A C T A U N IV E R SIT A T IS LO D ZIEN SIS
FOLIA SO ZO LO G ICA 3 21— 35 1986
(A cta U niv. Lodz., F olia sozol.)
A nna M EDW ECKA-KORNAŚ
EK O LO G IC ZN E PROBLEMY R E Z E R W A T O W E J O C H R O N Y R O ŚLIN EC O LO G IC A L PROBLEM S O F PL A N T C O N S E R V A T IO N
IN N A TU R E RESERVES
ABSTRACT: C o n se rv a tio n of th e p la n t c o v e r in re s e rv e s is a p a rt of a w ide ra n g e of problem s c o n n e c te d w ith p ro te c tio n of th e b io sp h ere re s o u r ces ag a in st d estru ctio n . A n im p o rtan t ro le in th is a re a sh o u ld be p la y e d by b o ta n ists a n d ecologists. T he p re se n t a rtic le p ro v id es in fo rm atio n about in itia tiv e s — m a in ly in te rn a tio n a l co n fe re n c e s — d e v o te d to p ro te c tio n of p lan t sp ecies a g a in s t e x tin c tio n , a n d it g ives a re v ie w of flo rlstic a n d p h y to so cio lo g ical stu d ies th a t m ig h t c o n trib u te to b u tte r d e sc rip tio n of re s e rv e s a n d d e te rm in a tio n of reco m m en d atio n s c o n cern in g a c tiv e p ro te c tio n of p lan ts an d p lan t com m unities (sum m ary see p ag e 33— 35).
T r s ś ć
1. W stęp
2. In ic ja ty w y b o tan ik ó w d o ty c z ą c e o c h ro n y sz a ty ro ślin n e j o p a rte j n a ek o lo g iczn y ch p o d staw ach
3. F lo ry sty czn a i fito so cjo lo g iczn a c h a ra k te ry s ty k a te re n ó w c h ro n io n y c h i je j p rz y d a tn o ść dla celó w o ch ro n n y c h
3.1. C h a ra k te ry s ty k a flo ry sty c z n a 3.2. C h a ra k te ry s ty k a fito so cjo lo g iczn a 4. U w agi końcow e
5. P iśm iennictw o 6. Sum m ary
1. W STĘP
T e m a t n in ie js z e g o a r ty k u łu je s t w y c in k ie m s z e ro k ie g o p ro b le m u o c h ro n y z a so b ó w b io sfe ry , k tó r y m o żn a ro z p a try w a ć z a ró w n o w sk ali
n a sz e g o k ra ju , ja k i c a łe j Z iem i ( M e d w e c k a - K o r n a ś 1971). S y tu a c ja o g ó ln a je s t, ja k w iem y , b a rd z o k ry ty c z n a , P o w o d u je ją s ta ły w z ro s t lic z e b n o śc i i w y m a g a ń p o p u la c ji lu d z k ie j p rz y ró w n o c z e s n y m k u rc z e n iu się i d e g r a d a c ji e k o s y s te m ó w p ro d u k ty w n y c h , n a tu r a ln y c h i a n tro p o g e n ic z n y c h o ra z w y m ie ra n iu w ie lu g a tu n k ó w ro ś lin i z w ie rz ą t. O rg a n iz a c je z a jm u ją c e s ię ty m p ro b le m e m b iją n a a larm , c z eg o n a jn o w szy m w y ra z e m je s t p u b lik a c ja pt. W o r l d c o n s e r v a t io n s t r a te g y (1980), a d r e s o w a n a d o rz ą d ó w i s p o łe c z e ń s tw , a w y d a n a p rz e z M ię d z y n a ro d o w ą U nię O c h ro n y P rz y ro d y i je j Z aso b ó w (1UCN) d zięk i p o m o c y P ro g ra m u Ś ro d o w isk o w e g o N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h (UNEP) i Ś w ia to w e g o F u n d u s z u n a R zecz D z ik ich R o ślin i Z w ie rz ą t (W W F ), p rz y w s p ó ł p ra c y F A O i U N ESC O . P o d a n o w n ie j s z e re g d a n y c h lic z b o w y c h w s k a z u ją c y c h d o b itn ie n a k o n ie c z n o ś ć sz y b k ie g o i s k u te c z n e g o d z ia ła n ia d la o c h ro n y z a so b ó w ż y w y c h n a sz e j p la n e ty i z a p e w n ie n ia trw a ło ś c i ich u ż y tk o w a n ia w m y śl d e w iz y : „Z iem i n ie o d z ie d z ic z y liśm y p o n a s z y c h p rz o d k a c h , lecz p o ż y c z y liśm y ją o d p rz y s z ły c h p o k o le ń " . P u b lik a c ja ta z a w ie ra w a ż n e w y ty c z n e d la z ra c jo n a liz o w a n ia g o s p o d a rk i b io sferą, o p a r te n a n o w o c z e s n y c h k o n c e p c ja c h ek o lo g ic z n y c h . D w a ro z d z ia ły p o ś w ię c o n e s ą z a c h o w a n iu ró ż n o ro d n o ś c i g e n e ty c z n e j k ró le s tw a ro ś lin i z w ie rz ą t. P o d k re ś la się p rz y ty m z n a c z e n ie re z e rw a tó w , m. in. r e z e r w a tó w b io sfery . J e s t rz e c z ą o c z y w is tą , iż n a ty m o d c in k u s z c z e g ó ln ie w a ż n a ro la p rz y p a ś ć m u si biolog om .
2. IN IC JA TY W Y B O TA N IK Ó W DOTYCZĄCE O CHRONY SZATY ROŚLIN NEJ O PARTEJ N A EKOLOGICZNYCH PO DSTAW A CH
B o tan icy d a li d o b itn y d o w ó d z ro z u m ie n ia i d o c e n ie n ia w y s o k ie j r a n g i z a g a d n ie ń d o ty c z ą c y c h o c h ro n y s z a ty ro ś lin n e j n a X II M ię d z y n a ro d o w y m K o n g re sie B o ta n ic z n y m w L e n in g ra d z ie w 1975 r. W y ra z e m te g o b y ła z w ła sz c z a re z o lu c ja k o ń c o w a , a p e lu ją c a o ra c jo n a ln e u ż y tk o w a n ie e k o s y s te m ó w i z a so b ó w ro ś lin n y c h w s k a li c a łe j Z iem i (R e s o lu tio n s 1975). S p ra w y b a rd z ie j sz c z e g ó ło w e o m a w ia n o w o s o b n e j s e k c ji K o n g re su — C o n s e rv a tio n of th e P la n t W o rld , k tó r a z a ję ła się p ro b le m am i o c h ro n y rz a d k ic h g a tu n k ó w o ra z o c h ro n y i re s ty tu c ji z b io ro w isk ro ślin n y c h . B y ły w te d y p rz e d s ta w ia n e i d y s k u to w a n e m. in. ek o lo g ic z n e p o d s ta w y o c h ro n y re z e r w a to w e j i p o trz e b a c z y n n e g o z a b e z p ie c z a n ia n ie k tó r y c h o b iek tó w , np. p rz e z h a m o w a n ie s u k c e s ji w n ie le ś n y c h zb io ro w is k a c h w tó rn y c h . T e g o ty p u z a g a d n ie n ia s ta n o w iły tre ś ć m. in. m o je g o re fe ra tu , w k tó ry m p o d a w a ła m p rz y k ła d y z w ła s n y c h o b s e rw a c ji i p ra c in n y c h a u to ró w , g łó w n ie p o ls k ic h ( M e d w e c k a - K o r n a ś 1977)
ołą-f
cz o n ą z w ie lo m a z a b ie g a m i w re z e rw a ta c h , je s t W ie lk a B ry ta n ia . W y - E kologiczne pro b lem y o ch ro n y re z e rw a to w e j 23 ^ n ik a to z a p e w n e ze z n a c z n e g o p rz e k s z ta łc e n ia je j k ra jo b ra z u , sto su n - ■, k o w o m a łe g o b o g a c tw a flo ry s ty c z n e g o , a ró w n o c z e ś n ie z ż y w e g o z a in te re s o w a n ia p rz y ro d ą n ie ty lk o ze s tro n y b o ta n ik ó w , lecz c a łe g o sp o łe c z e ń stw a . D zięki te m u p o w s ta ło w ie le b a rd z o in te r e s u ją c y c h k o n c e p c ji i in ic ja ty w . T rz e b a do n ic h z a lic z y ć z o rg a n iz o w a n ie w ro k u 1970 sy m p o z ju m n a te m a t k ie ro w a n ia z b io ro w is k a m i z w ie rz ą t i ro ś lin d la ich o c h ro n y ( D u f f e y , W a t t , e d s 1971). N a s tę p n ie m ia ły m ie js c e trz y k o n fe re n c je o c h a r a k te r z e b o ta n ic z n y m . D w ie z n ic h o d b y ły się w R o yal B otanic G a rd e n s w K ew , je d n a n ie d a w n o w C a m b rid g e . K ew je s t o b e c n ie sie d z ib ą K o m ite tu R o ślin Z a g ro ż o n y c h (T h re a te n e d P la n ts C o m m ittee, TPC) M ię d z y n a ro d o w e j U n ii O c h ro n y P rz y ro d y i je j Z a s o bów , a z a ra z e m o ś ro d k ie m o p ra c o w y w a n ia lis t g a tu n k ó w z a g ro ż o n y c h i „ c z e rw o n y c h k sią g " . P ie rw sz a k o n fe re n c ja w K ew , z o rg a n iz o w a n a w 1975 r., z k tó re j m a te ria ły w y d a n o pt. C o n s e r v a t io n ot th r e a t e n e d p la n ts ( S i m m o n s i in., e d s 1976), d o ty c z y ła g łó w n ie ro li ż y w y c h k o le k c ji w o c h ro n ie ro ślin . Z w ró c o n o w ó w c z a s u w a g ę n a z a d a n ia , ja k ie w ty m z a k re s ie m o g ą s p e łn ia ć o g ro d y b o ta n ic z n e . S p ra w ie te j p o św ię c o n o d ru g ie z e b ra n ie w K ew , w 1978 r. (p u b lik a c ja S u r v i v a l or e x tin c tio n , S y n g e , T o w n s e n d , e d s 1979). R o zw a żan o n a nim p rz e d e w sz y s tk im m o ż li w o ści i sp o so b y p ra k ty c z n e g o d z ia ła n ia . D ą żo n o do teg o , b y o g ro d y b o ta n ic z n e — p rz y w s p ó łp ra c y in s ty tu c ji o c h ro n y p rz y ro d y — b ra ły u d z ia ł w a k c ja c h z a c h o w a n ia rz a d k ic h i z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w i s ta ły się o śro d k a m i o d p o w ie d n ie j in fo rm a c ji d la s p o łe c z e ń s tw a , a b y p r o w a d zo n o w n ic h b a d a n ia b io lo g ic z n e i g ro m a d z o n o k o le k c je , n a k tó ry c h p o d s ta w ie m o żn a b y m. in. o d n a w ia ć p o p u la c je n a s ta n o w is k a c h n a tu ra ln y c h . C h o d zi p rz y ty m n ie ty lk o o d u że o g ro d y , w y m a g a ją c e w ie l k ic h n a k ła d ó w fin a n so w y c h , lecz ta k ż e o z a in te re s o w a n ie h o d o w c ó w - -a m a to ró w i w ład z lo k a ln y c h s p ra w ą u trz y m a n ia rz a d k ic h ro ślin . T a k ie z a ło ż e n ia p rz y ję to np. w p ro g ra m ie im. L in n e u sz a w S zw ecji. P o lsk ę re p re z e n to w a li w K ew doc. d r H. D o ro sz e w sk a (w 1975 r.) i d r B. A.M olski (w 1975 i 1978 r.).
K o n fe re n c ja w C a m b rid g e , w k tó r e j m ia ła m m o żn o ść b ra ć ud ział, o d b y ła się w lip c u 1980 r. Z o s ta ła z o rg a n iz o w a n a p o d e g id ą B ry ty j sk ie g o T o w a rz y s tw a B o tan iczn e g o i T o w a rz y s tw a im. L in n eu sza w L on d y n ie. N a w ią z y w a ła d o p o p rz e d n ic h k o n fe re n c ji, m iała je d n a k s z e rsz y o d n ic h z a k re s, o k re ś lo n y ja k o T h e biological a sp e c ts of rare plant c o n se r v a tio n ( S y n g e , ed. 1981). C h o d ziło g łó w n ie o o c h ro n ę g a tu n k ó w ,,in situ " — n a ich n a tu r a ln y c h s ta n o w is k a c h w p rz y ro d z ie . W o b ra d a c h u d z ia ł w z ię ło p o n a d 120 o só b z 15 k r a jó w i k ilk u k o n ty n e n tó w . Byli w ś ró d n ic h b o ta n ic y o w y s o k ie j p o z y c ji n a u k o w e j, a ta k ż e p ra c o w n ic y
p a r k ó w n a r o d o w y c h i re z e rw a tó w . W y g ło s z o n o p o n a d 40 re fe ra tó w . U z u p e łn ia ły j e b o g a te p o d w z g lę d e m tre ś c i p o k a z y .
W re fe ra c ie w p ro w a d z a ją c y m G. U. L ucas (re p re z e n tu ją c y TPC w K ew ) z a z n a jo m ił z e b ra n y c h z p u b lik a c ją W o r l d c o n s e r v a t io n s tr a t e g y , o k tó r e j w sp o m n ia ła m n a w stęp ie. Z w ra c a ł też u w a g ę n a k o n ie c z n o ść k o m p le to w a n ia lis t g a tu n k ó w rz a d k ic h i z a g ro ż o n y c h , g d y ż p o z w a la ją o n e n a u s ta la n ie p r io ry te tó w w d z ia ła ln o śc i w z a k re s ie o ch ro n y . P ie rw sz a ta k z a p o c z ą tk o w a n a s e s ja te m a ty c z n a d o ty c z ą c a p re c y z o w a n ia k ry te r ió w d la o c e n y , k tó r e g a tu n k i są rz a d k ie i za g ro ż o n e . S p ra w a ta n ie je s t p ro s ta , co ilu s tr o w a ł n a jle p ie j p rz e g lą d ro z m a ity c h u s t a le ń z te g o z a k re s u w o b rę b ie USA, p rz e d s ta w io n y p rz e z E. S. A y e n su . S ą te re n y , g d z ie w s k a z a n ie g a tu n k ó w rz a d k ic h j e s t tru d n e w o b e c d u żeg o z ró ż n ic o w a n ia flo ry i n ie d o s ta te c z n e g o je j p o z n a n ia ; ja k o p r z y k ła d S. K. J a i n p o d a w a ł In d ie, a P. S. A s h to n — o g ó ln ie la s y tro p ik a ln e . O c h ro n a w y b ra n y c h te re n ó w j e s t w te d y s z c z e g ó ln ie p o trz e b n a .
D w ie n a s tę p n e s e s je o b ję ły s p ra w y k o n tro li p o p u la c ji w c e lu r e je s tro w a n ia z a c h o d z ą c y c h w n ic h zm ia n i s p ra w y b a d a ń a u te k o lo g ic z - n y c h , k tó r e m o g ą w p ły n ą ć n a w y b ó r z a b ie g ó w z m ie rz a ją c y c h do o c h r o n y rz a d k ic h g a tu n k ó w . W ich ra m a c h J. L. H a rp e r (a u to r k s ią ż k i P o p u l a tio n b io lo g y oi p la n ts ) m ó w ił o g ó ln ie o n ie k tó ry c h c e c h a c h p o p u la c ji; sz e re g in n y c h re f e r a tó w p o d a w a ło p rz y k ła d y szc zeg ó ło w e , d o ty c z ą c e ż y c ia ro ś lin je d n o ro c z n y c h , b y lin , d rz e w i k rz e w ó w w ro z m a ity c h s t r e fa c h k lim a ty c z n y c h . B ardzo in te r e s u ją c e b y ły d a n e p a n i M. E. B ra d sh aw , p rz e d s ta w ia ją c e b a d a n ia w y b ra n y c h g a tu n k ó w n a tle g ó rs k ic h z e sp o łó w ro ś lin n y c h o b s z a ru T e e s d a le w W ie lk ie j B ry ta n ii i w y n ik i d łu g o le tn ic h o b s e r w a c ji C. O . T a m m a ze S z w e c ji i T. C. E. W e lls a z W ie lk ie j B ry tan ii, m ó w ią c e o z m ia n a c h z a c h o d z ą c y c h z ro k u n a ro k w lic z e b n o śc i p o p u la c ji, p ro d u k c ji d ia s p o r i p rz e ż y w a n iu m ło d y c h o so b n ik ó w . K ilk u a u to ró w z w ra c a ło u w a g ę n a { » ru s z a n ą ju ż w L e n in g ra d z ie s p ra w ę k o n ie c z n o śc i k ie ro w a n ia s u k c e s ją z b io ro w isk d la u t r z y m a n ia n ie k tó ry c h ro ślin .
S e sja o in tro d u k c ja c h i r e in tro d u k c ja c h p o ś w ię c o n a b y ła k w e stio m w p ły w u o b c y c h p rz y b y s z ó w n a g a tu n k i ro d z im e i m o żliw o ści p o w tó r n e g o w p ro w a d z e n ia ro ślin n a s ta n o w is k a p rz e z n ie u tra c o n e . W ty m z a k re s ie n ie z m ie rn ie in te r e s u ją c a b y ła re fe ro w a n a p rz e z B. S. B rooke- s a h is to ria S c h o e n u s i e r r u g in e u s , c e lo w o ro z m n a ż a n e g o , a p ó ź n ie j s a d zo n e g o n a p ie rw o tn y m s ta n o w is k u n a m o k re j łą c e w S zkocji. S p ra w a ta z w ra c a u w a g ę ja k o p e w n e n o v u m w z a k re s ie p r a k ty c z n e j o c h ro n y ro ślin . S e sja k o ń c o w a d o ty c z y ła z a rz ą d z a n ia re z e rw a ta m i d la rz a d k ic h i z a g ro ż o n y c h g a tu n k ó w . Ilu s tra c ją d z ia ła n ia w ty m k ie ru n k u b y ły w y c ie c z k i d o trz e c h re z e r w a tó w p rz y ro d y . O b ję ły o n e r e z e r w a t „ D e v il’s
D y k e ” , g d z ie u trz y m u je się p rz e z k o sz e n ie i w y c in a n ie k rz e w ó w o tw a r tą, p ó łn a tu ra ln ą m u ra w ę ze s ta n o w is k a m i ro ś lin k s e ro te rm ic z n y c h , o ra z re z e r w a ty „ C h ip p e n h a m F e n " i „ W ic k e n F en ", g d z ie z a c h o w u je się to rfo w isk a n is k ie i z w ią z a n e z nim i ro ś lin y d z ię k i s z tu c z n e j re g u la c ji p o zio m u w o d y g ru n to w e j, k o s z e n iu z b io ro w isk s z u w a ro w y c h i tu rz y - c o w y c h o ra z o g ra n ic z a n iu z a ro śli. U c z e stn ic y m ieli ta k ż e m o żn o ść z w ie d z e n ia k o le k c ji ro ś lin u trz y m y w a n y c h w o g ro d z ie b o ta n ic z n y m u n iw e r s y te tu w C a m b rid g e w ra m a c h tzw . p ro je k tu rz a d k ic h ro ś lin w s c h o d n ie j A n g lii ( W a l t e r s 1979). O rg a n iz a to rz y k o n fe re n c ji w C a m b rid g e z a m ie śc ili w p ro g ra m ie n ie w sp o m n ia n y d o ty c h c z a s r e f e r a t F l o r y s t y c z n a i ii to s o c jo lo g ic z n a d e iin ic ja i c h a r a k t e r y s t y k a t e r e n ó w c h r o n i o n y c h , o k tó r y z w ró c ili s ię do m nie. S ta ra ła m się z e b ra ć w ty m o p ra c o w a n iu , ja k to p rz e d s ta w ia m d a le j w sk ró c ie , p rz e g lą d m o żliw o ści, ja k ie o b a w y m ie n io n e k ie ru n k i b o ta n ik i s tw a r z a ją n ie ty lk o w d z ie d z in ie k la s y fik a c ji i p o ró w n y w a n ia p a rk ó w n a ro d o w y c h i ró ż n e g o ty p u re z e rw a tó w , a le ta k ż e d la w ła śc iw e g o s t e ro w a n ia p ro c e sa m i p rz y ro d n ic z y m i w ic h o b rę b ie ( M e d w e c k a - K o r - n a ś 1981). T e n d ru g i a s p e k t z a g a d n ie n ia w y m a g a u w z g lę d n ie n ia p rz e s ła n e k ek o lo g ic z n y c h , łą c z y s ię w ięc b e z p o ś re d n io z te m a te m n in ie j sze g o a r ty k u łu .
3. FLORYSTYCZNA i FITO SO C JO LO G ICZN A CHARAKTERYSTYKA TERENÓW C H RO N IO N Y CH I JE J PRZYDATNOŚĆ DLA CELÓW O CH RO N N Y CH
P ro p o z y c je co d o c h a r a k te r y s ty k i flo ry s ty c z n e j te re n ó w c h r o n io n y c h b io rą p o d u w a g ę g łó w n ie ro ś lin y n a c z y n io w e (u w z g lę d n ia n ie in n y c h g ru p je s t, n a tu ra ln ie , ró w n ie ż p o ż ą d a n e ). C zęść fito so c jo lo g ic z n a o p ie ra się n a z a ło ż e n ia c h s z k o ły fito s o c jo lo g ic z n e j ś ro d k o w o e u ro p e j sk ie j ( B r a u n - B l a n q u e t 1964; W e s t h o f f , v a n d e r M a a r e l 1978), k tó ra , p o m im o p e w n y c h s p ra w k o n tro w e rs y jn y c h , je s t w ty m p rz y p a d k u n a jb a rd z ie j w ła śc iw a . O b a u ję c ia w w ie lu p u n k ta c h s p la ta ją się: p o d a w a n ie g a tu n k ó w m o że in fo rm o w a ć o ty p a c h zespołów , b a d a n ie z e sp o łó w p rz y n o s i za w sz e d a n e o g a tu n k a c h , w a ru n k a c h ich w y s tę p o w a n ia i u trz y m y w a n ia .
3.1. C H A R A K TER Y STY K A FLO R Y STY C ZN A
N a tę część d e fin ic ji te re n ó w c h ro n io n y c h s k ła d a ć s ię m o g ą n a s tę p u ją c e z a d a n ia : in w e n ta r y z a c ja ta k s o n ó w ro ś lin n y c h , ich w a lo ry z a c ja , u s ta le n ie d a n y c h e k o lo g ic z n y c h , w a ż n y c h z p u n k tu w id z e n ia p r a k ty c z n e j o c h ro n y o ra z s y n te ty c z n a c h a r a k te r y s ty k a flo ry .
Z a d a n ie 1. In w en taryzacja, cz y li z e b ra n ie d a n y c h o w y s tę p o w a n iu g a tu n k ó w (w z g lęd n ie in n y c h tak so n ó w ). a. L ista ro ś lin o b e jm u ją c a ty lk o w a ż n ie js z e lu b — le p ie j — w s z y stk ie sk ła d n ik i flo ry . b. In fo rm a c ja o liczb ie s ta n o w is k p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w i ich ro z m ie sz c z e n iu n a o p isy w a n y m te re n ie ; n a jle p s z y m u d o k u m e n to w a n ie m są p rz y ty m m a p y p u n k to w e . c. In fo rm a c ja o lic z e b n o śc i p o p u la c ji g a tu n k ó w u z y s k a n a m eto d am i sto so w a n y m i w e k o lo g ii lu b fito so c jo lo g ic z n a , sz a c u n k o w a o c e n a p r z e s trz e n n e j ro li g a tu n k ó w w z b io ro w is k a c h (fito cen o zach ), z a p ro p o n o w a n a p rz e z B rau n -B lan q u e ta.
Z a d a n ie 2. W a loryzacja gatu n ków , cz y li g ru p o w a n ie ich w e d łu g ro z m a ity c h k ry te r ió w c e le m u ja w n ie n ia ta k s o n ó w sz c z e g ó ln ie c e n n y c h z p u n k tu w id z e n ia o c h ro n y p rz y ro d y .
a. K ry te ria sy ste m a ty c z n e . Z w ró c e n ie u w a g i n a o so b liw o śc i tak ie, ja k np. ta k s o n y m o n o ty p o w e , m iesza ń ce, itd.
b. K ry te ria h isto ry c z n o -g e o g ra fic z n e . W y o d rę b n ie n ie re lik tó w i e le m e n tó w g e o g ra fic z n y c h , ze z w ró c e n ie m u w a g i n a e n d e m ity . D la en d e - m itó w p o w in n o się p o d a ć b liższe o k re ś le n ie o b sz a ru , d o ja k ie g o są o g ra n ic z o n e .
c. K ry te ria ek o lo g icz n e. R o z ró ż n ie n ie g a tu n k ó w ro z m a ity c h sied lisk , zw ła sz c z a szc zeg ó ln y ch , ta k ic h ja k s k a ły s e rp e n ty n o w e , g ip so w e, g le b y sło n e i in n e. Z w ró c e n ie u w a g i n a o so b liw e fo rm y ży c io w e, np. ep ifity , s u k k u le n ty lub ro ś lin y o w a d o ż e rn e .
d. W p ły w cz ło w ie k a. R o z ró ż n ie n ie g a tu n k ó w ro d z im y c h i o b ce g o p o c h o d z e n ia ( K o r n a ś 1968). O b e c n o ść ty c h o s ta tn ic h je s t c z ę s to sy m p to m e m zm ian w ś ro d w isk u p rz y ro d n ic z y m i m oże b y ć m. in. w y n ik ie m z b y t d u ż e j p e n e tr a c ji tu ry stó w .
e. S to p ie ń rz a d k o śc i i z a g ro ż e n ia p o s z c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w . T e k r y te ria s ą sz c z e g ó ln ie w a ż n e w d e fin ic ji flo ry te re n ó w c h ro n io n y c h . W p rz e p ro w a d z a n iu k la s y fik a c ji ro ś lin p o d ty m k ą te m p o w in n o się b ra ć p o d u w a g ę k a te g o r ie M ię d z y n a ro d o w e j U nii O c h ro n y P rz y ro d y i je j Z a so b ó w ( L u c a s , S y n g e 1978), k tó ra ro z ró ż n ia „ e n d a n g e re d sp e c ie s" (E) — g a tu n k i w y ra ź n ie z a g ro ż o n e w y m a rc ie m , „ v u ln e ra b le sp e c ie s" (V) — g a tu n k i, k tó r e ła tw o m o g ą się z n a le ź ć w p ie rw sz e j g ru p ie i „ r a r e sp e c ie s" (R) — g a tu n k i rz a d k ie , o m a ły c h p o p u la c ja c h , n ie k o n ie c z n ie ju ż te ra z z a g ro żo n e . O c e n y m og ą się o d n o sić do c a łe g o z a się g u g a tu n k u , je d n e g o k r a ju lu b m ogą b y ć je sz c z e b a rd z ie j lo k a ln e P rz y z a k la s y fik o w y w a n iu p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w do ty c h k a te g o rii trz e b a o p ie ra ć się, o ile to m ożliw e, n a „ c z e rw o n y c h k s ię g a c h " i lis ta c h is tn ie ją c y c h np. d la c a łe j E u ro p y ( L u c a s , W a l t e r s 1976) lu b p o s z c z e g ó ln y c h k ra jó w (np. R FN — S u k o p p 1974, ZSSR — T a c h t
a-d ż j a n 1975). D la P o lsk i o p ra c o w a n o n a ra z ie je a-d y n ie w s tę p n y w y k a z g a tu n k ó w rz a d k ic h i z a g ro ż o n y c h ( J a s i e w i c z 1981; cfr. L u c a s , W a l t e r s 1976). Z a d a n ie 3. In fo rm a c ja e k o lo g ic z n a o z n a c z e n iu p ra k ty c z n y m , m o g ą c a p o m ó c w u trz y m a n iu p o sz c z e g ó ln y c h g a tu n k ó w i c a łe j „p u li g e n ó w " w d a n y m te re n ie c h ro n io n y m . T u ta j trz e b a za lic zy ć:
a. O k re ś le n ie „ n iszy e k o lo g ic z n e j" g a tu n k ó w : ich p o w ią z a n ia ze z b io ro w isk a m i ro ślin n y m i, z w ła ś c iw o ś c ia m i sie d lisk , z w p ły w e m z w ie r z ą t itd. P o trz e b n a je s t zw ła sz c z a o c e n a z a le ż n o śc i o d ty c h c z y n n ik ó w , k tó r e ła tw o m o g ą u le c z m ia n ie p o d w p ły w e m n a tu ra ln e j s u k c e s ji lu b in g e re n c ji cz ło w ie k a.
b. O c e n ę w ra ż liw o ś c i ro ś lin n a a n tro p o p r e s ję : d e p ta n ie , e u tro f i z a cję, z a n ie c z y sz c z e n ie w ód , g le b i a tm o sfe ry , itd.
c. O c e n ę „ d y n a m ik i" g a tu n k ó w n a d a n y m te re n ie . D o ty c z y ć o n a p o w in n a ro z e z n a n ia sta b iln o ś c i p o p u la c ji b ąd ź ich te n d e n c ji d o z a n ik a n ia lu b e k sp a n s ji. N a jle p s z e ro z p o z n a n ie ty c h z ja w is k d a ją d łu g o le tn ie b a d a n ia s ta c jo n a rn e ; o p ró c z n ic h p o m o cn e są d a n e o w ie k o w e j s tru k tu rz e p o p u la c ji, p ro d u k c ji d ia s p o r i p rz e ż y w a n iu m ło d y c h o so b n ik ó w .
Z a d a n ie 4. S y n te ty c z n a c h a r a k te r y s ty k a flo ry . O p ra c o w a n ie p e łn e j lis ty g a tu n k ó w i z e b ra n ie m o żliw ie lic z n y c h in fo rm a c ji o n ic h d a je p o d s ta w y do d a le j id ą c e j, s y n te ty c z n e j c h a r a k te r y s ty k i flo ry . N a le ż y tu ta j o b lic z e n ie „ w sk a ź n ik a ró ż n o ro d n o ś c i" , k tó r y p o z w a la w y ró ż n ia ć o b sz a ry b o g a te i u b o g ie flo ry s ty c z n ie . G a tu n k i o b c e g o p o c h o d z e n ia i r o d zim e p o w in n y b y ć p rz y ty m tra k to w a n e o d d z ie ln ie . P e łn a lis ta g a tu n k ó w p o z w a la n a ilo śc io w e (np. p ro c e n to w e ) p rz e d s ta w ie n ie u d z ia łu ro ś lin o ro z m a ity c h w a lo ra c h . T a k np. sp o rz ą d z a się s p e k tra g e o g ra - fic z n o -ro ślin n e w s k a z u ją c e n a u d z ia ł e le m e n tó w o ró ż n y c h z a się g a c h cz y s p e k tra e k o lo g ic z n e m ó w ią c e o u d z ia le ró ż n y c h ty p ó w e k o lo g ic z n y c h ro ślin , np. form ż y c io w y c h R a u n k ia e ra n a d a n y m o b sza rze . P e łn a lista flo ry s ty c z n a d a je też d o b ry p u n k t o d n ie s ie n ia d o o c e n y zm ian na p rz y sz ło ść , a w p rz y p a d k u , g d y is tn ie ją o d p o w ie d n ie d a w n ie js z e m a te ria ły , ta k ż e do o c e n y zm ian, ja k ie z a sz ły n a d a n y m te re n ie w m in io n y c h la ta c h ( M i c h a l i k 1974). 3.2. C H A R A K TER Y STY K A F IT O S O C JO L O G IC Z N A W te j części d e fin ic ji te re n ó w c h ro n io n y c h o p ró c z w y ró ż n ie n ia i c h a ra k te r y s ty k i je d n o s te k s z a ty ro ś lin n e j w a ż n e są d a n e o ich s u k c e s ja c h i ro li p rz e s trz e n n e j. Z a d a n ie 1. W y r ó ż n ie n ie i in w e n ta r y z a c ja z e sp o łó w i in n y c h je d n o s te k s y n ta k so n o m ic z n y c h .
fito-so c jo lo g ic z n e . D la o rie n ta c ji o g ó ln e j m ożna, zw ła szcz a w E u ro p ie Ś ro d k o w e j, ro z p o z n a ć i w y m ie n ić z e s p o ły w n a w ią z a n iu d o is tn ie ją c y c h ju ż p rz e g lą d ó w s y n te ty c z n y c h lu b re g io n a ln y c h o p ra c o w a ń z b lisk ic h t e r e nów . S pis m oże d o ty c z y ć ty lk o w a ż n ie js z y c h je d n o s te k , np. z e sp o łó w d o m in u ją c y c h , lu b m oże b y ć k o m p le tn y . Liczbę z e sp o łó w r e p re z e n to w a n y c h n a d a n y m o b sz a rz e m o żn a u w a ż a ć za „ w sk a ź n ik ró ż n o ro d n o ś c i ro ślin n o śc i". U ż y w a n ie te g o w s k a ź n ik a w y m a g a je d n a k w ię k s z e g o k r y ty c y z m u niż w p rz y p a d k u a n a lo g ic z n e g o o k re ś la n ia b o g a c tw a flo ry .
b. W y k a z w y ż sz y c h je d n o s te k s y n ta k s o n o m ic z n y c h — zw iązk ó w , rz ę d ó w i k la s ze sp o łó w , r e p re z e n to w a n y c h n a d a n y m te re n ie . In fo rm a c ja ta u ła tw ia o rie n ta c ję , g d y ż o d n o s i się d o je d n o s te k b a rd z ie j u s ta lo n y c h i o sz e rsz y m z a się g u niż ze sp o ły . J e s t też p o m o c n a w p rz y p a d k u , g d y z e sp o ły w y k s z ta łc o n e są ty lk o fra g m e n ta ry c z n ie .
c. U ję c ie k a rto g ra fic z n e . M a p a fito s o c jo lo g ic z n a ro ślin n o ś c i rz e c z y w is te j (a k tu a ln e j) w d u ż e j s k a li je s t n a jle p s z y m sp o so b em in w e n ta r y z a c ji zb io ro w isk . W y m a g a u w z g lę d n ie n ia w s z y s tk ic h n a p o tk a n y c h p ła tó w ro ślin n o śc i (z w y ją tk ie m b a rd z o m ały ch ), o b ra z u je ich ro lę p r z e s trz e n n ą n a d a n y m te re n ie i p o z w a la o d c z y ta ć sz e re g p ra w id ło w o śc i, o k tó r y c h b ęd z ie m o w a d a le j.
Z a d a n ie 2. C h arak terystyk a składu i struktury zb io row isk ro ślin n y ch oraz ich w alory za cja . T u ta j trz e b a ro z p a trz y ć s z e r e g a s p e k tó w o d m ie n n y c h o d ty c h , k tó r e b y ły ro z w a ż a n e p rz y d e fin ic ji flo ry s ty c z n e j.
a. L iczebność g a tu n k ó w w ze sp o ła c h . Z te g o p u n k tu w id z e n ia ro z ró ż n ia się z e s p o ły b o g a te i u b o g ie flo ry sty c z n ie .
b. A n a liz a sk ła d u flo ry s ty c z n e g o . T u m o żn a ro z p a try w a ć u d z ia ł g a tu n k ó w c h a r a k te r y s ty c z n y c h d la ró ż n y c h je d n o s te k fito so c jo lo g ic z n y c h , w s k a z u ją c y c h n a s to p ie ń o d rę b n o śc i z e sp o łó w cz y u d z ia ł g a tu n k ó w in te r e s u ją c y c h p o d w z g lę d e m e k o lo g ic z n y m lu b g e o g ra fic z n y m , g a tu n k ó w rz a d k ic h itd. T e fa k ty d e c y d u ją m. in. o w a rto ś c i z e sp o łó w z p u n k tu w id z e n ia o c h ro n y p rz y ro d y .
c. O p is s tru k tu ry , z w ła szcz a p io n o w e j, ja k o c e c h y m ó w ią c e j o s to p n iu o rg a n iz a c ji ze sp o łó w , a ta k ż e ich ro li w k ra jo b ra z ie .
Z a d a n ie 3. C h arak terystyk a geograficzn a ze sp o łó w ja k o ca ło śc i, o p a r ta n a o k re ś le n iu ich z a się g ó w ; o c e n a s to p n ia ro z p o w s z e c h n ie n ia w z g lę d n ie rz a d k o śc i z e sp o łó w w u ję c iu o g ó ln y m lu b ty lk o lo k a ln y m ; z w ró c e n ie u w a g i n a e w e n tu a ln e z e s p o ły en d e m ic zn e. T a k ie z e s ta w ie n ie o p ra c o w a ł o s ta tn io d la P o lsk i W . M a t u s z k i e w i c z (1980).
Z a d a n ie 4: C h arak terystyk a w ym agań i za leżn o ści ek o lo g iczn y ch . a. O k re ś le n ie w a ru n k ó w sie d lisk o w y c h , z ja k im i z w ią z a n e są p o sz c z e g ó ln e ze sp o ły ; chodzi tu ta j o e le m e n ty rz eźb y , k lim a t lo k a ln y , p o d ło ż e g eo lo g icz n e, g le b y , s to s u n k i w o d n e . Z ale żn o ści te b a d a się b e z p o ś re d n io w te re n ie , lecz m o żn a je też do p e w n e g o s to p n ia o d c z y ta ć
p o ró w n u ją c m ap ę fito so c jo lo g ic z n ą z in n y m i m a p a m i p rz y ro d n ic z y m i te g o sa m e g o o b iek tu . Po u c h w y c e n iu p ra w id ło w o ś c i w p o w ią z a n ia c h z e sp ó ł — sie d lis k o p ła ty z e sp o łó w m o g ą b y ć u ż y w a n e ja k o w sk a ź n ik i w a ru n k ó w p rz y ro d n ic z y c h , i to z w ię k sz y m p o w o d z e n ie m niż p o sz c z e g ó ln e g a tu n k i. Z e k o lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia s p e c ja ln ie g o d n e o c h r o n y m o g ą b y ć z e sp o ły rz a d k o s p o ty k a n y c h s ie d lis k szc zeg ó ln y ch .
b. O k re ś le n ie s to p n ia w p ły w u k o m p o n e n tó w z w ie rz ę c y c h . M o żn a tu ta j w y ró ż n ić z b io ro w isk a n ie b ę d ą c e p o d w y ra ź n y m w p ły w e m z w ie rz ąt, z b io ro w isk a u trz y m u ją c e się d zięk i w y p a s o w i (jak n ie k tó re m u r a w y w E u ro p ie cz y s a w a n n y w tro p ik a c h ) i z b io ro w isk a d e g ra d o w a n e p rz e z p o ja w y sz k o d n ik ó w lu b n a d m ie rn y w y p a s, ja k i m a m ie js c e np. w n ie k tó ry c h p a r k a c h n a r o d o w y c h A fry k i. c. O k re ś le n ie s to p n ia z a le ż n o śc i z e sp o łó w o d d z ia ła ln o ś c i lu d zk iej. Z te g o p u n k tu w id z e n ia w a ż n e je s t ro z ró ż n ie n ie z e sp o łó w n a tu ra ln y c h , z d o ln y c h d o sa m o is tn e g o u trz y m y w a n ia się, z e sp o łó w n a w p ó ł n a t u ra ln y c h , is tn ie ją c y c h d z ię k i d z ia ła ln o śc i cz ło w ie k a , lecz z ło ż o n y c h z g a tu n k ó w ro d z im y c h (jak n ie k tó re k o ś n e łą k i ś ro d k o w o e u ro p e js k ie ) i z e sp o łó w s y n a n tro p ijn y c h , sz tu c z n y c h , ze z n a c z n y m u d z ia łe m ro ś lin o b c e g o p o c h o d z e n ia , ja k z e s p o ły pó l u p ra w n y c h c z y z e s p o ły ru d e ra ln e . P o w ie rz c h n io w a ro la z e sp o łó w na w p ó ł n a tu r a ln y c h i s y n a n tro p ijn y c h w s k a z u je n a s to p ie ń p rz e k s z ta łc e n ia ro ś lin n o ś c i d a n e g o te re n u .
Z m ia n y z a c h o d z ą c e p o d w p ły w e m c z ło w ie k a w z e sp o ła c h n a tu r a ln y c h p o s tę p u ją z a z w y c z a j w k ilk u e ta p a c h ( F a l i ń s k i 1966; O l a c z e k 1974). Z n a jo m o ść ty c h e ta p ó w m o że u ła tw ić p o w ró t do p o ż ą d a n e g o s ta n u z b io ro w isk w te r e n ie c h ro n io n y m . P rz y jm u je się ju ż o q ó ln ie p o gląd, że u trz y m a n ie n ie k tó ry c h z d a w n a u s ta lo n y c h z b io ro w isk a n tr o p o g e n ic z n y c h z w ię k sz a w sp o só b k o rz y s tn y ró ż n o ro d n o ś ć flo ry i ro ś lin n o śc i d a n e g o te re n u ( M e d w e c k a - K o r n a ś 1977).
d. O k re ś le n ie sto p n ia sta b iln o ś c i z e s p o łó w i ich m ie jsc a w s z e re g a c h s u k c e s y jn y c h . C hodzi tu g łó w n ie o z e sp o ły n a tu ra ln e , g d y ż z e s p o ły a n tro p o g e n ic z n e w y k a z u ją n is k ą o rg a n iz a c ję i u le g a ją ła tw o zm ian om po u s ta n iu o d d z ia ły w a n ia cz ło w ie k a . W ś ró d z e so o łó w n a tu r a ln y c h w y ró ż n ić m ożna z e sp o ły p io n ie rs k ie (p rz e w a ż n ie k ró tk o trw a łe ), z e sp o łv re p re z e n tu ją c e d a lsz e s ta d ia ro z w o ju i s to s u n k o w o n a ib a r d z ie i trw a łe z e sp o ły k lim a k s o w e z ró ż n y m i m o d y fik a c ja m i te g o p o ję c ia (W h i 11 a- k e r 1974).
O k re ś le n ie sto p n ia trw a ło ś c i z e sp o łó w m a d u że p r a k ty c z n e z n a c z e n ie d la ich o c h ro n y . W s k a z u je , k tó r e z p ła tó w ro ś lin n o śc i m o n ą n a j sz y b c ie j z a n ik n ą ć w ra z z p o ste p e m su k c e sii. I ta k no. dla u trz y m a n ia n a tu r a ln y c h z e sp o łó w p io n ie rs k ic h n ie n a le ż y e lim in o w a ć n a tu ra ln y c h c z y n n ik ó w p o z o rn ie n isz c z ą c y c h , ta k ic h jak orjień, w y le w y rzek , o s u w a n ie się z b o c zy itd. k tó r e d z ia ła ją w d a n y m te re n ie ch ro n io n y m ,
o tw ie ra ją c n o w e s ie d lisk a d la k o lo n iz a c ji p rz ez ro ślin n o ść . D la z a c h o w a n ia z b io ro w isk a n tro p o g e n ic z n y c h , jeśli je s t to p o ż ą d a n e , trz e b a u trz y m a ć o d p o w ie d n ie fo rm y g o s p o d a rk i lu d z k ie j ( M e d w e c k a - K o r - n a ś 1977).
Z a d a n ie 5. F itoso cjo lo g iczn a definicja krajobrazu i jed n o stek rejo nizacji przestrzen nej. W ro z m ie sz c z e n iu p rz e s trz e n n y m zb io ro w isk r o ś lin n y c h z a z n a c z a ją się z a w sze w y ra ź n e p ra w id ło w o śc i. N a ich p o d sta w ie p o w s ta ły k o n c e p c je fito so c jo lo g ic z n e g o c h a ra k te r y z o w a n ia i k l a sy fik o w a n ia k ra jo b ra z ó w , ro z u m ia n y c h już od d a w n a jak o łą c z n e k o m p le k s o w e jed n o stk i p rz e s trz e n n e (W o d z i c z k o 1950; J. M . M a t u s z k i e w i c z 1978). M o żn a p rz y ty m w y ró ż n ia ć k rę g i z e sp o łó w p o w ią z a n y c h ze so b ą d y n a m ic z n ie , m o c a c y c h w y s tę p o w a ć n a p o s z c z e g ó ln y c h d z ia łk a c h s ie d lis k o w y c h (T ii x e n 1956) lu b p rz e jś ć do u ję ć sze rszy ch , u w z g lę d n ia ją c y c h k o m p le k s y p rz e s trz e n n e i q ru p y g e o g ra fic z n e z e s p o łó w ( M e d w e c k a - K o r n a ś , K o r n a ś 1963; M e d w e c k a - K o r - n a ś 1965, 1978).
a. W y ró ż n ie n ie p rz e s trz e n n y c h k o m p le k só w zesp o łó w . T u za licza się ze sp o ły , k tó r y c h p ła ty z w ią z a n e są z o k re ślo n y m i k o m p le k sa m i sie d lisk i d la te g o g ru p u ją się ra z e m w te re n ie . Z re g u ły in n y k o m p le k s z e sp o łó w c e c h u je np. dna dolin, a in n y zb ocza o ró ż n e j ek sp o z y c ji. K o m p le k sy o trz y m u ią n az w ę o d g łó w n y c h z e sp o łó w n a tu r a ln y c h (np. k o m p le k s g rą d u O u e r c o -C a r p in e tu m s.l.), a ich w y o d rę b n ie n ie m oże b y ć p rz y d a tn e d o s y n te ty c z n e g o o p isu z ró ż n ic o w a n ia ro ś lin n o śc i w o b rę b ie te re n ó w c h ro n io n y c h .
b. W y ró ż n ie n ie g e o g ra fic z n y c h (re a io n a ln y c h ) q ru p z e s p o łó w — o b e im u ią o n e w s z y s tk ie z e s p o ły o b sz a ru , k t ó r y w y o d rę b n ia się ja k o o so b n a je d n o s tk a q e o b o ta n ic z n a . W o p a rc iu o g e o g ra fic z n e gruD y z e sp o łó w m o żn a p o ró w n y w a ć ze so b ą p o sz c z e g ó ln e te r e n y ch ro n io n e .
N ie d a w n o ro z w in ę ła się n o w a k o n c e o c ja b a d a n ia u k ła d ó w p rz e s trz e n n y c h z b io ro w isk ro ślin n y c h , o k re ś la n a jak o ,,sy n fito so c io lo a ia " ( R i v a s - M a r t i n e z 1976; T i i x e n 1973, 1978). P o le a a o n a n a w y k o n y w a n iu zd jęć, n a k tó r y c h n o tu je się n ie p o sz c z e g ó ln e g a tu n k i, lecz c a łe z e sp o ły i o c e n ia p o k ry c ie te re n u p rz e z ich p ła ty , a n a s te p n ie w y ró ż n ia n a te j p o d s ta w ie tzw . s y n a s o c ia c je (sia m a so c ja c je ), b ę d ą c e o d p o w ie d n ik ie m p rz e s trz e n n y c h k o m p le k só w zespołó w .
Z a d a n ie 6. S p recy zo w a n ie obrazu p oten cjaln ej ro ślin n ości naturalnej. D la d e fin ic ji te re n ó w c h ro n io n y c h o k re ś le n ie p o te n c ja ln e j ro ś lin n o ś c i n a tu r a ln e j (T ii x e n 1956) i w y k o n y w a n ie m ap te g o ty p u m a sz c z e g ó l n e zn a c z e n ie . P o z w a la o n o p ro q n o z o w a ć , jak w w a ru n k a c h o c h ro n y b ę d z ie się z m ie n ia ć i k s z ta łto w a ć ro ślin n o ść , a ty m sa m y m czy i ia k e w e n tu a ln ie k ie ro w a ć s u k c e s ją d la o trz y m a n ia o p ty m a ln e g o z ró ż n ic o w a n ia z e sp o łó w ro ś lin n y c h i n a jb a r d z ie j a tra k c y jn e g o k ra jo b ra z u .
Z a d a n ie 7. U jęcia b io c e n o ty c z n e (e k o sy ste m o w e ). F ito so c jo lo g ic z n e je d n o s tk i s z a ty ro ślin n e j, p ła ty z e sp o łó w (fito cen o zy ) d a ją się s to s u n k o w o ła tw o w y ró ż n ia ć i o g ra n ic z a ć w te re n ie . D zięk i tem u m o g ą słu ży ć ja k o p ra k ty c z n a p o d s ta w a d o b a d a n ia je d n o ro d n y c h b io g e o c e n o z , cz y li e k o sy ste m ó w : z a c h o d z ą c y c h w ich o b rę b ie p ro c e s ó w i w z a je m n e g o p o w ią z a n ia k o m p o n e n tó w . P ró b ą ta k ie g o u ję c ia b y ły np. re a liz o w a n e w r a m a c h IBP „ P ro je k t S o ilin g " (E 11 e n b e r g 1971) lu b „ P ro je k t Is p in a " ( M e d w e c k a - K o r n a ś , Ł o m n i c k i , B a n d o ł a - C i o ł c z y k 1974). B ad an ia b io c e n o ty c z n e , p ro w a d z o n e n a te re n a c h c h ro n io n y c h , u ła tw ia ją z ro z u m ie n ie ró w n o w a g i b io lo g ic z n e j w ich o b rę b ie . 4. UW AG I K O Ń C O W E P rz e d s ta w io n e p o w y ż e j z a d a n ia są lic z n e i n ie ła tw e d o ró w n o c z e s n e g o u w z g lę d n ie n ia . K a żd e z n ic h m o że je d n a k w ja k ie jś k o n k re tn e j s y tu a c ji s ta ć się sz c z e g ó ln ie w a ż n e i p o trz e b n e . M o że p o m ó c m. in. w ro z strz y g n ię c iu , czy d a n y o b ie k t p o w in ie n b y ć re z e rw a te m ścisły m , cz y p rz e c iw n ie — w y m a g a c z y n n y c h za b ieg ó w , n ie o d z o w n y c h np. dla z a c h o w a n ia je a o o b e c n e g o sta n u .
Dla u je d n o lic e n ia c h a r a k te r y s ty k i i d e fin ic ji flo ry s ty c z n e j i fito- so c io lo g ic z n e j te re n ó w c h ro n io n y c h m o żn a p o słu ż y ć się o d p o w ie d n io z re d a a o w a n ą a n k ie tą , do k tó re j n a le ż a ło b y w y b ra ć ty lk o n ie k tó re z o m ó w io n y c h p u n k tó w (czego p ro p o z y c ją je s t o p ra c o w a n ie z ro b io n e p rz y k ła d o w o dla O ico w sk ierro P a rk u N a ro d o w e g o ( M e d w e c k a - - K o r n a ś 1981). A n k ie ta ta k a m u s ia ła b y b y ć ty m p ro s ts z a i k ró tsz a , im w ię c e j te re n ó w m ia ła b y o b iąć. In s tru k c ja do z a p isu d a n y c h o ro ś lin no ści, sie d lisk u , ro d z a ia c h a n tro n o n r e s ii itd. p o w in n a w p ro w a d z a ć s y m b o le i lic z b o w e s k a le ocen , u ła tw ia ją c e w y p e łn ia n ie a n k ie ty i z a s to s o w a n ie k o m p u te ro w y c h m eto d g ro m a d z e n ia i p rz e tw a r z a n ia d a n y c h . T rz e b a p rz y tym n a w ia z y w a ć do a n k ie ty M ię d z y n a ro d o w e o o P ro g ra m u B io lo g iczn en o ( P e t e r k e n 1967), w e d łu g k tó r e j w Z a k ła d z ie O c h ro n y P rz y ro d y P A N w K ra k o w ie n ro m a d z o n o d a n e z P o lski.
5. PIŚM IEN N IC TW O
B r a n n - B 1 a n q n o t, .1. 10R4. P llanzensoziologie. G ru n d zu q e der V e q e ta tio n sku n d e. 3 Aufl. S p rin g er, W ie n —N ew Y ork: 1—865.
D u f f e y, E., W a t t , A. S. (eds). 1971. T he sc ien tific m a n a g em en t of plant and
anim al co m m u n itie s fo r c o n serva tio n (The 11th S ym p o siu m of the British Eco- loairal S o ciety). B lackw ell, O xford: 1— 652.
E l l e n b e r q , M. (ed.l. 1971. In teq ra ted e x p e rim e n ta l eco lo g y. Ecolog. Stud. 2. S p rin g er, B erlin—H e id e lb e rg —N ew Y ork: 1—214.
de-g e n e ra c y jn y c h zb io ro w isk ro ślin n ych . D y sk u sje lito so cjo lo de-g iczn e (3). Ekol. poi.,
B, 12, 1: 31—42.
H a r p e r , J. L. 1977. P opulation b io lo g y oi plants. A cadem ic Press, London—N ew Y ork: l —892.
J a s i e w i c z , A. 1981. W y k a z g a tu n k ó w rza d kich i za g ro żo n ych Ilo ry p o ls k ie j [List of ra re a n d e n d a n g e re d p lan ts from th e Polish flo ra ]. Fragm . flor. geobot., 27, 3: 401—414.
K o r n a ś , J. 1968. G eo g ra liczn o -h isto ryczn a k la s y fik a c ja roślin sy n a n tro p ijn y c h . M a- t 1 r i iły Zakł. Fitosoc. Stos. Uniw. W arszaw sk ieg o , 25: 33—41.
L u c a s , G., S y n g e , H. 1978. T h e IU C N plant red data book. Publ. IUCN, M orges: 1— 540.
L u c a s , G,, W a l t e r s , S. M. 1976. List oi rare, th re a te n e d a nd en d e m ic p la n ti lor
th e co u n tries ol Europe. IUCN. R oyal Botanic G ardens, K ew , L ondon: 1— 290.
M a t u s z k i e w i c z , J. M. 1978. F ito k o m p le k s k ra jo b ra zo w y — s p e c y lic z n y poziom
o rganizacji roślinności. W iad. ekol., 24, 1: 3— 13.
M a t u s z k i e w i c z , W . 1980. S yn o p sis u n d geographische A n a ly s e der Pllanzen-
g e sellsch a lten in Polen. Flor.-soziol. A rbeit. NF, 22: 19— 50.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A, 1965. Szata roślinna w krajobrazie. W : W . S z a f e r (red.), O chrona p rz y ro d y i je j zasobów , t. 1. Z ak ład O ch ro n y P rz y ro d y PA N, K raków : 496— 515.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1971. E kologia a ochrona p rzy ro d y . W iad . ekol., 17, 14: 337—352.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1977. E cological p roblem s in th e co n se rv a tio n ol plant
c o m m u n ities, w ith sp ecia l re fe re n c e to C entral Europe. Environm . C onserv., 4,
1: 27— 33.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1978. M e to d y i p ro b le m y ka rto g ra fii lito so cjo lo g iczn ej. Zesz. nauk. Uniw. Ja g iello ń sk ieg o . P ra c e geogr,, 45: 101— 121.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. 1981. F loristic and p h y to so cio lo g ica l ch aracterization an d d e fin itio n of c o n serva tio n sites. In: H. S y n g e (ed.), T h e biological aspects of rare p la n t c o n serva tio n . P roceedings o f a co n feren ce h eld at C am bridge. J u ly 1980. J. W ile y an d Sons, C h ich ester— N ew Y ork— B risbane—T o ro n to : 431— 445.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A. K o r n a ś, J. 1963. M apa zb io ro w isk ro ślin n y c h O jc o w
sk ie g o Parku N a rodow ego. O chr. P rzyr., 29: 17—87.
M e d w e c k a - K o r n a ś , A., Ł o m n i c k i , A., B a n d o ł a - C i o ł c z y k , E. 1974.
E n e rg y flo w in th e oak-h o rn b ea m forest (IBP P roject „Ispina."). Bull. A cad. Polon.
Sc., ser. biol. Cl. II, 22, 9: 563— 657.
M i c h a l i k , S. 1974. A n tro p o g e n ic zn e p rzem ia n y s z a ty ro ślin n ej O jc o w sk ie g o P arku
N a ro d o w eg o od p o c zą tk u X IX w ie k u do 1960 ro ku . O chr. P rzyr., 39: 65— 154.
O l a c z e k , R. 1974. K ieru n ki d e g en era cji lito c e n o z le ś n y c h i m e to d y ich badania. P h y to co en o sis, 3, 3/4: 187— 190.
P e t e r k e n , G. F. 1967. G uide to th e c h e c k sh eet fo r IBP A reas. IBP H an d b o o k 4, O xford—E dinburgh: 1— 133.
R esolutions. 1975. XII Int. Botan. C ongress, L eningrad. Inform . Bull., 3: 1—6.
R i v a s - M a r t i n e z , S. 1976. S in fito so cio lo g ia , una n u e v a m o to d o lo g ia para e l e stu d io
del pa isa je veg eta l. A nal. Inst. Bot. C av an ilies, 33: 179— 188.
S i m m o n s , J. B., B e y e r , R. I., B r a n d h a m, P. E., L u c a s , G. L., P a r r y , V. T. H. (eds). 1976. C o n serva tio n o f th re a te n e d plants. N A TO C o n feren ce Series, E cology, 1: 1— 336.
S u k o p p, H. 1974. „Rote L iste" d er in d er B u n d esrep u b lik D eu tsch la n d g efa h rd eten
A r te n v o n Farn u nd B lü te n p lla n ze n (1 Fassung). N a tu r u n d L andschaft, 49, 12:
S y n g e , H., T o w n s e n d , H. (ods). 1979. S u r v iv a l or e x tin c tio n . P roceedings ol
a co n lcrcn ce h eld at th e R oyal Botanic G ardens K ew , a n titie d „The P ractical role ol botanic gardens in th e c o n serva tio n ol rare and th re a te n e d plants". Bent-
ham —M oxon, K ew: 1—250.
S y n q e, H. (ed.). 1981. T he biological aspects ol rare plant c o n serva tio n . P roceedings
ol a co n feren ce h eld at C am bridge, J u ly 1980. J. W ile y an d Sons, C hichester.
N ew Y ork— B risbane—T o rro n to : 1— 558.
T a c h t a d i j a n , A. L. (red.). 1975. K rasnaja Kniga. D ik o ra stu S fije v id y llo r y SSSR
n u id a iu iö ie s ja v ochrane. Izd. N a u k a , L en in g rad : 1—203.
T ü x e n, R. 1956. Die h e u tig e p o te n tie lle n a tü rlich e V e g e ta tio n als G e g en sta n d der
V e g e ta tio n sk a rtie ru n g . A ngew . P flanzensoziol., 13: 5— 42.
T ü x e n , R. 1973. V ersch la g zur A u ln a m e v o n G e se llsc h a lte n k o m p le x e n in n a tü rlich en
p o te n tie lle n V e g e ta tio n sg e b ie te n . A cta Bot. A cad. Sc. H u n g ar., 19: 379— 384.
T ii x e n, R. (Hrsg.), 1978. A s so z ia tio n sk o m p le x e n (S ig m eten ) u nd ihre p ra ktisch e
A n w e n d u n g . Ber. In te rn a t. Sym pos. R in teln 1977. J. C ram er, V aduz: 1—340.
W a l t e r s , S. M. 1979. T he E astern E ngland rare plant p ro ject in th e U n iv e rs ity
Botanic G arden, C am bridge. In: H. S y n g e , H. T o w n s e n d , S u rv iv a l or e x iste n tio n . B entham -M oxon, Kew: 37—46.
W o s t h o f f , V., M a a r e i v a n der, E. 1978. T h e B raun-B laquet approach. In: R. H. W h i t t a k e r (ed.), C lassilication ol plant co m m u n ities. W . Ju n k Publ., The H ag u e: 287— 378.
W h i t t a k e r , R. H. 1974. C lim a x co n cep ts and reco g n itio n . In: R. K n a p p (ed.),
V e g e ta tio n d yn a m ics. H an d b o o k of v e g e ta tio n scien ce, 8. W . Ju n k Publ., The
H ag u e: 139— 145.
W o d z i c z k o , A. 1950. O biologii kra jo b ra zu . Przegl. geogr., 22: 295—301.
W o r ld co n se rv a tio n stra te g y . 1980. Living R eso u rce C o n se rv a tio n for S u stain ab le
D evelopm ent. IU C N —UNEF— W W F, b.m., s. nib. 76. S w ia to w a S trategia O ch ro n y
P rzyro d y (tlum. R. O laczek), 1985, W yd. LOP, W a rsz a w a : 1— 158.
6. SUMMARY
1. In tro d u c tio n
The su b je c t of th e p re s e n t c o n trib u tio n form s a p a rt of a w id er p roblem re v iew ed re c e n tly in th e p u b lic a tio n W o r ld co n se rv a tio n s tr a te g y (1980). In w ide a p p ro ach es co n cern in g th e sa feg u ard of reso u rc e s of th e b io sp h ere, as w ell as in th e n arro w er, lo cal scale of co n se rv a tio n , an im p o rtan t p a rt sh o u ld be p la y e d by b o tan ists. The u n d e rs ta n d in g of th is h as a lre a d y b een e x p re s se d by v a rio u s a c tiv itie s an d in te rn a tio n al m eetings. Som e of them arc m en tio n ed in th e first p a rt of th e p re se n t p ap er; th e seco n d p art of it co n ta in s inform ation ab o u t th e d irectio n s of b o ta n ic a l in v e s ti gatio n s esp e c ia lly useful for th e d e sc rip tio n an d a d e q u a te m an ag e m en t of c o n se rv a tio n sites.
2. A c tiv itie s of b o ta n ists to w a rd p lan t c o n se rv a tio n b a se d on ecological gro u n d s
H e re th e XII In te rn a tio n a l B otanical C o n g ress (L eningrad, 1975) should be m en tio n ed first of all. T he final re so lu tio n of th is C o n g ress a p p e a le d for ra tio n a l
u se an d c o n se rv a tio n of v e g e ta tio n an d eco sy stem s of th e w orld. A se p a ra te sectio n d e a lt w ith th e safeq u ard of ra re sp ecies and p a rtic u la r plant a sso ciatio n s. The e co lo g ical problem s of th e effectiv e c o n se rv a tio n in n a tu re re s e rv e w ere also d is cu ssed (e.g. M e d w e c k a - K o r n a ś 1977). It sh ould be stre sse d th a t som e v e ry im p o rtan t ideas of th is kin d w ere p ointed out a lre a d y d u rin g th e com m on b o tan ical a n d zoological co n feren ce in G reat B ritain, in 1970 ( D u f f y , W a t t , eds 1971). In 1975 th e T h re a te n e d P lan ts C om m ittee, one of th e a g en cies of IUCN, w ith the office a t the R oyal B otanic G ard en s K ew (G reat Britain) b eg a n its a c tiv ity . In 1975 th e first „K ew C o n feren ce" w hich d e e lt w ith the role of liv in g p lan t co llectio n s in co n se rv a tio n , to o k place ( S i m m o n s et all., eds 1976). T he n ex t „K ew C o n feren ce , in 1978, c o n c e rn e d ch iefly th e task of b o tan ical g a rd e n s in th e sam e field ( S y n g e , T o w n s e n d , ods 1979): th e m a tte rs of n a tu re re s e rv e s w ere m e n tio n e d on ly m arg in ally . T h ey c a lle d g re a te r a tte n tio n d u rin g th e th ird botanical co n feren ce in G reat B ritain, hold in C am bridge in 1980. T his m eeting, a tte n d e d by th e p re s e n t au th o r, w as e n tite le d „B iological a sp e c ts of ra r e p lan t c o n s e rv a tio n ”. T he follow ing to p ics w ere d iscu ssed : su rv e y a n d te c h n iq u e s a v a ila b le for reco g n isin g w h ich sp ecies a re ra re or th re a te n e d , m o n ito rin g of w ild p lan t p o p u latio n , case h isto rie s of re s e a rc h on ra r e species th e re su lts of w hich could in flu en ce c o n se r v a tio n m an ag em en t, in tro d u c tio n s of fo reig n sp ecies a n d ré in tro d u c tio n of p lants on p re v io u sly losed lo c a litie s ( S y n g e , ed. 1981). T he m eetin g w as su p p lem en ted by a d e m o n stra tio n of n a tiv e p lan t co llectio n in th e C am b rid g e B otanic G arden ( W a l t e r s 1979) and by field trip s to th re e n a tu re re s e rv e s w ith x ero th erm ic g ra s sla n d and fens. T h e re th e m an ag e m en t d ire c te d to c o n se rv a tio n of ra r e species an d asso c ia tio n s w as show n. A n in v ite d p a p e r of th e p re se n t a u th o r w as p re se n te d d u rin g th e co n feren ce. T he p a p e r c o n ta in e d a re v ie w of b o ta n ic a l ap p ro a c h e s su itab le fo r d e sc rip tio n of c o n se rv a tio n sites, in clu d in g th e ecological p o in ts of view . It seem s useful to p resen t th e m ain c o n cep ts of th is co n trib u tio n here.
3. F lo ristic an d p h y to so cio lo g ical d efin itio n an d c h a ra c te riz a tio n of c o n se rv a tio n sites
As c o n se rv a tio n sites are c o n sid e re d v arious types of n a tio n al p ark s, n a tu re re s e rv e s, zones of th e p ro te c te d la n d s c a p e an d so on. T he d efin itio n u n d e r d iscu ssio n can co m p rise re la tiv e ly n u m ero u s item s w hich are m e n tio n e d below .
A. F lo ristic definition.
1. In v e n to ry of species. H ere belong: a) list of m o re im p o rtan t o r p re fe ra b ly all c o m p o n en ts of th e local flora; b) info rm atio n a b o u t I he n um ber an d d istrib u tio n of th e lo c a litie s of p a rtic u la r sp ecies; c) in fo rm atio n a b o u t the size of th e ir p o p u la tions.
2. E stim ation of th e v a lu e of species acco rd in g to v a rio u s crite ria : a) tax o n o m ical c rite ria ; b) h isto rical and p h y to g e o g ra p h ic a l c rite ria (distinction of relicts, endem ics etc.); c) c rite ria re la tin g to hum an in flu en ce (d istin ctio n of n a tiv e sp ecies and in tro d ced alien s K o r n a s 1968); d) d eg re e of ra r ity a n d e n d a n g e rm c n t of p a rtic u la r sp ecies (according to th e IU CN c a te g o rie s d efined in th e Red D ata Books L u c a s , W a l t e r s 1976; L u c a s , S y n g e 1978; T a k h ta j.in (T a c h t a d i j a n), ed. 1975; S u k o p p 1974).
3. A u teco io g ical inform ation w ith a p ra c tic a l aim : a) d e te rm in a tio n of ecological re q u ire m e n ts of p a rtic u la r species,- b) d e te rm in a tio n of p lan t se n sib ility to hum an im pact; c) estim atio n of dy n am ic te n d e n c ie s of species.
4, C h a ra c te riz a tio n of th e flora as a w h o le (e stim atio n of d iv e rsity , c a lc u la tio n of „g eo g rap h ical sp e c tra ", i.e. sh a re of p a rtic u la r g eo g rap h ical elem en ts an d so on).
B. P h y to so cio lo g ical d efin itio n (based on th e c o n cep ts of th e C e n tral-E u ro p ean school of Bran n-B lan q u et — see W e s t h o f f, v a n d e r M a a r e l 1978).
1. In v e n to ry of p lan t asso c ia tio n s: a) list of p lan t a ss o c ia tio n s; b) list of h ig h er sy n tax o n o m ic u n its (alliances, o rd ers, an d classes); c) c a rto g ra p h ic a p p ro ach (p h y to sociological m aps of ac tu a l v eg eta tio n ).
2. C h a ra c te riz a tio n of flo ristic com p o sitio n an d s tru c tu re of p la n t asso ciatio n s, e s tim a tio n of th e ir v a lu e for sc ie n c e an d c o n se rv a tio n : a) n u m b er of sp e c ie s in p a rtic u la r p la n t associations,- b) a n a ly s is of th e flo ristic com p o sitio n (inform ation a b o u t th e sh a re of esp e c ia lly in te re stin g sp ecies); c) d e sc rip tio n of th e v e rtic a l s tru c tu re — la y e rin g of v e g e ta tio n .
3. G eo g rap h ical c h a ra c te riz a tio n of p lan t asso c ia tio n s (according to th e g e o g ra phical ra n g e s of th is sy n eco lo g ical e n titie s cf. W . M a t u s z k i e w i c z 1980).
4. E stim ation of eco lo g ical re q u ire m e n ts a n d re la tio n sh ip s of p lan t associations! a) d e sc rip tio n of h a b ita ts w ith w hich the p a rtic u la r p lan t a sso c ia tio n s a re co n n ected ; b) e stim atio n of th e in flu en ce of anim als (im p o rtan t in th e c a se of asso ciatio n s e x istin g due to grazing); c) e stim a tio n of th e d e g re e of d ep e n d e n c e of p lan t asso c ia tio n s up o n h um an influence (distinction of a ss o c ia tio n w h ich m a y exist sp o n ta n e o u sly from th o se w hich n eed som e kin d of m an ag e m en t for m a in te n a n c e — M e d w e c k a - K o r n a ś 1977); d) e stim atio n of th e d e g re e of s ta b ility of plant a sso c ia tio n s a n d th e ir p o sitio n in su ccessio n al series (cfr. W h i t t a k e r 1974). All info rm atio n m e n tio n ed u n d e r th is item is of g re a t v a lu e fo r p ra c tic a l c o n serv atio n .
5. R ecognition of p h y to so cio lo g ical fe a tu re s of la n d s c a p e s: d is tin c tio n of sigm as- so ciatio n s ( R i v a s - M a r t i n e z 1976, T i i x e n 1973, 1978) or asso c ia tio n com plexes c h a ra c te ristic of p a rtic u la r lan d form s ( M e d w e c k a - K o r n a ś , K o r n a ś 1963). T h is a p p ro a c h c a n be h elp fu l to m ost sy n th e tic c h a ra c te riz a tio n of c o n se rv a tio n sites.
6. C h a ra c te riz a tio n of p o te n tia l n a tu ra l v e g e ta tio n ( T i i x e n 1956). M aps of th is k in d h elp to fo rsee th e fu tu re su ccessio n s, w h ich w ill ta k e p la c e w h e n strict p ro te c tio n is secured.
7. T he b io cen o tic (ecosystem ) ap p ro ach . T his k in d of in v e s tig a tio n c a n be re fe re d to p h y to so cio lo g ical u n its of p lan t c o v e r ( E l l e n b e r g 1971; M e d w e c k a - K o r n a ś et all. 1974) an d h elp to u n d e rs ta n d th e p rin c ip le s of th e dy n am ic equilibrium in th e c o n se rv a tio n sites.
T he a b o v e-p ro p o sed step s for sites d e sc rip tio n a re n u m erous. Each of them , h o w ev er, m a y be im p o rtan t in som e p a rtic u la r situ atio n . T h e y c a n h elp e.g. to d ecid e w h e th e r in a g iv en n a tu re re s e rv e th e p a ssiv e strict p ro te c tio n o r th e activ e m an ag e m en t, te n d in g for in s ta n c e to sa fe g u a rd th e p re s e n t s ta te of v e g e ta tio n , is m o re d esirab le . T h ey c a n be also u se d for e sta b lish e m e n t of a d e q u a te ch eck -sh eets for sta n d a rd iz e d d e sc rip tio n of c o n se rv a tio n sites, as p ro p o sed by th e p re se n t a u th o r ( M e d w e c k a - K o r n a ś 1981), w ith som e re fe re n c e to th e c h e c k -s h e e t of IBP.
(T ranslated in to English by T. Z apala)
P ro f. d r h o b . A n n a M e d * e c k a - K o r n a i W p ły n ę ło d o R e d a k c ji F o lia so z o lo g ic a
, i , . r . , . . . 1980.09.30
Z a k ła d E k o lo g u R o ślin I n s ty tu tu B o ta n ik i
U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o u l. L u b icz 46, 31-512 K ra k ó w
