y n a n o w o p o d n o s z ą g ło w ę id e o lo g ie w ro g ie lu d z io m ” . D o z b liż e n ia m ię ­ d zy n a r o d e m p o ls k im a n a r o d e m ż y d o w s k im k o n ie c z n e j e s t w z a je m n e p o z n a ­ n ie h is to r ii ic h c ie r p ie ń . W s k a z u je n a o d w ie c z n y u Ż y d ó w s tr a c h p rz e d c a ł­ k o w itą z a g ła d ą ze s tr o n y c ie m ię ż y c ie ls k ic h n a r o d ó w ; o p ła k iw a n ie n ie s łu s z n ie p o m o r d o w a n y c h łą c z o n o z tr o s k ą , b y „ re s z ta L u d u B ożego m o g ła ja k o ś p r z e ­ t r w a ć n a jt r u d n ie js z y o k re s h is to r i i” . Z a z n a c z a ró ż n ic ę „ m ię d z y w ro g o ś c ią K o śc io ła d o Ż y d ó w ” a h itle r o w s k ą n ie n a w iś c ią r a s o w ą — je d n a k ż e d la n ie g o „ k o ś c ie ln a w ro g o ść do Ż y d ó w p rz y le g a do te j s tr a s z liw e j d ro g i, p rz y k tó r e j le ż y r ó w n ie ż A u s c h w itz ” . Z d e c y d o w a n ie o d rz u c a p o jm o w a n ie A u s c h w itz „ j a ­ k o k a r y B o żej w z g lę d e m Ż y d ó w ” — a le p rz y z n a je , że „ ró w n ie ż w y o b ra ż e ­ n ie B oga ja k o je d y n ie b ie r n e g o w id z a w c a le n i e ła g o d z i p r o b le m u A u s c h ­ w itz ” . P r o p o n u je w ię c p ię tn a s to w ie c z n ą k o n c e p c ję „ c o in c id e n tia o p p o s ito ­ r u m ” : w B o g u z b ie g a się n ie s k o ń c z o n e i sk o ń c z o n e , ż y w e i m a r tw e , d o b r e i z łe ; d o te g o d o c h o d z i u z n a n ie „ p o d ję te g o p rz e z B o g a ry z y k a p e łn e g o p o ­ w ie r z e n ia c z ło w ie k o w i h is to r ii lu d z k o ś c i i k o s m o s u ” . A u s c h w itz to w s p ó ł­ c z e sn y z n a k łą c z n o śc i o ra z je d n o ś c i w y m o rd o w a n y c h Ż y d ó w z C h ry s tu s e m u k rz y ż o w a n y m i w sk rz e s z o n y m p rz e z B o g a Iz r a e la — z a ra z e m c h rz e ś c ija n in d o s trz e ż e w A u s c h w itz z a ró w n o in n e o fia ry n a z is to w s k ie g o te r r o r u , ja k te ż ró ż n e o fia ry w s z e lk ie g o lu d o b ó js tw a , c h o ć b y O r m ia n z I w o jn y ś w ia ­ to w e j. W c z w a rte j g r u p ie te m a ty c z n e j k s. J e r z y C h m i e l z K r a k o w a w s k a ­ z u je n a s k o s tn ie n ie litu r g ii p o k u tn y c h w s ta r o te s ta m e n to w e j t r a d y c ji : o g r a ­ n ic z a ły się do p rz e ja w ó w z e w n ę trz n y c h , czego w y ra z e m s ta ła się in s ty t u c ja „ k o z ła o fia rn e g o ” ; r e a k c j ą n a to b y ło n a u c z a n ie p r o r o c k ie a k c e n tu ją c e k o ­ n ie c z n o ść w e w n ę tr z n e j p o k u ty ja k o d a r u „ n o w e g o s e r c a od B o g a ” . W b i b l i j ­ n y m I z r a e lu in s ty t u c ja p o k u ty - z a d o ś ć u c z y n ie n ia , d o ty c z ą c a o d n o w ie n ia s to ­

s u n k u k a ż d e g o c z ło w ie k a i w s z y s tk ic h lu d z i do B oga, b y ła „ ja k g d y b y s o - c jo p s y c h o lo g ic z n y m r e g u l a to r e m ż y c ia sp o łe c z n e g o i in d y w id u a ln e g o ” .

S ta ją c w o b e c A u s c h w itz , s y m b o lu to ta ln e g o zła, Ż y d z i i c h rz e ś c ija n ie p o tr z e b u ją p o k u ty o ra z z a d o ś ć u c z y n ie n ia — tw ie r d z i r a b i n K l e n i c k i . R o z w a ż a p o ję c ie „ te s z u v a h ” (p ró b a p o w r o tu d o s ta n u id e a ln e g o z p rz e s z ło ś­ c i — o ra z p r a c a n a d o s ią g n ię c ie m d o s k o n a łe j p rz y s z ło śc i), je g o b ib l ij n e k o ­ rz e n ie o ra z w y m ia r y ra b in ic z n e . N a z is to w s k ie p r z e ś la d o w a n ia I z r a e la , „ ś w ia d ­ k a P rz y m ie rz a z S y n a ju ” , s ta n o w iły w is to c ie p r ó b ę z n is z c z e n ia B o g a — k o le jn y a ta k B a a la : d z ia ła n ie ja k o ś c io w o o d m ie n n e od p o s ta w y c h r z e ś c ija ń ­ sk ie g o „ n a u c z a n ia p o g a r d y ” , k tó r e z m ie rz a ło do p r z y c ią g n ię ć ia Ż y d ó w k u c h rz e ś c ija ń s tw u , d o in t e g r a c ji ic h ze s p o łe c z e ń s tw e m Z a c h o d u . T y le że S zo ah p rz e b ie g a ła „ w c y w iliz a c ji k a r m io n e j od d w ó c h ty s ią c le c i c h r z e ś c ija ń s k ą d u ­ c h o w o śc ią ” . O b e c n y p ro c e s „ te s z u v a h ” to p rz e m y ś le n ie p o ję c ia n a r o d u w y ­ b r a n e g o i n ie u s ta n n e c z u w a n ie „w o b e c c ie m n y c h s ił a n ty s e m ity z m u ” ; to r e ­ fl e k s ja : „ ja k i je s t s e n s B o g a p o A u s c h w itz ? ” K le n ic k i f o r m u łu j e a fo ry s ty c z ­ n e p y ta n ie , b ę d ą c e c a ły m p r o g r a m e m : „ ja k w y tłu m a c z y ć u k r y t ą tw a r z B o ­ g a w p ie c a c h ? ” — i w id z i sw ó j n a r ó d w p o s z u k iw a n iu s e n s u P rz y m ie rz a , w n o w e j ep o c e s to s u n k ó w z B o g ie m : „po w y g n a n iu , p o A u s c h w itz [...] po p o w s ta n iu P a ń s tw a I z r a e l” . W je d y n y m r e f e r a c ie n a le ż ą c y m do p ią te j g ru p y te m a ty c z n e j r a b i n R o ­ n a ld S o b e 1 z N o w eg o J o r k u w s k a z u je , że s t a n w y b r a n ia „ n ie u m ie ś c ił Ż y d ó w p o z a z a się g ie m p r a w a m o r a ln e g o ” , n ie p rz y z n a ł im d o m in a c ji: „ je s t w a r u n k o w a n y m o r a ln y m p o s tę p o w a n ie m [...] p o s łu s z e ń s tw e m w o b e c P r a w a ” . K o n c e p c ja w y b r a n ia w y r o s ła z p rz e ło m o w y c h o d k ry ć d o k o n a n y c h p rz e z n a ­ ró d ż y d o w sk i — a s ą n im i: id e a je d y n o ś c i i u n iw e rs a ln o ś c i B o g a ; p o jm o w a ­ n ie B oga ety cz n eg o , B o g a s p r a w ie d liw o ś c i i m iło ś c i; p r a w d a , ż e c z ło w ie k — stw o rz o n y n a o b ra z i p o d o b ie ń s tw o B o że — m a w so b ie coś z b o sk o ś c i A d a ­ m a . O d k ry c ia te d o ty c z ą m o r a ln y c h w y o b ra ż e ń w c z ło w ie c z y m w n ę tr z u — n a Ż y d ó w n a k ła d a ją o d p o w ie d z ia ln o ś ć za p o s tę p o w a n ie z g o d n ie z n im i: „Ż y ­ d z i m u s z ą t a k tr a k to w a ć s w o ic h b liź n ic h , a b y m o g li p o w ie d z ie ć : «M ój b liź n i m a w so b ie c z ą s tk ę B oga». [...] W y b ra ń s tw o p o w in n o cz y n ić z n a s lu d z i p o ­ k o rn y c h ” . W sz ó ste j i o s ta tn ie j g r u p ie te m a ty c z n e j k s. C h r o s t o w s k i a n a liz u je r a d y k a l n ą r e o r ie n ta c ję c h rz e ś c ija ń s k ie j (n ie ty lk o k a to lic k ie j) d o k tr y n y i p r a k ­ ty k i w o b e c Ż y d ó w o ra z ju d a iz m u . D o ś w ia d c z e n ia S z o a h p rz e s u n ę ły te o lo g ię ju d a iz m u z ro z w a ż a ń te o r e ty c z n y c h k u p ro b le m o m e g z y s te n c ja ln y m — w ty m k o n te k ś c ie r e f e r e n t p o d k r e ś la z n a c z e n ie T r a k ta tu o Ż y d a c h F r a n z a M u s sn e ra . P r z e z c a łe s tu le c ie k r ę g i z a c h o w a w c z e w K o śc ie le u jm o w a ły lo s Ż y d ó w r o z ­ p ro s z o n y c h i p rz e ś la d o w a n y c h ja k o z a s łu ż o n ą k o n s e k w e n c ję o d rz u c a n ia p rz e z n ic h n a u k i C h ry s tu s o w e j, je d n a k ż e p o A u s c h w itz p o w s ta n ie P a ń s tw d Iz r a e l n a k a z y w a ło z w e ry fik o w a n ie d a w n y c h o są d ó w — te g o w y m a g a ła p r a k ty k a ż y c ia K o śc io ła : p o c z ę ła k s z ta łto w a ć się n o w a te o lo g ia , d z ie ło m ło d sz y c h p o ­ k o le ń m y ś lic ie li. D o n a jw a ż n ie js z y c h e le m e n tó w te o lo g ic z n e j r e f le k s j i n a le ż y p r z e d e w s z y s tk im p rz e w a r to ś c io w a n ie tr a d y c y jn e j te o lo g ii i te o d y c e i: w d z ie ­ jo w y c h w y d a r z e n ia c h n ie sp o só b d o p a tr y w a ć się tr a d y c y jn i e p o jm o w a n e ­ go u d z ia łu B o g a — u z n a n o , że B o że o b ie tn ic e m e s ja ń s k ie g o p o k o ju d o ty c z ą e sc h a to lo g ic z n e j p rz y sz ło śc i, c ią g le c z e k a ją c n a sp e łn ie n ie , to z aś „ o stu d z iło c h rz e ś c ija ń s k ie te n d e n c je d o tr iu m f a liz m u i p o z w o liło p e łn ie j z o b aczy ć i n ­ n e re lig ie , ta k ż e ju d a iz m ” . U ja w n iło się w ie le u p ro s z c z e ń w c h rz e ś c ija ń s k im n a u c z a n iu o Ż y d a c h i w p r z e p o w ia d a n iu ; w p r a w d z ie p e w n e z a r z u ty p rz e z Ż y d ó w a d r e s o w a n e d o c h rz e ś c ija ń s k ic h te o lo g ó w i h is to ry k ó w n a le ż y d z i­ s ia j u z n a ć z a n ie t r a f n e , je d n a k „ ty lk o s p o r a d y c z n ie u k a z y w a n o ju d a iz m o c z y m a Ż y d ó w ” . P r ó b y u k s z ta łto w a n ia c h rz e ś c ija ń s k ie j te o lo g ii ju d a iz m u s k ł a n ia j ą d o z a z n a c z e n ia , że te o lo g o w ie c h rz e ś c ija ń s c y d o k o n a li z a s a d n ic z e j r e w iz j i te z g ło sz o n y c h o n g iś — w rę c z d o n ie d a w n a — ja k o b y K o śc ió ł c a ł­ k o w ic ie z a s tą p ił I z r a e la w r o li p rz e d m io tu B ożego w y b r a ń s tw a . C h rz e ś c i­ j a ń s k a te o lo g ia in a c z e j u jm u j e z a g a d n ie n ie o r to d o k s ji ju d a is ty c z n e j; u k a

-ż u je Ż y d ó w ja k o n a r ó d n ie ty le K się g i, co „eg zeg ezy b ib l ij n e j” ; w n o w y m d u c h u a n a liz u je c h rz e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie p o le m ik i i s p o r y p ie rw s z y c h w ie ­ k ó w , z w ła sz c z a z c zasó w O jcó w K o ścio ła. P r z e o b r a ż o n e w id z e n ie J e z u s a C h r y s tu s a p o z w a la d o s trz e c w ie le n ie p o r o z u m ie ń sp o w o d o w a n y c h p rz e z k r y ­ ty c z n ą eg zeg ezę n a jn o w s z y c h czasó w , u z n a ją c y c h za a u te n ty c z n e je d y n ie t e J e g o w y p o w ie d z i, k tó r e n ie m ia ły ż a d n y c h o d p o w ie d n ik ó w w n a u c z a n iu r a b in ó w : „ J e z u s -Z y d n i e m o że s ta n o w ić sp o s o b n o śc i d o u s p r a w ie d liw ia n ia p rz e z n ie -Ż y d ó w a n ty ż y d o w s k ic h p o s u n ię ć ” . U p rz e d n io w y d a r z e n ia W ie l­ k ie g o T y g o d n ia n ie ty lk o u p ra s z c z a n o , a le i a k tu a liz o w a n o w d u c h u o s k a r - ż y c ie ls k im — z k o le i „ d r a m a t H o lo c a u s tu s p r a w ił, że te o lo g ic z n a in t e r p r e ­ ta c j a t a k p o tw o rn e j z b ro d n i w k a te g o r ia c h a n ty ż y d o w s k ic h je s t n ie m o ż li­ w a ” , g o d z iła b y b o w ie m w m iło ść B oga. R e f e r e n t p rz y p o m in a , że n o w o te s - ta m e n to w e w y p o w ie d z i o k r e ś la n e ja k o „ a n ty ż y d o w s k ie ” n ie m a ją a u t o r y t a ­ ty w n e g o s ta tu s u d la c h rz e ś c ija n , g d y ż z a p rz e c z a ły b y e w a n g e lic z n e m u o r ę ­ d z iu p o w s z e c h n e j m iło ści. C hoć p o sz c z e g ó ln e K o ścio ły lo k a ln e m o g ą d o k o ­ n y w a ć p r z e w a r to ś c io w a ń n a sp o so b y o d m ie n n e , a p e w n e u p rz e d z e n ia m o g ą n ie p o d d a w a ć się o d d z ia ły w a n io m te o lo g ii — to je d n a k „ re c e p c ja te o lo g ic z ­ n e j r e o r ie n ta c ji w o b e c Ż y d ó w je s t w ś ró d c h rz e ś c ija n n a ogół p o z y ty w n a ” . Ż y d o w s k o -iz r a e ls k ie s p o jrz e n ie n a N o w y T e s ta m e n t i c h rz e ś c ija ń s tw o ro z w a ż a p ro f e s o r G e o ffre y W i g o d e r z U n iw e r s y te tu H e b ra js k ie g o w J e ­ ro z o lim ie . N ie je s t w y k lu c z o n e o d k ry c ie d y n a m ic z n e g o o d d z ia ły w a n ia m ię ­ d z y w c z e sn y m K o śc io łe m ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k im a ra b in ic z n ą w s p ó ln o ­ t ą ży d o w sk ą . U w a ż a się, że „ E w a n g e lia J a n a je s t b a r d z ie j r o z p r a w ą o d ­ z w ie rc ie d la ją c ą te o lo g ię je j a u to r a n iż b io g r a f ią J e z u s a ” ; że „ a k tu a ln e E w a n g e lie s ą r e d a k c ja m i p ie r w o tn y c h ź ró d e ł, ro z m a ic ie w y k o rz y s ty w a n y c h w re z u lta c ie k o ś c ie ln e j te n d e n c y jn o ś c i” ; że g łó w n y m ź ró d łe m ż y d o w sk im i n t e r p r e t a c j i E w a n g e lii s y n o p ty c z n y c h je s t l i t e r a t u r a ta lm u d y c z n a ; że J e ­ z u s i je g o n a ś la d o w c y s ta li b liż e j ju d a iz m u fa r y z e js k ie g o n iż w sp ó ln o ty ą u m r a ń s k ie j. O b s z e rn ie ro z w a ż a ją c p ro c e s Je z u s a , W ig o d e r z a u w a ż a , że w s z y s tk ie p o d s ta w o w e e le m e n ty p r a w a ż y d o w sk ie g o p rz e c z ą e w a n g e lic z n e j r e la c ji. B a d a n ia a n ty ju d a iz m u w e w c z e s n y m c h r z e ś c ija ń s tw ie s k ł a n ia j ą d o s tw ie rd z e n ia , że „ ź ró d ła c h rz e ś c ija ń s k ie o d e p o k i a p o s to ls k ie j i p o a p o s to l- s k ie j z a w ie r a ją w s z y s tk ie p ó ź n ie js z e w ie lk ie m o ty w y a n ty ż y d o w s k ie ” ; że w o b lic z u z a g ro ż e n ia c h rz e ś c ija n ze s tro n y C e s a rs tw a p rz y w ó d c y K o śc io ła „ u s iln ie p r a g n ę li z m ie n ić sw ó j o b ra z w o c z a c h w ła d z rz y m s k ic h , n a w e t za c e n ę r e h a b i lita c j i P o n c ju s z a P i ł a t a ” (w a rto w s p o m n ie ć , że p is a ł o ty m ju ż B . B lu m e n k r a n z J u if s e t c h r é tie n s d a n s le m o n d e o c c id e n ta l 430— 1096, P a r i s 1960, s. 269). G d y p o rz u c o n o n a d z ie ję n a „ n a w r ó c e n ie ” Ż y d a, p o c z ą ł o n s ta w a ć się a b s t r a k c j ą : „ je d n o w y m ia ro w ą , n e g a ty w n ą , s z a ta ń s k ą p o s ta c ią ” . N ie sp o só b a k c e p to w a ć m ó w ie n ia „bez ro z r ó ż n ie ń o « c h rz e ś c ija ń s k ie j w in ie z a A u s c h w itz » ” , w sz a k ż e A u s c h w itz n a k ła n i a c h r z e ś c ija n do p rz e m y ś le n ia s w o ic h s ta n o w is k . S to s u n k i c h r z e ś c ija ń s k o -ż y d o w s k ie w in n y , z d a n ie m W ig o - d e r a , u w z g lę d n ia ć w z a je m n e z ro z u m ie n ie teg o , co w s p ó ln e i p o s z a n o w a n ie te g o , co o d m ie n n e ; Ż y d z i u z n a ją p ra w o in n y c h do w ła s n e j d ro g i k u B o g u i n ie p r a g n ą ja k ie jk o lw ie k f o r m y s y n k r e ty z m u ; w a r u n k ie m p ra w d z iw e g o s p o tk a n ia je s t p rz y ję c ie z a s a d y ró w n o ś c i m ię d z y o b y d w o m a re lig ia m i; ,f l a ­ sze w z a je m n e z ro z u m ie n ie o p ie r a się n a s a m o o k re ś le n iu d ru g ie j stro n y , k tó r e p ra g n ie m y z ro z u m ie ć , a le n ie z m ie n ia ć ” .

W k ilk u p u n k ta c h n a le ż y p o s ta w ić z n a k Z a p y ta n ia . P a ra d o k s a ln o ś ć p o l­ s k ie g o „ a n ty s e m ity z m u b e z Ż y d ó w ” s. U l ) n ie m o ż e s ta n o w ić n a s z e j a k ­ t u a l n e j w y łą c z n o śc i: ju ż n a p rz e ło m ie l a t s z e ś ć d z ie s ią ty c h i s ie d e m d z ie s ią ­ ty c h P a u l L e n d v a i t a k ty tu ło w a ł sw e ro z w a ż a n ia d o ty c z ą c e Z w ią z k u R a ­ d z ie c k ie j, W ę g ie r, S ło w a c ji i o c z y w iśc ie P o ls k i; z m in im a ln ą sp o łe c z n o ś­ c ią ż y d o w sk ą F r a n c j a w la ta c h s p r a w y D re y fu s a p rz e c h o d z iła p rz e z g o rą c z ­ k ę a n ty s e m ic k ą ; p ie r w s z y zaś a n ty s e m ity z m to t a ln i e b e z Ż y d ó w w y s tą p ił w sz e s n a s to w ie c z n e j A n g lii. N ie sp o só b u z n a ć za t r a f n e tw ie r d z e n ia , że „K o śc io ło w i b a r d z ie j z a le ż a ło n a u tr z y m a n iu d o b ry c h sto s u n k ó w z re ż

i-m e i-m n a z is to w s k ii-m n iż n a r a to w a n i u Ż y d ó w ” (s. 58) : o sią e u ro p e js k ie j p o ­ lity k i P iu s a X I I b y ło p r z e p r o w a d z e n ie K o śc io ła — w ty m ta k ż e i c h y b a z w ła sz c z a n ie m ie c k ie g o — p rz e z w o jn ę z m o ż liw ie n a jm n ie js z y m i s t r a ta m i ; w ta k i m u k ła d z ie s p r a w y ż y d o w s k ie (a b y w a ło , ż e i p o lsk ie...) sc h o d z iły n a p o b o c z e ; p o n a d to m o ż n a m ó w ić o z a c h o w y w a n iu p o p r a w n y c h sto s u n k ó w z T rz e c ią R zeszą, lecz n ig d y o d o b ry c h s to s u n k a c h z n a z is to w s k im re ż im e m — b o w ie m to je d n a k co in n e g o . N ie je s t d o b rz e , g d y s t r o n a ż y d o w s k o -a m e - r y k a ń s k a p rz y w o łu je „ n ie p o h a m o w a n y g n ie w w z w ią z k u z in s ty tu c jo n a ln ą r o l ą K o śc io ła ” w la ta c h S z o a h (s. 58) : m ia ł o n s z c z u p lu tk ie , w rę c z ż a d n e , p o le m a n e w ru , a . j e d n a k w p ła s z c z y ź n ie r a to w a n i a ż y c ia ż y d o w sk ie g o c h o ć ­ b y w sw y c h rz y m s k ic h in s ty tu c ja c h d o k o n a ł n ie p o r ó w n a n ie w ię c e j n iż b e z ­ k r e s n a K a n a d a ; w ła ś n ie s t r o n a ż y d o w s k o -a m e ry k a ń s k a w in n a d o s trz e c szo ­ k u ją c ą in e r c ję m o c a r s tw a lia n c k ic h (ty le ż e w p o w ita ln y m p rz e m ó w ie n iu n a w ią z a ł do teg o k o n s u l a m e r y k a ń s k i w K ra k o w ie — cy t. s. 25) i, n ie s te ty , b ie r n o ś ć sp o łe c z n o śc i ż y d o w sk ie j w U SA , co t a k m o c n o p ię tn o w a ł W ie s e l: m o ż n a k ry ty c z n ie — b y le u z a s a d n ie n ie ! — r o z p a tr y w a ć p a c e lla ń s k i W a ty ­ k a n , a le n ie w y p a d a c z y n ić z n ie g o „ c h ło p c a do b ic ia ” czy „ k o z ła o fia rn e g o ” . I s to tn i e P iu s X (s. 63 — ta k ż e s e k r e ta r z s ta n u M e r ry d e l V al) z a jm o w a ł s ta n o w is k o w ro g ie w o b e c k o n c e p c ji p a ń s tw a ż y d o w sk ie g o — a le n ie n a le ż y p rz e m ilc z a ć , że je g o n a s tę p c a B e n e d y k t X V w ro z m o w ie z N a h u m e m S o ­ k o ło w e m 10 V 1917 u ja w n ił w ie le ży c z liw o śc i: „ o d ro d z e n ie Iz r a e la p o p rz e z lu d I z r a e la — czy p o p r a w n ie z ro z u m ia łe m z a m y s ł s y jo n iz m u ? ” (E n c y c lo p a ­ e d ia J u d a ic a , t. 16, J e r u s a le m 1972, k ol. 75— 76: p e łn y z a p is ro z m o w y ). N ie z k o r e s p o n d e n c ji p a p ie s k ie g o s e k r e ta r z a s ta n u d o d e le g a ta a p o s to ls k ie g o w L o n d y n ie p o c h o d z i s tw ie rd z e n ie , że „ S to lic a A p o s to ls k a n ig d y n ie z a a p r o ­ b o w a ła p la n u u c z y n ie n ia z P a le s ty n y o jczy z n y ż y d o w s k ie j” (s. 65) : to z a ­ p is e k p r a ł a ta T a rd in ie g o , s e k r e ta r z a K o n g re g a c ji N a d z w y c z a jn y c h S p ra w K o ś c ie ln y c h — o d g r u d n i a 1958 r. s e k r e ta r z a s ta n u i k a r d y n a ła — n a m a r ­ g in e s ie d e p e sz y te g o ż d e le g a ta z 13 I I I 1943. N ie c h ę tn a w o b e c z a ło ż e ń ży­ d o w s k ie j sie d z ib y n a ro d o w e j w P a le s ty n ie p o s ta w a S to lic y A p o s to ls k ie j n ie w y n ik a ła z rz e k o m e g o .p rz e k o n a n ia , ż e „ w y g n a n ie j e s t p rz e k le ń s tw e m k tó r e n a le ż y u tr z y m a ć ” (s. 65) : z a s trz e ż e n ia b o w ie m d o ty c z y ły w y łą c z n ie P a le s ty n y , a k a r d . M a g lio n e — n o ta b e n e w częścio w o p r z y ta c z a n y m liśc ie z 18 V 1943 do d e le g a ta a p o s to ls k ie g o w W a s z y n g to n ie — o p o w ia d a ł się z a z n a le z ie n ie m s to s o w n ie js z y c h te r y to r ió w ; w c z te ry m ie s ią c e p ó ź n ie j R o o s e v e lt w id z ia ł P a le s ty n ę ja k o „ Z ie m ię Ś w ię tą w s z y s tk ic h tr z e c h r e ­ lig ii” .

N a le ż y z a z n a c z y ć że s to s u n k o w o b a rd z o c zęsto o d n o sz o n o się d o z a ­ r z u t u „ B o g o b ó js tw a ”, ta k ż e n a w ią z u ją c do n ie z b y t f o r tu n n e j r e to r y k i P a w ­ ł a V I w h o m ilii w ie lk o p o s tn e j 1965 r .; m o ż n a sąd zić, że s t r o n a ż y d o w sk a d o tą d n ie p r z y s ta ła n a k u r i a ln e „ w y c ię c ie ” te g o o k re ś le n ia , co w u p ro s z c z o ­ n y m m n ie m a n iu m ia ło e lim in o w a ć w s z e lk ą d y s k u s ję w a s p e k ta c h ta k ż e h is to ry c z n y c h . P r z e d k o lo k w iu m s tr o n a p o ls k a n ie b y ła św ia d o m a , „ d o ja k ie g o s to p ­ n i a A u s c h w itz s ta ł s ię sy m b o le m ż y d o w sk ie j m a r ty r o lo g ii a n i j a k g łę h o k o o k r e ś la ż y d o w sk ą ś w ia d o m o ś ć ” . Is to tn ie — w s z a k ż e d o p o z y s k a n ia te j ś w ia ­ d o m o ści n ie p o tr z e b a k o lo k w iu m : w y s ta rc z y ło b y r e c e n z o w a n ie ró ż n y c h p u ­ b li k a c ji k sią ż k o w y c h czy p e rio d y c z n y c h , k tó r e a n a liz o w a ły to n a p e w n o od d ru g ie j p o ło w y l a t sz e ś ć d z ie sią ty c h . P rz y k ła d o w o : w 1973 r. w N o w y m J o r ­ k u o d b y ło się w ie lk ie s y m p o z ju m ż y d o w s k o -c h rz e ś c ija ń s k ie , k tó r e g o m a te ­ r i a ły zło ży ły s ię n a p o tę ż n y to m A u s c h w itz : B e g in n in g o f th e N e w Era?

R e fle c tio n s o n th e H o lo c a u st (N ew Y o rk 1977 — p o z y c ja w s k a z a n a n a s. 176) ;

w 1984 r. u k a z a ł się z eszy t 195. m ię d z y n a ro d o w e g o p r z e g lą d u te o lo g ic z n e ­ go „ C o n c iliu m ” L e ju d a ïs m e a p rè s A u s c h w it z — u n e q u e s tio n ra d ic a le (tu w w e r s ji n ie rh ie c k ie j n a s. 231 i 243; o b s z e rn ie o m ó w io n y w p o ls k ie j p r a s ie n d e k o n fe s y jn e j X 1985, n ie z n a la z ł ż a d n e g o e c h a w c z a s o p is m a c h w y z n a ­ n io w y c h ). O tó ż g d y b y ch o ć te d w ie p o z y c je n a le ż y c ie z a p re z e n to w a n o w

p r a s ie k a to lic k ie j, w ó w c z a s p o ls k a o p in ia k a to lic k a b y ła b y — z d a n ie m n i ­ ż e j p o d p is a n e g o — w s tę p n ie , a le n a le ż y c ie z o r ie n to w a n a ju ż n a k ilk a , a n a ­ w e t d z ie się ć l a t w c z e śn ie j. Z a s ta n a w ia f a k t p o ls k ie g o o p ó ź n ie n ia w p o s o b o ro w y m u jm o w a n iu p r o ­ b le m ó w ju d a iz m u . O to k o lo k w iu m p rz y p a d ło n a czas, k ie d y — j a k z a z n a c z o ­ n o — „ r e o r ie n t a c ja K o śc io ła w P o ls c e w o b e c Ż y d ó w i ju d a iz m u z a le d w ie się ro z p o c z y n a ła ” ; a p rz e c ie ż m in ę ło p o n a d 22 l a t o d N o s tr a a e ta te l P o d ­ czas k o lo k w iu m w s k a z a n o ja k o z a d a n ie „ w y e lim in o w a n ie w s z e lk ic h śla d ó w a n ty s e m ity z m u z n a u c z a n ia p ro w a d z o n e g o p rz e z K o ś c ió ł” — w s z a k ż e w y ­ d a je się, że w e F r a n c j i s to s o w n e b a d a n ia w s tę p n e p rz e p r o w a d z o n o ju ż w 1952 r. (ks. D é m a n n p o d p a tr o n a te m k a r d . S a liè g e ’a). J e d e n z r e f e r a tó w w s k a z a ł „ w a ż n e d o k u m e n ty n a te m a t Ż y d ó w i ju d a iz m u ” o g ła s z a n e p rz e z e p is k o p a ty sz e re g u k r a j ó w — i d e lik a tn ie n a w ią z a ł d o b r a k u a n a lo g ic z n e g o d o k u m e n tu u n a s ; is to tn ie u n a s tr z e b a b y ło c z e k a ć jesz c z e n ie m a l tr z y la t a — p o d c z a s gd y p ie rw s z y ,( j a k się w y d a je , t a k i p o so b o ro w y d o k u m e n t (w U SA ) w y d a n o z a le d w ie p o 17 m ie s ią c a c h o d N o s tr a a e ta te . M o ż n a ż a ­ ło w a ć , iż s tr o n a ż y d o w s k o -a m e ry k a ń s k a n ie p r z e d s ta w iła s p o jr z e n ia n a „ d ia lo g o w e ” d o k u m e n ty e p is k o p a tu U SA ; g d y b y z e sp o liło się to , n a p r z y ­ k ła d , z u ję c ie m p rz e z k s. M o d ra s a r e c e p c ji o w y ch d o k u m e n tó w w k a to l ic ­ k ie j sp o łe c z n o śc i U S A — w ó w c z a s t a k i n u r t h o ry z o n ta liz m u sw o iś c ie d o p e ł­ n ia łb y c ią g łą d o m in a c ję w e r ty k a liz m u (S to lic a A p o s to ls k a „ k u ” K o ścio ło m lo k a ln y m — k tó r e p rz e c ie ż n ie k ie d y , w k a ż d y m r a z ie dla· p rz y p a d k ó w U S A o ra z F r a n c j i, w y p rz e d z a ły j ą w sto so w n y c h r e a k c ja c h ).

W p r z e d k ła d a n y m to m ie n ie k ie d y m o ż e z a s k a k iw a ć o s tro ś ć p e w n y c h k o n s ta ta c ji, c z a se m o c ie r a ją c y c h się o o s k a r ż a n ie . Z a c h o d z i w ięc, j a k s ię w y d a je , p o tr z e b a o d c z y ty w a n ia p o d o b n y c h słó w „ p o p rz e z ż y d o w s k ie o k u la ­ r y ” , d o k o n y w a n ia sk ró to w e g o p rz e g lą d u n ie g d y s ie js z y c h czy n ó w i p o s ta w „w o b e c Ż y d ó w ” — a m o ż e te ż „ p rz e c iw Ż y d o m ” . W ró ż n y c h o c e n a c h c h y ­ ba· z b y t r z a d k o u w z g lę d n ia się r a c je „ in n e g o ” , k tó r e g o s p o jrz e n ie m o ż e b y ć r a d y k a ln ie — p rz y ty m u z a s a d n ie n ie — o d m ie n n e . D e c y z ję o p ó ź n ie n ia edycjii te g o z b io ru — p o c z te re c h la ta c h o d k o lo k ­ w iu m ! — n a le ż y u z n a ć za n a jz u p e łn ie j t r a f n ą : c z y te ln ik w is to c ie w in ie n p ie r w e j z a p o z n a ć s ię z d w o m a u p r z e d n im i to m a m i s e rii, z lis te m p a s t e r ­ s k im E p is k o p a tu P o ls k i, z m n o g o ś c ią p u b lik a c ji z w a r ty c h czy p ra s o w y c h — p o p r o s tu n ie z b ę d n e b y ło s to n io w e „ p rz y b liż a n ie s ię ” do w ła śc iw e g o p o j­ m o w a n ia d ia lo g u .

K o n k lu d u ją c : j e s t to to m ,,o d ia lo g u ” , „ p o b u d z a ją c y do d ia lo g u ” i p o p r o s tu „ d ia lo g o w y ” ; z m u s z a do p o rz u c a n ia z a sz ło śc io w y c h s k a m ie lin i u b e z ­ p ie c z a ją c y c h s te re o ty p ó w , n a r z u c a s z a c u n e k d la „ in n o ś c i” , u k a z u je d ro g i u b o g a c e n ia w ła s n e j tr a d y c ji r e lig ijn e j p o p rz e z je j lo ja ln y .i o tw a r ty k o n ta k t z t r a d y c ją w is to c ie s io s tr z a n ą . N ie je s t to , o c z y w iśc ie , k s ią ż k a d o z w y k ­ łe j le k t u r y : z e b r a n e w y k ła d y — n a w y s o k im i b a r d z o w y s o k im p u ła p ie n a ­ u k o w y m — z r e g u ły w y m a g a ją p o g łę b io n e g o s tu d io w a n ia i s p o w o ln io n e g o r o z tr z ą s a n ia , n a k ł a n i a j ą te ż d o d e b a t i s a m o is tn y c h p o s z u k iw a ń , c h o ćb y o p a rty c h n a p u b lik a c ja c h p rz y ta c z a n y c h w p r z y p is a c h (je śli ty lk o o k a ż ą się ja k o ś o sią g a ln e ). W o ln o z a k ła d a ć , że "z b ió r te n p rz e m ó w i do w y k ła d o w c ó w i teo lo g ó w , do k a z n o d z ie jó w i k a te c h e tó w , do s tu d e n tó w i se m in a rz y s tó w , d o w s z y s tk ic h w łą c z o n y c h do d ia lo g u . W a r to n a p o m k n ą ć , że u k a z a ł się o n n ie m a l d o k ła d n ie w p ię ć s e t l a t p o w y p ę d z e n iu Ż y d ó w z H is z p a n ii, co s ta n o w iło g łó w n y a k t fin a ln e g o u s u w a n ia ic h z E u ro p y Z a c h o d n ie j — że, o b o k P a ń stw a · K o śc ie ln e g o (ty lk o do 1555 r.) i z ie m is la m u od M a r o k a p o T u rc ję , P o ls k a s t a w a ł a się w ó w c z a s n ie b a g a te ln y m o b s z a r e m n ie k w e s tio ­ n o w a n e g o a z y lu i c h y b a je d y n ą w E u ro p ie s t r e f ą o ta k r o z w in ię te j a u to ­ n o m ii w s p ó ln o t ż y d o w sk ic h .

N ie b ę d ą c s k ło n n y d o w y r a ż a n ia z w ro tó w u g rz e c z n io n y c h , n iż e j p o d p i­ sa n y p r a g n ie w y r a ź n ie s tw ie rd z ić , że d z ie ło o m a w ia n e w y s ta w ia n a p r a w ­ d ę z n a k o m ite ś w ia d e c tw o r e d a k to r o w i s e r ii (i z a r a z e m e d y to r o w i t e j p u

-b lik a c ji) : t r u d w ło ż o n y -b y ł -b a rd z o d u ży , a r e z u l ta t o k a z u je się n ie z a p r z e ­ c z a ln ie im p o n u ją c y . G o d z i się w ię c p rz y p o m n ie ć , że re a liz o w a n a p rz e z A T K

(p rz y w s p ó łp r a c y z K o m is ją E p is k o p a tu P o ls k i do D ia lo g u z Ju d a iz m e m ) s e r ia K o śc ió ł a Ż y d z i i ju d a i z m o b ję ła ju ż to m y k o le jn o z l a t 1990 i 1991: Ż y d z i i ju d a i z m w d o k u m e n ta c h K o śc io ła i n a u c z a n iu J a n a P a w ła I I (1965— 1989) (o m ó w io n y n a ty c h ła m a c h 61 [1991] 3, s 191— 196) o ra z D z ie c i j e d ­ n e g o B oga. P ra c a z b io r o w a u c z e s tn ik ó w s e m in a r iu m n a u k o w e g o w S p e r tu s C o lleg e o f J u d a ic a w C h ica g o (1989) (o m ó w io n y 62 [1992] 2, s. 179— 187); ja k o c z w a r ta p o z y c ja u k a ż e się — z a p e w n e w 1993 r. — p r z e k ła d T r a k ta tu o Ż y d a c h F r a n z a M u s s n e ra . W id a ć s k o n k r e ty z o w a n y z a m y s ł e d y to r s k i i lo ­

g ik ę u k ła d u . T y m w y ra z is ts z a s t a je się celo w o ść p o s ia d a n ia całości.

M ic h a ł H o r o s z e w ic z , W a r s z a w a

D a n C O H N -S H E R B O K , A D ic tio n a r y o f J u d a is m a n d C h r is tia n ity , L o n ­ d o n 1991, S o c ie ty f o r P r o m o tin g C h r is tia n K n o w le d g e (S P C K ), s. 10 n lb , 181. R a b in C o h n -S h e rb o k , u p rz e d n io p e łn ią c y f u n k c j e r e lig ijn e n a c z te re c h k o n ty n e n ta c h , a k tu a l n ie w y k ła d o w c a te o lo g ii w U n iv e rs ity o f K e n t w b r y ­ ty j s k i m C a n te rb u r y , a u to r m o n o g r a fii z w ią z a n y c h m i n . z p r o b le m a ty k ą j u - d e o - c h r z e ś c ija ń s k ą (np. O n E a r th a s i t is in H e a v e n — J e w s , C h r is tia n s a n d

L ib e r a tio n T h e o lo g y , 1987; H o lo c a u s t T h e o lo g y , 1989), o p ra c o w a ł m a ły sło w ­

n ik p o d s ta w o w y c h p o ję ć z o b s z a r u o b u „ re lig ii A b r a h a m a ” , p o z w a la ją c y d o g o d n ie u c h w y c ić z a c h o d z ą c e z ró ż n ic o w a n ia i u tr z y m a n e p o d o b ie ń s tw a w o p a rc iu o w s p ó ln e p ie r w o tn ie z a k o rz e n ie n ia . T o m z a w ie r a 255 h a s e ł w y ło ­ ż o n y c h b a rd z o z w ię ź le (ty lk o n ie lic z n e o b ję to śc io w o z b liż a ją się d o p ó łto re j s tro n y ) o ra z 200 h a s e ł „ p u s ty c h -o d s y ła ją c y c h ” . S c h e m a te m j e s t tr ó js to p n io - w o ść : u ję c ie ju d a is ty c z n e z n a k r e ś le n ie m e w o lu c ji h is to ry c z n e j; a n a lo g ic z ­ n e u ję c ie c h rz e ś c ija ń s k ie (w sz a k ż e z w y ra ź n ie js z y m a k c e n to w a n ie m c h rz e ś ­ c ij a ń s t w a z a c h o d n ie g o p o k r e s ś re d n io w ie c z a , a k a to lic y z m u d la e p o k i p o - s tr e f o r m a c y jn e j) — c z a se m w y n ik a ją c o - r o z w ija ją c e , k ie d y in d z ie j b a rd z ie j p r z e c iw s ta w n o - k o n tr a s tu ją c e ; w re s z c ie — s y n te ty c z n e w y z n a c z e n ie o d m ie n ­ n o śc i i a n a lo g ii.

D la p r z y k ła d u : F u n e r a l r ite s , n ie m a l p ó łto re j s tro n y . N a p o c z ą tk u w y ­ m ie n io n o a ż sześć h a s e ł „ p u s ty c h ” k o le jn o o d s y ła ją c y c h d o o b rz ę d ó w p o ­ g rz e b o w y c h : B u r ia l, C r e m a tio n , K a d d is h , M o u r n in g , S h iv a , Y a h r z e it. W s k a ­ z a n o , że ju ż w s ta r o ż y tn y m ju d a iz m ie p rz e s trz e g a n o c h o w a n ia z w ło k w p ie ­ c z a ra c h czy g ro b a c h ; sto p n io w o p rz y ję ły się c m e n ta rz e . O d p o w ie d z ia ln o ś ć za p o c h ó w e k sp o c z y w a n a n a jb liż s z y c h k re w n y c h , a w ic h b r a k u — n a w sp ó ln o c ie . S zczeg ó ło w o s c h a r a k te r y z o w a n o o b rz ę d o w o ść (z a z n a c z a ją c d o ­ p u s z c z a ln o ść sp o p ie le n ia ), re g u ły o d m a w ia n ia m o d litw y k a d is z i z a c h o w y ­ w a n ie p a m ię c i o ro c z n ic y z g o n u . D o p o c z ą tk o w y c h o b rz ę d ó w c h r z e ś c ija ń ­ stw o w łą c z y ło e le m e n t p o z y ty w n y : p o jm o w a n ie ś m ie rc i ja k o w s tę p u d o z m a r tw y c h w s ta n ia — s tą d o d IV w . u c z e stn ic y p o c h ó w k ó w u b ie r a li się n a b ia ło . P o V III w . n a s tą p iło p rz e s u n ię c ie : w k ro c z y ła c z e rń , m o d lo n o się za o c zy szczen ie i w y b a w ie n ie od p ie k ła ; w ś r e d n io w ie c z u d o szło te ż d o s y s te ­ m a ty z a c ji o b rz ę d ó w p o c h ó w k o w y c h i m s z a ln y c h . Z u w a g i n a d o k tr y n ę c ie ­ le s n e g o z m a r tw y c h w s ta n ia k r e m a c ja p o c z ę ła p rz y jm o w a ć s ię d o p ie ro w X X w . (u p ro g u — w p r o te s ta n ty z m ie , u s c h y łk u — w k a to lic y z m ie ). W o b u re lig ia c h o b rz ę d y p o g rz e b o w e o p a r te są n a p o d s ta w a c h b ib lijn y c h . D la c h rz e ś c ija n p u n k te m c e n tr a ln y m r e lig ijn y c h a k ty w n o ś c i n a rz e c z z m a r ły c h je s t C h ry s tu s o w e o sw o b o d z e n ie o d ś m ie rc i i r o z k ła d u ; w ju d a iz m ie — ż a l ż a ło b n ik ó w i d o p e łn ie n ie o b rz ę d o w y c h p o w in n o śc i. W z a k o ń c z e n iu z a b r a k ­ ło s k ie ro w a n ia d o in n e g o h a s ł a „ p e łn e g o ” , j a k g d y b y d o p e łn ia ją c e g o : D e a th , k tó r e — o b o k ro z w a ż a ń n a d d o k ła d n y m o k re ś le n ie m m o m e n tu ś m ie rc i — p rz y n o s i n ie m a ło k w e s tii g ra n ic z n y c h .