Bitwa pod Wiedniem w ujęciu nowszych podręczników

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA HISTOR ICA 26, 1986

A n d r z e j S t r o y n o w s k i B IT W A PO D W IE D N IE M W U JĘC IU N O W S Z Y C H P O D R Ę C Z N IK Ó W ’ N a w e t n a jw a ż n ie js z e w y d a r z e n ia n ie z a w s z e są d o s t a te c z n ie z n a n e . Stan ten w y n ik a po c z ę ś c i i z w a d p o w s z e c h n ie d o s tę p n y c h p o d r ę c z n ik ó w u ż y w a n y c h w sz k o ła c h p o d s ta w o w y c h , lic e a ln y c h , a n a w e t p r z e z n a ­ c z o n y c h już dla p r a w d z iw y c h m iło śn ik ó w h isto rii. P r zy k ła d em te g o z ja w isk a m o że b y ć w ła ś n ie b itw a p od W ie d n ie m , b ę d ą c a je ś li już n ie n a jw ię k sz y m , to bez w ą tp ie n ia n a jg ło ś n ie js z y m z n a sz y c h z w y c ię s t w m ilita rn y ch . Ilo ść p o ś w ię c o n e g o jej m ie jsc a je s t je d n a k n ie z w y k le s k r o ­ m na, a p o n a d to w p r e z e n ta c ji i o c e n ie te g o w y d a r z e n ia w id a ć o g ro m n e ró żn ice, d o ty c z ą c e n a w e t sp raw lic z b o w y c h , a w ię c p o z o r n ie b ez sp o r ­ n y c h . W s z y s tk ie te ró ż n ic e , ja k i ich p r z y c z y n y są p rzed m io tem n in ie j­ sz y c h r o zw a ża ń , k tó r e b y ć m o ż e d o sta r c z ą o d p o w ie d z i na p y ta n ie d o ­ ty c z ą c e p r z y c z y n tak n ie z w y k le n is k ie g o sta n u w ie d z y h isto r y c z n e j w śr ó d n a js z e r s z y c h k r ę g ó w sp o łe c z e ń s tw a .

Z aczą ć c h y b a n a le ż y od p o k a za n ia ty c h n a jb a rd ziej r z u c a ją c y c h się w o c z y , bo lic z b o w y c h różn ic. W d o ść starym , p o c h o d z ą c y m z 1949 r. p o d rę czn ik u M. D łu sk ie j lic z e b n o ś ć T u rk ó w , k tó r z y z n a le ź li s ię pod W ie d n ie m o c e n io n o na 400 ty s., a P o la k ó w na 30 ty s., k tó r y c h w s p ie ­ rało 50 ty s. N ie m c ó w i A u s tr ia k ó w 1. W e d łu g o b e c n ie o b o w ią z u ją c e g o p o d rę czn ik a dla sz k ó ł p o d s ta w o w y c h lic z b y te są już z d e c y d o w a n ie n iż sz e i p ro w a d z ą do u zn a n ia ró w n e j lic z e b n o ś c i p r z e c iw n ik ó w — 100 ty s. T u rk ó w i t y le ż w o jsk s p r z y m ie r z o n y c h 2. C h o cia ż w in n ym u ję c iu , p r z e z n a c z o n y m dla r o z p o c z y n a ją c y c h n a u k ę h isto rii, lic z b ę

sa-* Biorę pod u w a g ę w y b ra n e p o d ręczn ik i dla sz k ó ł p o d sta w o w y ch , lic e a ln y c h , jak i w y ż s z y c h u c z eln i i ok resu p o w o jen n e g o .

1 M. D ł u s k a , Z n a s z y c h d z i e j ó w . P o d r ę c z n i k d la IV ki. s z k o ł y p o d s t a w o w e j , W a rsza w a 1949, s. 202— 204.

inej h u sa rii d o ść p r z e sa d n ie o b lic z o n o na 20 ty s. lu d zik J e s z c z e in n e lic z b y p o d a w a n e są m ło d z ie ż y lic e a ln e j, c h o c ia ż a u to rzy p o d r ę c z n ik ó w r a c zej od te g o str o n ią 4. W e d łu g H. M ic h n ik o w e j i L. M o sle r o w e j arm ia tu re ck a p o d W ied n iem s ię g a ła 300 ty s. ż o łn ie r z y , a w e d łu g J. G ie r o w ­ s k ie g o w o jsk s p r z y m ie r z o n y c h b y ło ok. 70 ty s., a w ty m 25 ty s. P ola- k ó w a. Jak w id a ć r ó ż n ic e są b ard zo p o w a ż n e i w o d n ie s ie n iu d o arm ii tu re ck iej s ię g a ją 300 ty s. ż o łn ie r z y , a w sto su n k u do w o js k sp r z y m ie ­ r z o n y c h 30 ty s. W p o w a ż n ie js z y c h p o d r ę c z n ik a c h te r o z p ię to śc i są już z n a c z n ie m n ie jsz e i d o ty c z ą je d y n ie o c e n y lic z e b n o ś c i w o js k tu reck ich , w a h a ją c e s ię p o m ię d z y 70 ty s. a 100 ty s. N a to m ia st s iły sp r z y m ie r z o ­ n y c h z g o d n ie są sz a c o w a n e na 70 ty s. ludzi, w śr ó d k tó r y c h b y ło ok. 25 ty s. P o la k ó w , c h o c ia ż liczb a ty c h o sta tn ic h m o że b y ć c z ę ś c io w o p o ­ w ię k sz a n a o 4 -ty s. z a c ią g H iero n im a Lubom irskiego® . W su m ie d o ść d a ­ le k o p o su n ię ta z g o d n o ść p o w a ż n y c h u ję ć p o d r ę c z n ik o w y c h n ie zn a la zła n ie s t e t y d o ty c h c z a s s w o j e g o p o k r y c ia w d a n y c h p r e z e n to w a n y c h m ło ­ d z ie ż y sz k o ln e j, g d z ie w z g lę d y n a r r a c y jn e z d e c y d o w a n ie c ią ż ą na r z e ­ te ln o ś c i p rzek azu .

R óżnią się r ó w n ie ż w sp o m n ia n e już u ję c ia p o d r ę c z n ik o w e s p o s o ­ bem p r z e d sta w ie n ia b itw y . P ie r w o tn ie , w p o d r ę c z n ik a c h sz k o ln y c h , s t a ­ ran o s ię m o ż liw ie sta r a n n ie o d tw o r z y ć jej p rzeb ieg , c z e g o p rzy k ła d em je s t n a jsta r sz y z o m a w ia n y c h — p o d r ę c z n ik M. D łu sk iej. Z a w a rty tam o p is je st n a jd łu ż sz y z w s z y s tk ic h p o w o je n n y c h p o d r ę c z n ik ó w , n ie w y łą c z a ją c n a w e t H is to r ii P o ls k i P A N . T a sk ą p o ść o p isu w y s tą p iła s z c z e g ó ln ie w p o d r ę c z n ik a c h sz k o ln y c h , z k tó r y c h w ła ś c iw ie ż a d e n od 1968 r., p rócz z a m ie sz c z e n ia p la n ik u b itw y , n ie d ał n a w e t s ło w a je g o k o m e n ta r z a 7.

3 J. C u n t k o w s k i , A. S y t d, Z n a s z y c h d z i e j ó w , k la sa 4, W a rsza w a 1983, s. 60.

4 D la p rzyk ład u ta k i c a łk o w ity brak d a n y ch w y s tę p u je w p o d ręczn ik u S. A r ­ n o l d a , J. M i c h a l s k i e g o , K. P i w a r s к i u g o, H is to r ia P o ls k i o d p o ł o w y X V w i e k u d o ro ku 1795, W a rsza w a 1953.

5 H. M i c h n i k , L. M o s i e r , H is to r ia P o ls k i d o ro k u 1795, W a rsza w a 1964, s. 305; J. G i e r o w s k i , J. L e s z c z y ń s k i , H is to r ia dla k l a s y 2 l ic e u m o g ó l n o ­ k s z t a ł c ą c e g o , W a rsza w a 1977, s. 241.

6 H is to r ia Pols ki, t. 1, cz. II, red. H. Ł o w m i a ń s k i , W a rsza w a 1964, s. 710 Idalej: H is to r ia P o ls k i PA N j (liczb a w o js k po o b y d w u stron ach o cen ia n a na 70 ty s.); D z ie j e P olski, red. J. T o p o l s k i W a r sza w a 1976, s. 332 (jest tu ta j m ow a ty lk o o 70 tys. sp rzy m ierzo n y ch ); J. A. G i e r o w s k i , H is to r ia P o ls k i 1505— 1764, W ar­ sza w a 1980, s. 346 (Turków 100 ty s., sp rz y m ier zo n y ch 70 ty s., a w śród nich 25 ty s. P o la k ó w ); Z a r y s H is to r ii P olski, red. J. T a z b i r , W a rszaw a 1979, s. 272 (ob yd w ie str o n y o c en ia n e na ok. 70 ty s.).

7 D ł u s k a, op. cit., s. 202— 204; А. К e r s t e n , T. L e p k o w s ki , H is to r ia dla k l a s y II l ic e u m o g ó l n o k s z t a łc ą c e g o , W a rsza w a 1968, s. 82— 83; K o s m a n o p c i t , s. 100.

Z am iast ty c h o p is ó w b itw y co ra z p o w s z e c h n ie js z e sta ło s ię z a m ie ­ sz c z a n ie w p o d r ę c z n ik a c h fr a g m e n tó w lis tu J a n a 111 S o b ie s k ie g o do M a r y sie ń k i, k tó r y z o s ta ł p o raz p ie r w s z y w y k o r z y s ta n y p rzez Z. Li- b isz o w sk ą w te k s ta c h ź r ó d ło w y c h d o n a u c z a n ia h isto r ii w I960 r.8 J e d n a k z te k stu te g o , a ty m bard ziej z je g o fr a g m e n tó w , w ża d e n s p o ­ só b n ie da s ię o d tw o r z y ć p r z e b ie g u b itw y , g d y ż d o ty c z y o n ty lk o w sp a n ia ło śc i z d o b y te g o o b o z u tu r e c k ie g o .

W w ię k s z o ś c i p o d r ę c z n ik ó w z n a c z n ie w ię c e j m ie jsc a p o ś w ię c o n o p r z e d sta w ie n iu w y s iłk u p o s z c z e g ó ln y c h fo rm a cji w o jsk a p o ls k ie g o . P o ­ c z ą tk o w o z d e c y d o w a n ie tw o r z o n o o b raz w ie lk ie g o w y s iłk u p le b e js k ie j p ie c h o ty i d ra g o n ii, k tó r y z a d e c y d o w a ł o z w y c ię s t w ie 9. D o p ie r o p o 1956 r. z a u w a ż o n o , ż e o s u k c e s ie sta n o w iła n ie ty lk o p o sta w a p ie c h o ty z d ra g o n ią , a le i a r ty le r ii, a n a w e t w y m ie n io n a z o s ta ła sz la c h e c k a h u ­ saria. T ak u s z e r e g o w a n y w k ła d w z w y c ię s t w o p o s z c z e g ó ln y c h fo rm a cji n a s z e g o w o jsk a b y ł p r e z e n to w a n y — c o g o d n e p o d k r e śle n ia — w p o d ­ rę c z n ik a c h w s z y s tk ic h ty p ó w 10. D a lsz ą zm ia n ę s ta n o w is k a a u to r ó w u ję ć p o d r ę c z n ik o w y c h p r z y n io s ły d o p ie r o lata sie d e m d z ie s ią te . W te d y to d o s z ło do d a le k o id ą c y c h p r z e w a r to śc io w a ń . W ó w c z a s d e c y d u ją c e g o z n a c z e n ia n ab rała sza rża h u sarii, a w ła ś c iw ie c a łe j ja z d y . W d a lsz e j za ś k o le jn o ś c i w y m ie n ia ć z a c z ę to a r ty le r ię i n a stę p n ie p ie c h o tę . Z u­ p e łn ie za ś z n ik n ę ła z k art p o d r ę c z n ik ó w , ta k w y c h w a la n a w c z e ś n ie j

d r a g o n ia . D e c y d u ją c y m d la z w y c ię s t w a , o p r ó c z m ę s tw a c a łe j arm ii, sta ł s ię tez w k ła d p o lsk ie j m y ś li w o js k o w e j, k tó r e j s z c z y t r o z w o ju p r zy p a d ł

w ła ś n ie n a c z a s y J a n a III11.

Z b liżo n y też d o p o w y ż s z e g o b y ł k ie r u n e k p rzem ia n w s to s o w a n e j o c e n ie w ik to r ii w ie d e ń s k ie j. P o c z ą tk o w o — na p r z e ło m ie la t c z te r d z ie ­ s t y c h i p ię ć d z ie s ią ty c h — u w a ż a n o ją za p o z b a w io n ą ja k ie g o k o lw ie k p o z y ty w n e g o z n a c z e n ia d la P o ls k i12. W p o w a ż n ie js z y c h u ję c ia c h , p rze­ z n a c z o n y c h g łó w n ie d la n a u c z y c ie li h isto rii, ta k sk r a jn e g o p o g lą d u n ie w y g ła s z a n o . J e d n a k ż e za je d y n y p o z y ty w tej b itw y u z n a n o p o d ję c ie m y śli n a r o d o w o w y z w o le ń c z e j p rzez lu d y b a łk a ń sk ie . J a k o fa k t u zn a n o

* U p a d e k m i ę d z y n a r o d o w e g o z n a c z e n ia P o ls k i w w i e k u X V I I — XV III, T e k s t y ź r ó d ­ ł o w e do n a u k i hist orii w s z k o le , nr 17, oprać. Z. L i b i s z o w s k a , W a rsza w a I960, s. 14— 15.

8 A r n o l d , M i c h a l s k i , P i w a r s k i , op. cit., s. 107.

10 M i с h n i k, M o s l e r , op. cit., s. 306; H is to r ia P o ls k i P A N , s. 711.

11 T en n o w y p o g lą d z a p rezen to w a ł w sw o ic h p o d ręczn ik a ch g łó w n ie G iero w sk i (H is to r ia P o ls k i 1505— 1764, s. 346; H is to r ia dla k l a s y 2 lic eu m , s. 241).

12 P rzyk ład em m oże b yć o c en a zap rezen to w a n a p rzez D ł u s к ą, op. cit., s. 204. „ O grom n e z w y c ię s tw o S o b ie sk ie g o ro zn io sło po c a łe j E uropie sła w ę p o lsk ie g o oręża, n ie p rzy n io sło jed n a k R zec z y p o sp o lite j żad nej k o r zy ści, o k a za ło s ię zm arn ow an iem s ił P o lsk i dla cu d zej sp ra w y , dla o b ro n y i k o r z y śc i o b ceg o , a n a w et w r o g ieg o nam pań stw a" .

n a to m ia st zła m a n ie sił o fe n s y w n y c h p a ń stw a tu r e c k ie g o 13. S ta n o w isk o to z re sz tą b y ło p o w ta r z a n e i w o k r e s ie p ó ź n ie jsz y m , c z e g o p rzy k ła d em m o że b y ć u ję c ie z a p r e z e n to w a n e w H is to r ii P o ls k i P A N . P e w n ą n o ­ w o ś c ią sta ło się n a to m ia st w y k a z a n ie s z k o d liw o ś c i dla d a lsz e j h isto rii P o lsk i już n ie sa m ej b itw y w ie d e ń s k ie j, c o d a ls z e g o k o n ty n u o w a n ia w o jn y w ram ach Ligi Ś w ię t e j 14. W o k r e s ie p ó ź n ie jsz y m sp ra w a o c e n y b itw y w ie d e ń s k ie j p r z e sta ła z a jm o w a ć a u to r ó w p o d r ę c z n ik ó w . Isto t­ n ie jsz y m sta ło s ię u k a z y w a n ie d a ls z y c h lo s ó w w o jn y , to c z ą c e j się już w ła ś c iw ie b ez u d zia łu P olsk i, zb y t o sła b io n e j d o p o d ję c ia d zia ła ń o fe n ­ sy w n y c h . Га sp raw a w ła śn ie , ob ok n ie z b y t w y s o k ie g o p o zio m u n a sz ej d y p lo m a c ji, m iała d o p r o w a d z ić do n ie z b y t fo r tu n n e g o z a k o ń c z e n ia w o j ­ n y , z k tó rej P o lsk a w y s z ła o sła b io n a , a le b ez strat te r y to r ia ln y c h , c o i tak w n o w y c h w a r u n k a c h b y ło już p e w n y m s u k c e s e m 15.

W ty m m ie jsc u d o c h o d z im y d o n a d z w y c z a j w a ż n e j k w e s tii, z w ią z a ­ nej z m ie jsc e m b itw y w ie d e ń s k ie j, w d z ie ja c h c a łe g o p a n o w a n ia Jana III. O tó ż z o c z y w is ty c h w z g lę d ó w dla u c z n ió w sz k ó ł p o d s ta w o w y c h s ta n o w iła ona w y d a r z e n ie je d y n e bądź n a jw a ż n ie js z e z c z a s ó w S o ­ b ie s k ie g o 11’. P o d ręczn ik i lic e a ln e n a to m ia st z u p e łn ie in a c z e j p o d e s z ły do te g o z a g a d n ie n ia . Z a c z y n a ją c od u ję c ia M ic h a ls k ie g o z 1953 r. n a jb a r­ d ziej g o d n e z a in te r e so w a n ia s ta ły s ię p la n y b a łty c k ie Jan a III. T em u k ilk u le tn ie m u z w r o to w i p o lity c z n e m u p o ś w ię c a n o n a jw ię c e j m ie js c a 17. T ak z g o d n e e k s p o n o w a n ie p la n ó w za c h o d n ie j p o lity k i J an a III w y n ik a o c z y w iś c ie też z z a ło ż e ń p rogram u s z k o ły śred n iej.

N a m a r g in e sie ty c h u w a g n a le ż y w sk a z a ć na d o ść z a g a d k o w o o d ­ m ie n n e w s k a z y w a n ie c e ló w p o lity k i S o b ie sk ie g o . O tóż w e d łu g M icha!

s k ie g o z w r o t ku F ra n cji m iał p r z y n ie ś ć P o ls c e o d z y s k a n ie Ś lą sk a i Prus W sc h o d n ic h (z a s to s o w a n ie tej n a z w y z a m ia st Prus K s ią ż ę c y c h też je st d ziw n e). J e d n o c z e ś n ie z a ła m a n iem tej je d y n ie słu sz n e j p o lity k i

obar-13 A r n o l d , M i c h a l s k i , P i w a r s k i , op. cit., s. 107. 14 H is to r ia P o ls k i P A N , s. 711.

15 To w s k a z y w a n ie na p o stęp u ją c e w e w n ętr zn e o sła b ie n ie P olsk i, jak o za sa d n i­ cz e g o p ow od u z a g a rn ięcia przez A u strię w s z y s tk ic h o w o c ó w z w y c ię stw , sta ło się za sa d n iczą n o w o śc ią u jęć G i e r o w s k i e g o , (H is to r ia P o ls k i 1505— 1764, s. 347__ — 350). .

16 D ł u s k a , op. cit., s. 202— 204. O p isa ła tam ty lk o sam ą b itw ę p o d W ied n iem . O b ecn y p od ręczn ik K o s m a n a , op. cit., s. 100, natom iast p om in ął o p is te j bitw y. Jej k o sztem zdo ła n o u m ieścić w ia d o m o ść o sto czen iu p rzez Jana III dw u b itew pod Parkanam i oraz o p ok oju k arłow ick im . W ten sp o só b a b s o lw en ci sz k ó ł p o d sta w o w y c h znają Jana III ty lk o jak o tu reck ieg o pogrom cę. C zy jed n a k o b e cn a ich w ie d z a o je g o p a n o w a n iu jest p e łn iejs za n iż w cza sa ch k o rzy sta n ia z p o d ręczn ik a M. D łu sk iej w y ­ d a je się sp raw ą d y sk u sy jn ą .

17 A r n o l d , M i c h a l s k i , P i w a r s k i , op. cit., s. 106; M i c h n i k , M o s l e r , op. cit., s. 305; K e r s t e n , L e p k o w s k i , op. cit., s. 82; G i e r o w s k i , L e s z ­ c z y ń s k i , op. cit., s. 241.

cz o n a z o sta ła sz la c h ta i m a g n a teria , z b y tn io z a s k le p io n a w sw o im e g o iz ­ m ie k la s o w y m 18. W ła ś c iw ie id e n ty c z n e s t a n o w is k o p r e z e n to w a n o też w Jatach s z e ś ć d z ie s ią ty c h , c h o c ia ż ju ż z a c z ę to d o str z e g a ć w śr ó d p r z y c z y n z a ła m a n ia p ro fr a n c u sk ie j p o lity k i k r ó la ta k ż e n ie u s tę p liw o ś ć T urcji, k tó r e j e k s p a n s y w n e p la n y z m u s z a ły d o c ią g łe g o b a c z e n ia n a p o łu d ­ n io w y w s c h ó d 10. J e d n a k n ie z a w s z e w śr ó d p la n ó w z d o b y c z y u m ie s z ­ c z a n o Ś lą sk 20. W la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h , o b o k k o n ty n u o w a n ia w c z e ś ­ n ie js z y c h u ję ć , z a z n a c z y ło s ię n o w e s ta n o w is k o . A . K e r ste n w s k a z y w a ł, ż e w ła ś c iw y m c e le m S o b ie s k ie g o n ie b y ło o d z y s k a n ie P rus K sią ż ę c y c h , le c z je d y n ie p r z y w r ó c e n ie ic h z a le ż n o ś c i le n n e j o d P o lsk i21. N a jb a rd ziej w s z e c h s tr o n n e g o u ję c ia te g o z a g a d n ie n ia d o k o n a ł J. G ie r o w sk i w s w o ­ ic h p o d ręczn ik a ch . W sk a z a ł, ż e z a sa d n ic z y m c e le m S o b ie s k ie g o w ty m o k r e s ie b y ło o s ła b ie n ie B ran d en b u rgii p o p rz ez o d e r w a n ie Prus K s ią ż ę ­ c y c h , a ta k że o p a n o w a n ie p e w n y c h fr a g m e n tó w a u str ia c k ie g o Ś ląsk a. J e za m ia ry z n iw e c z y ło je d n a k s ta n o w is k o T u rcji, p r a g n ą c e j p o d p o rzą d ­ k o w a n ia P o lsk i, a ta k ż e sła b o ść S z w e c ji, k tó r a p o n io s ła c a łk o w itą k lę ­ s k ę w w o jn ie z B ran d en b u rgią. Isto tn a też b y ła o b o ję tn o ś ć F ra n cji w o ­ b ec p o lsk ic h p ro b le m ó w , ja k i brak e f e k ty w n y c h m o ż liw o ś c i ich r o z ­ w ią z a n ia 22.

O ile o k r e s p a n o w a n ia J an a III d o b itw y w ie d e ń s k ie j je s t d o ść s il­ n ie e k s p o n o w a n y w e w s z y s tk ic h p o d r ę c z n ik a c h , o t y le o s ta tn ie la ta j e g o p a n o w a n ia z r e g u ły są p o m ija n e. S z e r sz e u j ę c ie p r o b le m ó w te g o o k r e su m o żn a z n a le ź ć j e d y n ie w u ję c ia c h p o d r ę c z n ik o w y c h , p r z e z n a ­ c z o n y c h dla s tu d e n tó w . N a jw ię c e j m ie jsc a p o ś w ię c o n o m u w H isto rii P o ls k i P A N , a g łó w n ie w H is to r ii P o ls k i a u to r stw a J. G ie r o w sk ie g o , i rudno tutaj je d n a k m ó w ić o r ó ż n ica ch , c h o c ia ż w n o w s z y m u ję c iu S o b ie sk i p r z e sta ł b y ć tr a k to w a n y ja k o n a jw y b itn ie js z y p o lity k , k r ę p o ­ w a n y ty lk o p rzez m a g n a te r ię , le c z ja k o c z ło w ie k , k tó r y w k o ń c u s w o ­ je g o ż y c ia z r e z y g n o w a ł z sz ero k ic h , a m b itn y c h p la n ó w i p o d ją ł w a lk ę — zre sz tą n ie u d o ln ie p r o w a d z o n ą — o r e a liz a c ję z n a c z n ie sk r o m n ie jsz y c h , bo już ty lk o d y n a s ty c z n y c h z a m ie r z e ń 23.

T en b a r d z o s k r ó to w y p r z e g lą d n o w s z y c h — p o w o j e n n y c h — u ję ć p o d r ę c z n ik o w y c h s k ła n ia ć m usi do k ilk u r e fle k sji. Bodaj n a jw a ż n ie js z e je s t w s k a z a n ie n ie w y s ta r c z a ją c e g o o p isa n ia na k a r ta c h p o d r ę c z n ik ó w

18 A r n o l d , M i c h a l s k i , P i w a r s k i , op. cit„ s. 106.

18 M i c h n i k , M o s l e r , op. cit., s. 305; H is to r ia P o ls k i P A N , s. 708.

10 Ibid., s. 708. T a k ie sam o u ję c ie sp o tk a ć m ożn a w : D z i e j e P o ls k i, s. 330; Z arys h istor ii Pols ki, s. 272.

г1 K e r s t e n , Ł e p k o w s k i , op. cit., s. 82.

12 G i e r o w s k i , L e s z c z y ń s k i , op. cit., s. 241. Szerzej: G i e r o w s k i , H i­ s to r ia P o ls k i 1505— 1764, s. 343— 344.

s a m e g o p r z e b ie g u b itw y c z y też d a ls z y c h d zia ła ń w o je n n y c h . D o ty c z y to s z c z e g ó ln ie prac n a jn o w sz y c h . P r e z e n to w a n y obraz d z ie jó w te g o o k resu , z b y t sk r ó to w y , p r o w a d z i do u jm o w a n ia n a jw a ż n ie js z e g o w y d a ­ rzen ia c z a s ó w J an a Ш ja k o je d n e g o z w ie lu , k tó r e w ró w n e j m ierze n a le ż y zn ać, ja k i m ożn a za p o m n ieć.

W a żn ą sp r a w ą je s t też p r z y w ią z y w a n ie n a d m iern ej w a g i do k rótk o tr w a łe g o i w g r u n c ie r z e c z y n ie u d a n e g o zw ro tu ku F ran cji. W ten s p o ­ só b z a b ra k ło już m ie jsc a dla sp r a w y n a jisto tn ie jsz e j.

N a le ż y też p o d k r e ślić n ie p o k o ją c y fa k t p o d a w a n ia w ty c h p o d r ę c z ­ n ik a c h o d m ie n n y c h liczb i fa k tó w . R ó żn ic e w o k r e ś le n iu lic z e b n o ś c i Ju rk ó w p o d W ie d n ie m s ię g a ją c e 300 ty s. ż o łn ie r z a są d o p r a w d y ż e n u ­ ją ce. R ó w n ie z a s ta n a w ia ją c e w y d a je s ię o d m ie n n e o k r e ś la n ie c e ló w z a c h o d n ie j p o lity k i S o b ie sk ie g o . N ie je s t b o w ie m b ez z n a c z e n ia , c z y c h o d z iło w n ie j o zw rot, c z y ty lk o o z a h o łd o w a n ie P rus K sią ż ę c y c h . N ie je s t też bez zn a c z e n ia , c z y w o g ó le sta w ia n o k w e s t ię p r z y n a le ż ­ n o śc i Ś ląsk a, c h o c ia ż b y w fo rm ie p e w n y c h n a b y tk ó w . T e w s z y s tk ie r ó ż n ic e i n ie ś c is ło ś c i b u d zić ty lk o m u szą u z a sa d n io n ą n ie u fn o ść w o b e c w a r to śc i p o d r ę c z n ik ó w h isto rii.

M ożn a je d n a k d o str z e c też p e w n e e le m e n ty p o z y ty w n e . W o sta tn im d z ie s ię c io le c iu sto p ie ń r o z b ie ż n o śc i u le g ł w y r a ź n e m u z m n ie jsz e n iu . P o ­ n a d to w tym c z a s ie z d e c y d o w a n ie bard ziej o b ie k ty w n ie sp o jrza n o na w ie d e ń s k ą w ik to r ię , co u w id o c z n iło się w o c e n ie w k ła d u p o s z c z e g ó l­ n y c h fo rm a cji n a s z e g o w o jsk a w o s ta te c z n y su k c e s. R ó w n ie ż o c e n a roli b itw y z ra żą co n e g a ty w n e j sta ła się b ard ziej w y w a ż o n ą , w sk a z u ją c ą z a r ó w n o na k o r z y śc i, jak i p r z y c z y n y , k tó r e u n ie m o ż liw iły p e łn e w y ­ k o r z y s ta n ie z w y c ię s tw a .

In stytu t H istorii UŁ Zakład H isto rii P olsk i N o w o ży tn ej

A n d r z e j S t r o y n o w s k i LA BATAILLE DE V IE N N E

TELLE Q U ’O N LA PRÉSENTE D A N S LES M ANUELS

P resq u e tous le s au teu rs d e s m a n u els d 'h istoire so u sestim en t la v a leu r de l'u n e d es plu s gra n d es et d es p lu s é cla ta n te s v ic to ir e s p o lo n a ises. C h acu n d 'eu x a é g a ­ lem en t un autre a v is sur c et é v én em e n t. C e ci s'e x p liq u e un peu par le lait qu e le s m a n u els son t a d ressés au x d ifféren ts p u b lics. Il e st é v id en t qu e le s e x ig e a n c e s d es m a îtres ne p eu v en t pas être le s m êm es dan s le s é c o le s prim aires, se c o n d a ir es ou e n fin dans le s é c o le s d e stin é e s a u x p e rso n n es in té r e ss é e s par la m atière.

D an s le s m a n u els en q u estio n , o n peut trouver ég a le m en t d es inform ation s e n tiè ­ rem ent fa u s se s (p.ex. le nom bre d es so ld a ts tu rcs so u s V ie n n e é v a lu é à 400 m illes).

Il c o n v ien t de rem arqu er c ep en d a n t c er ta in es r ég u la rités qu'on retro u v e dans la d escrip tion de la b a ta ille de V ie n n e. T out d'abord, dan s le s a n n ée s cin q u a n te, on e ssa y a it de p résen ter la b a ta ille a ssez précisém en t. En m êm e tem p s, on m ettait très e n v a leu r l'apport d e l'in fa n terie et du corps d es d ragon s p lé b é ie n s qui ont d é c id é de la v icto ire . Q u elq u e tem p s plus tard cep en d a n t, le s d e scrip tio n s de la b a ta ille elle -m ê m e ont é té r em p la cées par de p etits p lan s — e x is ta n t d éjà a van t — a v e c le s d irectio n s de b a ta ille de parties en guerre. A part cela , on a com m en cé à ap p récier le rôle de la c a v a le rie . Le fait d'insérer un fragm ent d e s so u rc e s d écri­ v an t le cham p turc v a in c u est d ev e n u u n e n o u v e a u té im portante d es m a n u els du début d es a n n ée s so ix a n te -d ix ,

O n peut rem arquer é g a le m en t c er ta in es d iffé re n ces dan s l'é v a lu a tio n du rôle de c e tte b a ta ille dan s n otre h isto ire. On Га ju g é très sé v è re m en t d ’abord, le seco u rs de V ie n n e ayan t é té c o n sid é r é com m e u n e gran d e erreu r p o litiq u e. Un peu plu s tard, on a c o m m en cé à a p ercev o ir la n é c e s s ité et la v a leu r d'une te lle solu tion .

Il nou s r es te en fin le dernier p rob lèm e à réso u d re — il s'agit notam m ent de d éterm in er le rôle et la p la c e de c e tte b a ta ille dans le s plan s p o litiq u es de Jan III S o b iesk i. C ertain s h isto rien s croien t qu e seu lem en t la d ép e n d a n ce d es P o lo n a is de la p ap au té ain si qu e l'é g o ïsm e de la n o b le ss e et dos m ag n a ts ont d é c id é S o b ie sk i à p rende part dans c ette b ataille. A c ela d e v a it s'o p p o ser la p o litiq u e o c cid e n ta le de Jean III, â la q u e lle on co n sa c r e le plu s d e p lace. Elle a v a it pour but de r ec o n ­ quérir la P russe et se lo n c erta in s m an u els, a u ssi la S ilé s ie . On peut retro u v er c es d ern ières d ifféren ces dans tous le s ty p e s m a n u els parus après la guerre.