A R T Y K U Ł Y ROCZNIKI H U M A N I S T Y C Z N E T o m XL IX, zes zy t 5 - 2001 P A W E Ł M A T Y A S Z E W S K I F R A N C U S K A M Y Ś L K O N T R R E W O L U C Y J N A PRÓBA SYNTEZY
Podj ęc i e t e ma ty ki fr ancuski ej myśl i k o n t r r e w o l u c y j n e j p r z e ł o m u X VI I I i X I X wi eku w y d a j e się p r z e d s i ę w z i ę c i e m w a ż n y m z ki l ku p o w o d ó w . Pr z e d e w s z y s t k i m dl at ego, iż pr ze z wi e l e lat, a z w ł a s z c z a w X I X st ul e c i u, e u r op e j s ki k o n s e r w a t y z m był t e m a t e m n i e mi le w i d z i a n y m w o p r a c o w a n i a c h h i s t o r y c z n o - - f i l o z o f ic z n y ch , a c z a s a mi w r ę c z t e m a t e m t a bu. N i e z b y t c z ę s t o p o d e j m o w a n o p r ób y o p r a c o w a n i a f r ancuski ej myśl i k o n s e r w a t y w n e j , a j e ś l i j u ż , c z y n i o n o to w s p o s ó b p o b i e ż n y i ni epeł ny, a p r z e d e w s z y s t k i m z p o z y c j i t e n d e n c y j n y c h p o l i t y c z n i e 1. Po n ad t o , j eśl i p i s a n o o f e n o m e n i e k o n t r r e w o l u c y j n y m E u r o p y k o ń c a X VI I I wi e k u , c z y n i o n o to g ł ó w n i e z p oz y c j i c z ys t o h i s t o r y c z n y c h , a nie ś w i a t o p o g l ą d o w y c h , z a ni e d b u j ą c t ym s a m y m p r e z e n t a c j ę j e g o s y s t e m u i deo l og i c z n e g o . Stąd też do naj b a r d z i e j z n a n y c h d z i e ł p o c z ą t k u X X st ul ec i a na ten t e ma t n a l e ż ą pr ac e h i s t o r y k ów , z a j m u j ą c y c h się p r z e d e w s z y s t k i m z a g a d n i e ni a m i p o l i t y c z n y m i , z w i ą z a n y m i z r u c h e m k o n t r r e w o l u c y j n y m , ni e p o d e j m u j ą c y c h n at omi a st bl i ż s z yc h p r ó b o k r e ś l e n i a j e g o p o d ł o ż a f i l o z o f i c z n e g o 2. P o j ęc i e K on t r r e wo l u c ji u t o ż s a m i o n e j e s t r aczej z w y d a r z e n i a m i h i s t o
D r P a w e ł Ma t y a s z k w s k i - adiunkt Katedry Li teratury Instytutu F i l o l o g i i R o m a ń s k i e j KUL; adres do k o r e s po n d e n c ji: ul. R y m w i d a 4 / 5 6 , 2 0 - 6 0 7 Lubl in; e - m a il: p a w e l m @ k u l . l u b l i n . p l .
1 Jak s ł u s z n i e z a u w a ż a J a cq u es GODECHOT, o w a t e n d e n c y j n o ś ć d o t y c z y ł a z a r ó w n o a u to r ó w l e w i c o w y c h , ja k i k r y t y k ó w o n a st a w ie n iu k o n s e r w a t y w n y m , z tą t y l k o r ó ż n i c ą , ż e o i le p ie r w si pisa li os tre diatryby s k i e r o w a n e p r z e c i w K o n tr r e w o lu c ji, ci dr udzy p o ś w i ę c a l i jej w y ł ą c z n i e studia a p o l o g e t y c z n e . Z o b . J. GODECHOT, La c o n tr e -r é v o lu tio n . D o c tr in e e t a c tio n , 1 7 8 9 -1 8 0 4 . Paris: P .U .F . 1 9 8 4 , s. 1.
2 W śr ó d n a j w a ż n ie js z y c h t y tu łó w w y m i e n i ć n a l e ż y p r ze d e w s z y s t k i m : E . Vi n g t r i n i e r, L a c o n tr e -r é v o lu tio n , t. I- I I, Paris: Plon 19 2 4 ( d z i e ł o n i e u k o ń c z o n c , g d y ż d o p r o w a d z o n e t y lk o do roku 1791 ); F. BALDENSPERGER, L e m o u v e m e n t d e s id é e s d a n s l 'é m ig r a tio n f r a n ç a i s e (1 7 8 9
-r y c z n y m i , m a j ą c y m i c z ę s t o s w e o d b i c i e na p ł a s z c z y ź n i e mi l it a -r ne j , czyli z p o w s t a n i e m w W a n d e i , czy też a k c j ą z b r o j n ą p r o w a d z o n ą p r z e z e mi g r a n t ó w f r a n c u s k i c h z t e r e n u p a ń s t w o ś c i e n n y c h ' .
D w u s e t n a r o c z n i c a R e w o l u c j i , p r z y w o ł u j ą c a s p ó r o jej z n a c ze n i e p o l i t y c z ne i s p o ł e c z n e , s t ał a się n i e w ą t p l i w i e o k a z j ą do s z e r s ze g o z a i n t e r e s o w a n i a się f e n o m e n e m f r an c u s k i e j myśl i k on t r r e w o l u c y j n e j . P r z y p o m n i a n o sobi e o ist ni e niu w i e l o n u r t o w e j d o k t r y n y k o n s e r w a t y w n e j i - c h o ć j ej w p ł y w był z n i ko my lub w r ę c z ż a de n n a s a m ą a k c j ę z b r o j n ą p r z e c i w n i k ó w R e w o l u c j i i w y d a r z en i a p o l i t y c z n e we Fr a nc j i - z d a n o s o b i e s pr awę , iż my ś l t a k a i st ni a ł a j a k o o d r ę b ny s y s t e m i d e o l o g i c z ny , o pa r t y n a s z er o k i m i i n te r e s u j ą c y m p o dł o ż u f i l ozo f i c z n y m . N a l e ż y tu w s p o m n i e ć p r z e de w s z y s t k i m p r ac e b a d a w c z e takich a u t o r ó w j a k J a c q u e s G o d e c h o t , J ea n T ul a r d czy G é r a r d G e n g e m b r e we F r a n cji o r az p r a w d z i w i e p r e k u r s o r s k i e w tej d z i e d z i ni e s t u d i u m k ry t y c z n e Je r z ego S z a c k i e g o 4. Z p e w n o ś c i ą z r e ha b i l i to wa l i oni z n a c z e n i e i p o z y c j ę f e n o m e n u k o n s e r w a t y w n e g o w historii f r a n c u s k i ej myśl i p o l i ty c z n e j , daj ąc też a s u mp t do d a l s z y c h p r a c p o ś w i ę c o n y c h t e m u z a ga d n i e n i u . O d tej por y z ac z y n a się lepiej r o z u m i e ć g e n e z ę i hi st or i ę d o k t r y n y k o n t r r e w o l u c y j n e j w e Fr ancji, d o s t r ze g a ć jej g ł ó w n e nurt y i ki er unki , w y o d r ę b n i a ć i r oz r ó ż ni a ć jej n a j w y b i t n i e j s zy c h t w ó r c ó w i p r o p a g a t o r ó w .
N i n i e j s z e o p r a c o w a n i e s t a w i a so b i e za cel d o k o n a n i e pr ó b y s yn t ez y fran c us ki e j myś l i k o n t r r e w o l u c y j n e j 5. N i e c h o d z i tu j e d n a k ż e o o m ó w i e n i e jej p o s z c z e g ó l n y c h p r ą d ó w c zy też p r z ed s ta wi c i el i , lecz w r ę c z p r ze c i wn i e - o w y s z u k a n i e i z a p r e z e n t o w a n i e t ych cech, kt ór e w y d a j ą się b y ć dl a niej w s p ó l n e u w s z y s t k i c h jej z w o l e n n i k ó w . F r a n c u s k a d o k t r y n a k o n s e r w a t y w n a , k s z t a ł t o w a n a w c i ą g u w y d a r z e ń p o l i t y c zn yc h z a c h o d z ą c y c h we Francj i i pod ich w p ł y w e m się r o z wi j aj ąc a, m i a ł a n i e w ą t p l i w i e wi el u s w y c h t e o r et y k ó w.
- 1 8 1 5 ), Paris: P lo n 192 4.
Por. L . Ma d e l i n, L a c o n tr e -r é v o lu tio n so u s la r é v o lu tio n , Paris: Plo n 1 9 3 5 .
4 GODECHOT, d z. cyt.: J. Sz a c k i, K o n tr r e w o lu c y jn e p a r a d o k s y . W izje ś w ia ta fra n c u sk ic h a n a tg o n is tó w W ie lk ie j R e w o lu c ji 1 7 8 9 -1 8 1 5 , W a r s z a w a : P W N 1 9 6 5 ; G . Ge n c.EMBRE, L u C o n tr e -R é v o lu tio n ou l ’h is to ir e d é s e s p é r a n te , Paris: Im a g o 1989; L a C o n tr e -r é v o lu tio n . O r ig in e s, h is to ir e , p o s t é r i t é , red. J. Tulard , Paris: Perrin 1 990 .
M i m o iż te m at K o n tr r e w o lu c ji b y ł i j e s t p r z e d m i o t e m w i e l u o p r a c o w a ń , w y d a j e się , że w d a l s z y m c i ą g u brakuje prac y k r y ty c z n e j u jm ują ce j s y n t e t y c z n i e c aty d o r o b e k in te le kt ualn y t e g o nurtu f i l o z o f i i p o l i ty c z n e j. C h o d z i ł o b y o st u d iu m k r y t y c z n e , któr e u k azu ją c z ł o ż o n o ś ć i w e w n ę t r z n e z r ó ż n i c o w a n i e m y ś l i k o n tr r e w o lu c y jn e j , p r z e d s t a w i ł o b y jej h ist or ię i k s z t a ł t o w a n ie w ł a s n e g o o b l i c z a i d e o l o g i c z n e g o . D o tej pory n a j l e p s z y m p o l s k i m o p r a c o w a n i e m tego z a g a d n i e n i a j e s t p r z y w o ł a n a p o w y ż e j praca k r y ty c z n a J e r z e g o S z a c k i e g o .
Re pr e z en t u j ą c r ó ż n o r o d n e p u nkt y wi dze ni a, będąc w z a s a d z i e z b i o r e m wi el u s y s t e m ó w m y ś l o w y c h , c e c h u j e się o n a j e d n a k i d e o l o g i c z n ą s p ó j n o ś c i ą , stąd też, m i m o si l nego i n d y w i d u a l i z m u k aż d e g o z jej r e p r e z e n t a n t ó w , t wo r z y ona p e w n ą ca ł o ś ć i w y r a ż a ws p ó l n y dl a nich ś w i a t o p og l ą d.
G ł ó w n ą ideą, za kt ór ą o p o w i a d a j ą się be z w y j ą t k u w s z y s c y p r z e d s t a w i c i e l e do k t ry n y k on t r r e w o l u c y j n e j , j e st o d r z u c e n i e p r o p o n o w a n y c h p r z e z R e w o l u c j ę p rz e mi an s p o łe c z n o - p o l i t y c z n y c h Francj i . K o l e j n e lata r e wo l u c y j n e , z m i e r z a j ą ce ku oba l e ni u mo n a r c h i i i w p r o w a d z e n i u s y s t e m u r e p u b l i k a ń s k i e g o , p r z y n o szące okres T e r r or u i r z ą d ów R o b e s p i e r r e ’a, p o w o d u j ą o s t r ą r e a k c j ę ze st r ony ws z y s t k i c h myślicieli k o n s e r w a t y w n y c h . To, co p r o p o n u j e R e w o l u c j a i jej z wo l e n n i c y , j e st dl a nich nie do p r z y j ę c i a i nie do p o g o d z e n i a z ich w ł a s n y m ś w i a t o po gl ą d e m . Z a u w a ż y ć tu nal eży, iż o w o o d r z u c e n i e R e w o l u c j i d o k o n u j e się dość s zy b k o i, dl a o gr o m n e j w i ęk s zo ś c i p r z y s z ł y c h t e o r e t y k ó w k o n t r r e w o l ucyj nych, n a s t ę p u j e po w y d a r z e n i a c h p o l i t y c z n y c h 5 - 6 p a ź d z i e r n i k a 1789 r.,J Z b r oj ny atak na si edzi bę k r ó l e w s k ą w W e r s a l u i p r z y m u s o w e s p r o w a d z e n i e L u d w i k a X V I do Pa r y ż a ( bardzi ej w roli z a k ł a d n i k a ni ż m o n a r c h y ) są z a p o w i e d z i ą p o c z ą tk u k o ń c a s y s t e m u m o n a r c h i c z n e g o i s t a n o w i ą w y r a ź n ą c e z u r ę c z a so w ą , od której nal eży z p e w n o ś c i ą liczyć f o r m o w a n i e się r u c h u s p rz e c i w u wo b e c Re wo l u c j i , z c z a s e m p r z e k s z t a ł c a j ą c e g o się w s a m o d z i e l n ą t eor i ę p o l i t y c z n ą 7.
St wi er dz i ć j e d n a k tutaj t rzeba, iż ut art y od lat st er eo t y p , u t o ż s a m i a j ą c y poj ęci e K o nt r r e wo l u c j i z d ą ż e n i e m do z a c h o w a n i a b ą d ź r e ko ns t r u k cj i s t ar e go p o r zą dk u s p o ł e c z n o - p o l i t y c zn e go , j e s t c a ł k o w i c i e n i e z g o d n y z r z e c z y w i s t o ś c i ą i w świ et l e f a k t ó w nie da się go dłużej u t r z y m a ć . P r a k t y c z n i e ż a d e n z w y b i t nych pr z e ds t a wi c i el i myśli k o n t r r e w o l u c y j n e j nie g l o r y f i ku j e m o n a r c h i i L u d wi ka X VI ani też nie p r o p o n u j e p o w r o t u do syt uac j i s pr z e d 1789 r. W p r o s t p r ze c i wn i e , w n i k l i w a ana l i z a g ł ó w n y c h t e k s t ó w p o l i t y c z n y c h o b o z u k o n t r r e
6 Jak z a u w a ż a Pascal S im o n ę t l i , „dni p a ź d z i e r n i k o w e r o z w i e w a j ą bru talnie o s t a t n ie n a d z i e j e z w o l e n n i k ó w u m ia r k o w a n y c h relbrm: od tej pory n ie w i d z ą w R e w o l u c j i ża dnej sz a n s y na ro zs ąd ne r o z w ią z a n ia , le c z uw aża ją , iż z m ie r z a o n a w n i e b e z p i e c z n y m kie ru nku" (P. SIMON ET- Tl. L e s M a n tu c h ie n s . | w : ] L u c o n tr e - r é v o lu tio n . O r ig in e , h is to ir e , p o s t é r i t é , s. 66.
N a l e ż y tu p r z y p o m n i e ć , że również, dla E d m u n d a B u r k e ' a . j e d n e g o z n a j s ł y n n ie j s z y c h t e o r e t y k ó w m y śl i k o n tr r e w o lu c y jn e j i k o n s e r w a ty w n e j , p a ź d z i e r n i k o w e w y d a r z e n i a w e Francji są p r a w d z i w y m k at aliza torem j e g o p o g l ą d ó w p o l i t y c z n y c h . R o z u m i e j ą c w y d a r z e n i a p o l i t y c z n e po drugiej str onic kanału La M a n c h e j a k o s p r o f a n o w a n i e ś w i ę t o ś c i z a s a d m o n a r c h i c z n y e h . Burkę staje się od tej pory nie tyl ko z a c i ę t y m w r o g i e m R e w o l u c j i , ale t a k ż e , a m o ż e pr ze de w s z y s t k i m , tw ó r c ą d oktryn y f i lo z o f i c z n e j mające j p o d w a ż y ć jej p o d s t a w y i d e o l o g i c z n e . Zob. sze rzej na len temat: Y. C H IR ON , E d m u n d B u r k ę e t la R é v o lu tio n f r a n ç a is e , Paris: T é q u i 1 987 , s. 8 0 - 8 1 .
w o l u c y j n e g o p o z w a l a z a u w a ż y ć , iż u w s z y s t k i c h ancien r ég im e p o d d a wa n y j e s t n i e u s t a n n e j kr yt yc e , c z a s e m del ika t ne j i s t o n o wa n e j , lecz n i e k i e d y też ostrej i r z e c z o w e j , si ę ga j ą c e j g ł ę b o k o w s p r a w y pol i t yki rządu, gr up u p r z y w i l e j o w a n y c h . czy t eż o s o by s a m e g o m o n a r c h y . An t o i n e de Rivarol, j e d e n z w y b i t n i e j s z y c h t e o r e t y k ó w myśl i k on t r r e w o l u c y j n e j , w s w y m „Journal P o l i t i q u e N a t i o n a l ” ost ro gani k r ó l a za br ak j a k i e g o k o l w i e k p r ogr a mu r e f or m p r z e d 1789 r., ki e d y w i a d o m o j u ż było, że kraj stoi u p r og u r e w o l uc y j ne g o w y b u c h u . A n a l i z uj ą c p o s t a w ę kr ól a i d w o r u w o b e c z a c h o d z ą c y c h wy p a d k ó w, Ri va r ol o s k a r ż a ich o t wa r c i e o k r ó t k o w z r o c z n o ś ć pol it ycz ną , br ak z d e c y d o w a ni a i o d w a gi na z m i a n y s y s t e m u . S ł yn n e j e s t j e g o p o r ó w n a n i e mona r c hi i L u d w i k a X V I do „t r onu o c i e m n i a ł e g o p o ś r ó d b l a s k ó w O ś w i e c e n i a ” 8. P o d o b nie J a c q u e s M al l e t du Pa n w s w y c h C o n s id é r a tio n s s u r la n a tu r e de la R é v o
lution d e F r a n c e widzi p r z y c z y n ę r e w o l u c y j n e g o w r z e n i a w w a d a ch i bł ędach
s y s t e m u p o l i t y c z n e g o sp r ze d 1789 r. W y t y k a on o d w a ż n i e n a d u ż y c i a wł adzy, d e g e n e r a c j ę pol i t yki e k o n o m i c z n e j Fr ancj i , n i e ud o l n o ś ć rz ądu i sł abość d w o r u9. B ę d ą c y k r y t y k ą Re wo l u c j i E s s a i s u r les r é v o lu tio n s R e né de C h a t ea u - b r i a n d a j e s t z a r a z e m o s k a r ż e n i e m s t ar e go s y s t e m u o kor upc j ę, a t a k i e m p r z e c iw s z l a ch c i e za jej b e z r a d n o ś ć i g ł u p o t ę pol i t y c z n ą , z a r z u t e m s k i e r o w a n y m w o b e c d u c h o w i e ń s t w a za j e g o s p o ł e c z n e w y i z o l o w a n i e 10. O ile takie s t a n o w i s k o nie dz i wi u p r z ed st a wi c ie l i myśli k on t r e w o l u c y j n e j o w y r a ź ni e l iberal n ym , g ł ę b o k o o ś w i e c e n i o w y m r o d o w o d z i e , to r ó w ni e ż t e o r et y c y bardziej k o n s e r w a t y w n i w y r a ż a j ą p o d o b n y s t o s u ne k do r z e cz y w i s t o ś ci p r z e d r e w o l u c y j nej. D l a t e ok r a t ó w , t a ki ch j a k J o s e p h de Ma i s t r e czy L o ui s de Bona l d, o k r o p ności R e w o l u c j i są ka r ą b o s k ą za u p a d e k mo r al n y i rel i gi j ny Fr a nc j i , bo l e s n y m, lecz k o n i e c z n y m s p o s o b e m o d k u p i e n i a za p o p e ł n i o n e g r z e c h y 11. P o d o b n ą t e zę p r o p o n u j e też L o u i s - C l a u d e de S a i n t - M a r t i n w s w y m L ettre à un
a m i, g d z i e k r w a w e w y d a r z e n i a r e w o l u c y j n e p r z y b i e r a j ą f or mę o c z y s z c z e n i a
się Fr ancj i z jej p r z e w i n i e ń , ekspi acj i c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a za k o r u p c ję i d u
* Por. „Journal P o li t i q u e N a tio nal " , V e r s a i l l e s - P a r i s 1 7 8 9 - 1 7 9 0 . t. 1, nr 17.
’ J. M a l . Ł ET DU P a n , C o n s id é r a tio n s s u r la n a tu r e cle la R év o lu tio n d e F r a n c e . B r u x e l l e s 1793.
111 R. DE C H A T E A U B R I A N D . E s s a i h is to r iq u e , p o l i t i q u e et m o r a l s u r le s r é v o lu tio n s c o n s i d é r é e s d a n s le u r s r a p p o r ts a v e c la R é v o lu tio n fr a n ç a is e , L o n d o n 1797.
11 N a temat m y ś l i c i e l i tc o k r a ty c z n y c h z ob. z w ł a s z c z a : Go d e c h o t, d z . c y t . s. 9 3 - 1 1 2 ; B. VaI.ADE, L e s tlić o c r a te s , | w : | L a c o n tr e - r é v o lu tio n . O r ig in e s , h is to ir e , p o s té r ité , s. 2 8 6 - 3 0 9 . W p o l sk i e j lite raturz e kry tyc zn ej w y m i e n i ć trzeba z w ł a s z c z a z n a k o m i t e o p r a c o w a n i e A ndrzeja G N IA Z D O W S K IE G O F ilo z o fia i g ilo ty n a . T r a d y c jo n a liz m J o s e p h a d e M a i s t r e 'a j a k o h e r m e n e u ty k a p o l i t y c z n a , W a r s z a w a : W y d a w n i c t w o IFIS P A N 1996.
c h o w e b a n k r u c t w o 12. W opt yc e myśli t e o kr a t y c zn ej stary s y s t e m był chor y, zły i n i e s p r a w i e d l i w y , wł ą c z n i e z m o n a r c h ą , który m a j ą c w ł a d z ę d a n ą mu pr zez Boga, nie z a j m o w a ł się d os t at e c z n i e s w o i m l u d e m p o w i e r z o n y m j e g o zi e mski ej opi e c e pr ze z St wór c ę . P r z e l a na kr ew ma być. o b o k o d k u p i e n i a , karą za winy całej Fr ancji - za jej n i e w i er no ś ć Bo g u i s p r z e n i e w i e r z e n i e się woli Opat rznoś ci .
Ta k i e s t a n ow i s k o p r a w i e ws z y s t k i c h p r z e d s t awi c i el i myśl i k o n t r r e w o l u c y j nej p o d w a ż a kol e j ny s t ereot yp, j a k i pr ze z d ł u g i e lata f u n k c j o n o w a ł w s t o s u n ku do niej, a m i a n o w i c i e mit t wo r z e n i a pr ze z n i ą teorii s p i s k o w e j Re wo l u c j i . P r a w d ą jest, iż kon c e p c j a, w e d ł u g której w y d a r z e n i a r e w o l u c y j n e m i a ł a b y być w y n i k i e m spi sku p o l i t y k ó w, f i l o z of ó w, m a s o n ó w i w r o g ó w K o ś c i o ł a k a t o l i c kiego, z a w a r t a j e s t w dziele n i e p r z e j e d n a n e g o w r o g a R e wo l u cj i , ks. A u g u s t i n a de B a r r u e l ' ù W y s t ę p u j e r ó w n i e ż u A n l o i n e ’a de F e r r a n d , któr y p r z y c z y n Re wol ucj i d o s z u k u j e się w w y m i e r z o n y m p r z e c i w L u d w i k o w i X V Ï spr zysi ę- żeniu ksi ęci a d ' O r l é a n s , N e c k e r a i g e ne r a ł a L a F a y e t t e ’a 14. W i ę k s z o ś ć m y ś licieli k o n t r c w o l u c y j n y c h nie idzie j e d n a k t ym t r o p e m i p r z y c z y n R e wo l u c ji s z u k a z up e ł ni e gdzi e indziej niż w d o m n i e m a n y m s p r z y s i ę ż e n i u t a j e m n y c h sił, p r a gn ąc y c h o b a l e n i a pa nuj ą c e j mo na r c h i i na d ł u g o p r z e d 1789 r. N a l e ż y st wi er dz i ć, iż w s z y s c y z n a cz ąc y p r ze d s t a w i c i el e myśl i k o n t r r e w o l u c y j n e j uznaj ą R e w o l u c j ę za n i eu n i k n i o n e n a s t ę p s t w o b ł ę d ów i wa d s t a r e g o sys t e mu. Fr anç oi s de M on t l o s i e r s uge r uj e n a we t , iż „ R e w o l u c j a jest t w o r e m nie kilku ludzi, ale kilku w i e k ó w " , pr ze z c o r o z c ią ga on p r z y c z y n y w y d a r z e ń p o l i t y c z nych Francj i na wa d y c a ł e go s y s t e m u f e u d a l n e g o 15. W s z y s c y d o s t r z e g a j ą b a n k r u c t w o st ar ego p o r z ą dk u i są z godni co do k o n i e c z n o ś c i j e g o n a p r aw y . O b c a im jest idea p o wr o t u do stanu r z e c z y s pr z e d 1789 r., c o naj l e pi e j c hy b a wyr a zi ł J os e ph de Ma i s tr e w s w y m s ł y n n y m zda ni u: „ P r oj e k t p r z e l a n i a J e z i o ra G e n e w s k i e g o do but el ek był by o wi el e mni ej s z a l o n y niż c h ę ć p r z y w r ó c e n i a r z e c zo m t ego s a m e g o mi ej sca, j a k i e z a j m o w a ł y p r z e d r e w o l u c j ą " 1'1. Ni ew ą t p l i wi e s t a n o w i s k o takie, w y k a z u j ą c e d u ż y z m y s ł p r a g m a t y z m u i p o l i
I L .-C . or: S a i n t - M a r t i n , L e ttr e ù u n tunt, P a r i s 1 7 9 1 .
13 A . Di; B a r r U L I . , I.r p a t r i o t e v é r id iq u e tut D is c o u r s s u r le s vrcties c o u s e s île la r é v o l u - liipt a c tu e lle , P ar is 17X9; TI-NZI-, L e s in é n n u c e s p o u r s e r v i r ù l 'h i s o i r e d u ja c o b in is m e , H a m b u r g 1 7 y S .
14 A. U1-: Fl r r aND. L e s < ( in s p ir a te u r s d é m a s q u é s , P a r i s I 7 9 I .
II là DP MONTI.OSILR. D e s d é s o r d r e s a c tu e ls e n F r a n c e et d e s u io v e n s d ' y r e m é d ie r . P a n s 1 S 1 5 s. S I .
t y c z n e g o r e a l i z m u , z w i ą z a n e j es t z p r z e k o n a n i e m , iż r e k o n s t r u k c j a starego p o r z ą d k u j e s t n i e m o ż l i w a , g d y ż R e w o l u c j a u c z y n i ł a z byt wielkie i p r a k t y c z n i e n i e o d w r a c a l n e s p u s t o s z e n i e we Fr a nc j i , by m ó c o d t w o r z yć to, co był o. T r u d no z b u d o w a ć n a n o w o to, c o tak g r u n t o w n i e z os ta ł o z b ur z one, i c h y b a w ł a ś nie taki j e s t sens myś l i J a c q u e s ’a M a l l e t du Pan, g dy pi s ze on: „ O d b u d o w a d a w n e g o u s t roj u zd a j e się r ó w n i e n ie m o ż l i w a , j a k z b u d o w a n i e bazyliki Ś w i ę t e g o P i o t r a z u l i c z n e g o p y ł u ” 17. W y d a j e się j e d n a k , iż o w a n i e mo żn oś ć p o w r o t u do p o p r z e d n i e g o stanu, to j e s t do 1789 r., w y n i k a p o pr o s t u z niechęci t e o r e t y k ó w my ś l i k o n t r r e w o l u c y j n e j d o o d b u d o w y s ta tu s q u o s t a r e go p o r z ą d ku. S k o r o ich o c e n a m o n a r c h i i L u d w i k a X V I j e s t tak j e d n o z n a c z n i e n e g a t y w na, p r o p o n u j ą w z a m i a n p e w n ą i d e ę r e f or m i z mi a n z m i e r z a j ą c y c h do p r z e o b r a ż e n i a s y s t e m u p o l i t y c z n e g o Francj i . W e d ł u g J a c q u e s ’a G o d e c h o t „my ś l i ci e l e k o n t r r e w o l u c y j n i byli na swój s p o s ó b r e w o l u c j o n i s t a m i ” 18; z da ni e to c h y b a t r af ni e o d d a j e p r a w d z i w y stan r z e c z y i u j m u j e isiotę f r a n c u s ki ej myśli k o n t r r e w o l u c y j n e j , a l b o w i e m c h ę ć z m i a n p o l i t y c z n y c h b y ł a n i e wą t p l i w i e n i e o d ł ą c z n ą c z ę ś c i ą s k ł a d o w ą j ej ideol ogi i . P r o p o n o w a n e są p r z e de w s z y s t k i m z m i a n y w s a m y m m o d e l u s ys t e mu m o n a r c h i c z n e g o Fr a nc j i . Z p e w n o ś c i ą k a ż d y t e or e t y k k o n t r r e w o l u c y j n y p r o p o nuj e tu s w o j e w ł a s n e r o z w i ą z a n i a u s t r o j o w e i t r u d n o b y ł o b y d o s z u k i w a ć się p o d o b i e ń s t w k o n c e p t u a l n y c h w tej d z i ed z i n i e . S z u k a j ą c g e n e z y p o s t u l o w a n y c h z m n i a n , m o ż n a j e d n a k s t wi e r dz i ć w s p o s ó b j a k n aj ba r d z i e j o g ól ny, iż model ten i n s p i r o w a n y b y ł g ł ó w n i e i deami M o n t e s k i u s z a o r az o p ar ty na z ał oż e n i a c h s y s t e m u p o l i t y c z n e g o m o n a r c h i i a n g i e l s k i e j 19. Dą ż ą c do p o s z e r z e n i a udziału sił s p o ł e c z n y c h w r z ą da c h p a ń s t w e m , my śl i c i e l e k o n s e r w a t y w n i p r o p o n u j ą r o z d z i e l e n i e w ł a d z y u s t a w o d a w c z e j , s ą d o w n i c z e j i w y k o n a w c z e j , z z a s t r ze że n i e m j e d n a k , by ta o st a t n i a s p o c z y w a ł a n i ep o d z i e l n i e w r ę k a ch m o n a r ch y. Z a r ó w n o k o n s e r w a t y w n y Fe rr a n d , j a k i l i be r a l ny C h a t e a u b r i a n d p o s t u l u j ą z w i ę k s z e n i e roli P a r l a m e n t u , c i ał a l e k c e w a ż o n e g o d o t y c h c z a s p r z e z m o n a r c h ę , a m o g ą c e g o o d e g r a ć d u ż ą r olę w z a c h o d z ą c y c h p r z e m i a n a c h p ol i t y c zn y c h kraju. P r o p o n u j ą c na w z ó r angi e l s ki d w u i z b o w o ś ć P a r l a m e n t u , teor et ycy
17 J. Ma l l e t DU Pa n cy t. wg: B. Ma l l e t, M a lle t d ll P a n a n d th e F ren ch R e v o lu tio n . L o n d o n 1 9 0 2 , s. 191.
Is Go d e c h o t, d z . c y t., s. 2.
19 Z p e w n o ś c i ą p o g l ą d ten j e s t najba rdz ie j c h a r a k t e r y st y c z n y dla gru py o p o z y c j i w e w n ą t r z - parl a m e n ta r n e j, o k r e ś la n e j m i a n e m „ M o n a r c h i e n s ” , której i d e ą p r z e w o d n i ą b y ł o f o r s o w a n i e w Z g r o m a d z e n i u N a r o d o w y m ref orm w d u c h u r o z w i ą z a ń u s t r o j o w y c h m o na r ch ii ang ie lsk ie j. S z e r z e j na ten tem at z ob . z w ł a s z c z a : R. GRIFFITHS, L e c e n tr e p e r d u . M a lo u e t et le s „ in o n a r- c h ie n s " d a n s la R é v o lu tio n f r a n ç a is e . G re n o b le: P r e s s e s U n i v e r s i ta i r e s de G r e n o b l e 1988.
k o nt r re wo l u c yj n i z o s t a w i a j ą j e d n a k m o na r s z e, z o b a w y p r z e d n a d m i e r n y m o g r a ni c z e n i e m j e g o w ł a d z y , p r a w o w e t a w s t o s u n k u do p o d e j m o w a n y c h uchwał . W s z y s c y wybi t ni ej si p rz e d s t a w i c i e l e f r a n c u s k i e j myś l i k o n s e r w a t y w nej, za w y j ą t k i e m t e o k r a tó w, o d r z u c a j ą ideę m o n a r c h i i a b s o l u t n e j z n i e o g r a n i c z o n ą wł ad z ą kr ól e ws k ą . O p o w i a d a j ą się za z w i ę k s z e n i e m roli ciał p o ś r e d n i c h mi ę dz y m o n a r c h ą a n a r o d em , c o - z g od n i e z t e o r ią M o n t e s k i u s z a - mi a ł o by u n i e m o żl i w i ć na r od z i n y tyranii, a p o z w o l i ł o b y r oz s z e r z y ć o b e c n o ś ć w s z y s t kich z n a c z ą c yc h sił s p o ł e c z n y c h na sceni e p ol i t y c z n e j Fr ancj i .
N a l e ż y tu j e d n a k Zaznaczyć, że o ile a ut o r O d uclut p r a w w i d z i a ł w swej konce pc j i poli t ycznej także a r g u m e n t na r z e c z z w i ę k s z e n i a roli s zl a c h t y j a k o j e d n e g o z wa ż ni e j s z y c h ciał p o ś re d n i c h, to nie był o to a b s o l u t n i e c e l e m t a
kich myślicieli k o n t r r e w o l u c y j n y c h j a k Se na c de M e i l h a n , Ri va r ol czy ks. Duvoi si n. W p r o s t p r ze c i wn i e , j e d n ą z naj b a r d z i e j z a s k a k u j ą c y c h , lecz z ar a z e m c h a r a k t e r y s t y c z ny c h c ech f r ancuski ej myśli k o n s e r w a t y w n e j b y ł a ost r a k r yt yk a szlachty za jej n ie u d o l no ś ć , p o ł ą c z o n a c z a s a m i z z a k w e s t i o n o w a n i e m jej z naczącej roli w kraju. S z la ch ta f r a n c u s k a nie s p r a w d z i ł a się w c z as i e d r a m a t y c z n y c h wy d a r ze ń, d o p u s z c z a j ą c do os ł a b i e n i a, a p o t e m do u p a d k u m o n a r chii. Bieg w y d a r z e ń w y ka z a ł jej z u p e ł n y br a k z m y s ł u p o l i t y c z n e g o , s ł aboś ć i i de owy u pa de k. G r u p a s p o ł e c z n a , kt ór a m i a ł a być p o d p o r ą i f u n d a m e n t e m ust r oj u m o n a r c h i c z n e g o , dał a się p o k o n a ć Re wo l u c j i i w y k a z a ł a s w ą z u p e ł n ą b e z r a d n o ś ć pol i t yc zną. U R i v a r o l a d a j e się j u ż n a we t z a u w a ż y ć d z i e w i ę t n a s t o w ie c z n y p ogl ą d o z mi e r z c h u hi st o r yc z n e j roli szl a c ht y. W s w y c h radach s k i e r o w a ny c h do króla w 1791 r. s t w i e r d z a on ot wa r ci e: „ K i e d y p o d p o r a mo n a r ch i i j est pr zegni ł a, trzeba, by ta z na l a z ł a sobi e i n n ą ” 20. W e d l e Ri va r o- la tak s a m o j a k „ A l e k s a n d e r Wi el k i opuśc i ł G r e k ó w , g d y t y l k o stał się k r ó lem P e r s j i ” 21, p o d o b ni e mą dr oś ć p o l i t y c z n a m o n a r c h y p o w i n n a mu p o d p o wi edzi eć k on i e c z n o ś ć o g r a ni c z en i a s oj us z u ze s zl ac ht ą. Jeśli inni a ut o r z y k o nt r re wo lu c y j n i nie idą aż tak d a l e k o i r ad y k a ln i e w s w o i c h p o g l ą d a c h , to m i m o w s z ys t k o w s p ó l n ą dla nich j e s t o s t ra k r y t y k a sz l a c ht y f r an c u s k ie j za jej n i e u d o l n ą p o s t a w ę w c z asi e R e w ol u c j i , a w k o n s e k w e n c j i ut r at a z a uf a n i a w jej pol i t y c z n ą m ą d r o ś ć i siłę. N a w e t ks. Bar r uel . m i m o s w e g o n i e p r z e j e d n a nego k o n s e r w a t y z m u , ostro pi ę t nuj e sz l a c ht ę z a jej w y g ó r o w a n e p r zy wi l e j e i p o l i t y c z n ą inercję, z a u wa ż a j ą c z a r az em , iż nie m o ż e o n a p o d o ł a ć roli, do
■° A . UF RlV/YROL, C o n s e ilś d o n m h a S .M . L o u is X V I. e n 1 7 9 1 , p a r / ’i n t c n n e d a i r e d c M. d c Ui P a rte , ¡ n ie u d a n i d c la L is tę C ir ile , Paris 1820, s. 24.
j a k i e j p o w o ł a ł a j ą H i s t o r i a 22. T r z e b a tu j e d n a k st wierdzić j a sn o, iż nie wi d z ą c innej g r u p y s p o ł e c z ne j mo gą c e j zas t ąpi ć szl ac ht ę w jej funkcj i p o l i t y c z nej, w i ę k s z o ś ć t e o r e t y k ó w k o n t r r e w o l u c y j n y c h z a t r z y m u j e się w s w y c h o p i ni a ch j e d y n i e na k r yt yc e jej sł abości , nie p o d e j m u j ą c pr ób s z u k a n i a i nnyc h sił p o l i t y c z n y c h we Francji. D o s t r z e g a j ą oni j u ż z p e w n o ś c i ą r os ną c e z n a c z e n i e m i e s z c z a ń s t w a , u t o ż s a m i a j ą j e j e d n a k z p o j ę c i e m siły na p ę d o we j r e wol uc j i , i nie w i d z ą w nim p o t e n c j a l n e g o s p r z y m i e r z e ń c a ideologii k on s e r w a t y w ne j .
W p o w y ż s z y m o br az i e f r a n c u s k a myśl k o n t r r e w o l u c y j n a k o ń c a XVIII wi e ku p r z e d s t a w i a się j a k o d o k t r y n a r e f o r ma t o r s k a, o d r z u c a j ą c a mo d e l starego p o r z ą d k u i p r o p o n u j ą c a z m i a n y w d o t y c h c z a s o w y m p o r z ą d k u s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y m kraju. N a c z y m wi ęc p ol e g a ł jej k o n s e r w a t y z m ? G d z i e myśl ta p r z e c i w s t a w i a się i d e o m r e w o l u c y j n y m ? D l a c z e go , m ó w i ą c krót ko, n a z y w a się o n a m y ś l ą k o n t r r e w o l u c y j n ą ?
C e c h ą w s p ó l n ą tej d o k t r y n y był o p r z e de ws z ys t ki o d r z u c e n i e r ewolucji j a k o dr ogi r e fo r m i n a p r a w y s c h o r o w a n e g o o r g a n i z m u m o n a rc hi i f rancuskiej. R e w o l u c j a u d e r z a w w i e c z n e p r a w a nat ury, n a r us z a u s t a l on y p o r z ą d e k świata. Dl a a n g i e l s k i e g o m y ś l i c i e l a E d m u n d a B u r k e ’a, k t ór e go dz i eł o R e fle x io n s o f
r e v o lu tio n in F r a n c e z 1790 r. w y w a r ł o o g r o m n y w p ł y w na f r a n c us k i c h t e o
r e t y k ó w k o n s e r w a t y w n y c h ' ' , w y d a r z e n i a r e w o l u c y j n e na k o n t y n e n c i e p o d w a ż a j ą h i s t or yc z n i e u k o n s t y t u o w a n y stan r zeczy, s a m e nie bę d ą c absol ut ni e o p a r t e na j a k i m k o l w i e k d o ś w i a d c z e n i u . T y l k o to, co odn o s i się do historii, m o ż e być p r a w d z i w ą r e f or mą , r e w o l u c j a zaś to r a d y k a l n e z e r w a n i e z t r a d y c j ą 24. J est o n a z b r o d n i ą p o p e ł n i o n ą na u s t al o n yc h od w i e k ó w ob y c z a j ach , s p o ł e c z n y c h n a w y k a c h , p r z e s ą d a c h , w y z w a n i e m r z u c o n y m pr ze s z ł o ś c i , z a n e g o w a n i e m t ego w s z ys t k i e g o, c o z os ta ło z b u d o w a n e p r ze z wieki i pokol eni a. R e w o l u c j a z d a j e się b y ć w r e s z c i e p o g w a ł c e n i e m r y t mu c z as u historii, n i e n a t u r al ną p r ó b ą p r z y ś p i e s z e n i a e w o l u c j i c y w i l i z a c y j n ej , z a c h w i a n i e m pr aw tego ś wi at a. Dl a w s z y s t k i c h k o n t r r e w o l u c j o n i s t ó w j a w i się ona j a k o ni ez godne
nr. BARRUItl,. L e p a t r i o t e v é r id iq u e o n D is c o u r s s u r le s v r a ie s c a u s e s (le la r é v o lu tio n a c tu e lle .
Z o b . sz e r z e j na len lem at: M. Ga n z i n. L a p e n s é e p o litiq u e (¡'E d m u n d llu rk e . Paris: L ibrairie g e n e r a l e dc Droit et de Ju ri sp ru d en ce 1 97 2. zw t. s. 3 3 5 - 4 1 0 .
"4 Jako jeden z p i e r w s z y c h a u to r ó w k o n tr r e w o l u c y jn y c h , Burk ę u w a ż a , że R e w o l u c j a
n i s z c z y w e F r a n c j i c a l e jej d z i e d z i c t w o k u l t u r o w e i c y w i l i z a c y j n e , p r o p a g u j ą c ideę ta b u la ra sa ,
c z y l i b u d o w a n i a w s z y s t k i e g o od n o w a . A r g u m e n t B u r k e ’a w y s t ę p u j e p ra k ty c zn ie u w s z y s t k i c h p r z e d s t a w i c i e l i fran cu sk iej K on tr re w o lu cj i i sta nie s i ę j e d n y m z p o d s t a w o w y c h ak sjo m atów m y śl i k o n s e r w a t y w e j mi r z e c z w a rt o śc i Tradycji i Historii. Zo b. GlINCHMBRi:, dz. cyt. s. 27.
z n a tu r ą w y r w a n i e c z ł o w i e k a z j e g o byt u r z e c z y w i s t e g o i w r z u c e n i e go w n i e r e a l ną i n i e e m p i r y c z n ą ot chł ań świ a t a a b s t r a k c y j n e g o . To, c o p r o p o n u j e myśl r e wo l u cy j n a , za punkt w y j ś c i a p rz y b i e r a j ąc a i ma g i n a c j ę , a ni e d o ś w i a d czenie, musi z mi e r z a ć do u p a d k u i d l at e g o też p o w i n n o być a p r i o r i o d r z u c o ne i z a n e g o w a n e .
My ś l i c i el e k o n t r r e wo l u c yj n i s z c z e g ó l n i e ost ro a t a k u j ą z a m a c h na na t u r al n y po r z ą de k r zeczy i świata. Dla Ma ll e t a du Pan ,,ż a dn e p a ń s t w o, ża d e n wł a dc a , żaden lud nie ma j ą p r a w a o b r óc ić się s wo i mi i n s t y t u c ja mi p r z e c i w k o k o n i e c z n e m u p o r z ą dk ow i s p o ł e c z n e mu i p rz e c i w s p r a w i e d l i w o ś c i p o ws z e c h n e j " ’“7. Dla Lo u i s a de B o n a ld „ ws z y s t k o, co od ładu się o d da l a , j e s t p o t w o r n e ’"26. Sz cz e g ól n i e w wizji t eok r at yc z n ej ś wi at rządzi się w i e c z n y m i i p rz e z B o ga u st a lo n y mi p r aw a mi , tak wi ę c w s z e l k a p r ó b a z mi a n t ych z a s a d b y ł a b y w a l k ą z s a m y m St wó r cą . Us t a l ony p o r z ą d e k r z e c z y to nie t y l k o o t a c z a j ą c a ludzi natura, lecz także p r a w a mo ra l n e i religijne, p r z e de w s z y s t k i m zaś ład p o l i tyczny i s poł e czny. Bó g u s t a no wi ł w s w y c h p l a n a c h p e w i e n p o r z ą d e k i h a r mo n i ę ws zy s t ki ch d z i e d z i n l u d z k i e g o życia. C h o d z i o u kł a d n i e z m i e n n y i nie p od l e g aj ą c y ż a d n y m i n d y w i d u a l n y m i ng e re n c j o m, uk ł a d b ę d ą c y c z ę ś c i ą s k ł a d o w ą c a ł ego po r zą d k u k o s m o l o g i c z n e g o . At a k na ten p o r z ą d e k , nie d o ś ć że byłby b l u ź n i e r s t w e m w o b e c s a m e g o Boga, w p r o w a d z a ł b y p o n a d t o a na r ch i ę i chaos, b u r zy ł by t ym s a m y m u s t a l o n ą h a r m o n i ę i lad natury.
Po z w a l a to lepiej z r o z u mi eć , d l a c ze g o m o n a r c h i a , jako mo de l p a ń st wa , będzi e tak s t a n ow c z o b r o ni o n a pr ze z w s z y s t k i c h p r z e ds t a w i c i el i myśl i k o n t r r e wol ucyj ne j . a o s o b a króla, m i m o iż. tak c z ę s t o k r y t y k o w a n a za bł ędy p o l i tyczne, w s z c z e g ó l ny s po s ó b c h r o n i o n a i s z a n o w a n a . N i e w ą t p l i w i e a k s j o m a t Mo nt e sk i u sz a , iż w wi e l ki c h p a ń s t w a c h m o ż e i stnieć t y l k o ust rój m o n a r c h i c z - ny, j est tutaj dla nich w y g o d n y m a r g u m e n t e m w wa l c e z R e w o l u c j ą na r ze cz o br on y idei król est wa. Z p e wn o ś c i ą w s z y s c y oni byli p r z e k o n a n i o w i el ko ś c i Francji i jej z na c z en i u w E u r o p i e 27, lecz w y d a j e się, że ź r ó d e ł o b r o n y s y s t e mu m o n a r c h i c z n e g o nal e ży s z uka ć w a r g u m e n t a c j i c z y s t o a k s j o l o g i c z n e j , a mi an ow i c ie w k once pc j i n a t u r a l n e g o p o r z ą d k u świ at a. C h o d z i tu pr z e d e
0 lVlAIJ.LT OU PAN, C o n s id é r a tio n s s u r la n a tu r o d c la R é v o lu tio n d c F ra n c e , s. 73. ■fl L. d l B O N A L D . ( E n i v r e s c o m p lè te s . 1. 111, P a r y ż 185 9, s. 8 6 6 . "7 W i e l k o ś ć F r a n c j i p o d k r e ś l a n a j e s t z a r ó w n o p r z e z l i b e r a l n i e n a s t a w i o n e g o R i v a r o l a , j a k i p r z e z k o n s e r w a t y w n e g o t e o k r a t ę J o s e p h a d c M a i s t r e . O b a j ci a u t o r z y , m i m o e w i d e n t n y c h ¡różnic ś w i a t o p o g l ą d o w y c h , p o s t r z e g a j ą u st ró j m o n a r e h i c z n y ja k o k o n i e c z n o ś ć d z i e j o w ą F r a n c j i , g w a r a n t jej z n a c z e n i a i s z c z e g ó l n e j roli n a p o l i t y c z n e j m a p i e E u r o p y . Po r. A. d l R i v a r o l , D is c o u r s s u r F u n iv e r s a lité d e la la n g u e fr a n ç a is e . B e r l i n 1 78 4; J. DL V Ia is TR L. T r o is f r a g m e n ts s u r la F ra n i e, | w ; ] (Enivres in é d ite s d e J o s e p h d e M a is tr e , P a r i s 1 87 0, s. 3 - 4 2 .
w s z y s t k i m o p r z e ś w i a d c ze n i e , iż m o n a r c h i a jest p r z e z B o g a uświ ę c o n y m p o r z ą d k i e m s p o ł e c z n y m , w k tó r ym najlepiej odb i j a się poj ęc i e harmonii i ła du, Jest o n a j e d y n y m s y s t e m e m z d o l n y m z a c h o w a ć d a n y ś wi a t u porządek, g d y ż o p i er a się na w i e l o w i e k o w e j tradycji i h i s t o r y c z n y m doświ adczeni u. St ąd też k a żd e o s ł a b i e ni e roli i pozycj i kr ól a w p a ń s t w i e musi być odebrane a u t o m a t y c z n i e j a k o z a m a c h na s a m o poj ę c i e ustroju m o n a r c h i c z n e g o , zamac h n a to. co ś wi ę te i na wieki us t a l one . J o s e p h de Ma i s t r e p o s ł u g u j e się tu o b r a z o w y m p r z y k ł a d e m p a ń s t w a be z m o n a r c h y , p o r ó w n u j ą c tę s yt u a c j ę do roju p s z c z e l e g o p o z b a w i o n e g o kr ól owe j . S y t u a c j a t ak a j e st dl a de M a i s t r e ’a i ni e d o p u s z c z a l n a , i n i e m o ż l i w a , g d y ż - j a k pisze - „na mo c y w i e c z n y c h pr aw nat u r y rój a l bo istnieje w ten s p o s ó b [tj. z k r ó l o w ą - P. M. ], albo nie istnieje w c a l e ” 28. L o ui s de B o na l d p o r ó w n u j e m o n a r c h i ę do rodz i ny, w której król j e s t o j c e m , r o z c i ą g a j ą c y m s we p r a w a na cał ą s p oł e c z no ść , a w s z y s t k i e dzieci m a j ą o b o w i ą z e k p o s ł u s z e ń s t w a w o b e c w ł a d z y n a jwy ż s z e j , czyli m o n a r c h y 21'.
R e w o l u c j a j u ż w s w y c h p o c z ą t k a c h j a wi się m y ś l i c i e l o m k o n t r r e w o l u c y j n y m j a k o s t o p n i o w e , lecz stale r o s n ą c e z a g r o ż e n i e dl a p o r z ą d k u m o n a r c h i c z nego. Kol e j ne w y d a r z e n i a w r e w o l u c y j n y m P a r yż u p r z y n o s z ą c or az to nowe ataki na s u w e r e n n o ś ć wł ad z y k r ó l e ws k i e j. Dą ż y się do jej o g r an i cz e n i a , co jak sł us z ni e p r z e w i d y w a n o - stanie się p o c z ą t k i e m jej u n i c e s t w i e n i a -'1'. St ąd t eż ruch r e w o l u c y j n y u t o ż s a m i o n y zost ał b a r d z o s z y b k o z poj ęc i e m d e st r u k c j i i anar chi i . U d e r z e n i e w p o d s t a w ę n at u r a l n e g o p o r z ą d k u r zeczy w s p o ł e c z e ń s t w i e , czyli w s y s t e m m o n a r c h i c z n y , m u s i a ł o być o d e br a n e jako z a m a c h n a w i e c z n y ład i h ar mo n i ę . R e w o l u c j a b ur zy ł a więc, a nie budowa ł a , n i s z c z ył a , a nie t wo r z y ł a . N a st ę p u j ą c e po sobi e w y d a r z e n i a u tw i er d z a ły m y ś l i cieli k o n t r r e w o l u c y j n y c h w t ym p r z e k o na ni u . K o l ej n e u c h w a ł y Z g r o m a d z e n i a N a r o d o w e g o , atak na p r a w a wł as n o ś c i , w a l k a z K o ś c i o ł e m i reiigią są r o z u mi a ne nie t y l k o j a k o akty p r z e m o c y i ni sz c z e n i a , lecz p r z e de w s z y s t k i m jako n e g a c j a p r ze s z ł o ś c i i d o r o b k u c y w i l i z a c y j n e g o , a t ym s a m y m j a k o burzeni e t radycj i i p o d w a l i n p r a w n a t u r a l n y c h. E g z e k u c j a L u d w i k a X V I to nie t ylko
i . o r M a i s t r i . lù iid c s u r Ici S o u v e r a in e té . | w : | Œ u v r e s c o m p lè te s , t. 1. s. 323 . L. n r BONAI.D, D é m o n s tr a tio n p h i l o s o p h i q u e (lu p r in c ip e c o n s t i t u t i f (le lu s o c ié té , Paris 1 8 3 0 , s. 6 - 7 . B o n a l d r o z w ij a w s w y c h d z i e ł a c h c a łą teo ri ę p a te r n a lis ty c z n ą w ł a d z y , w e d ł u g której pra wa s y s t e m u m o n a r c h i s t y c z n c g o p o r ó w n a n e są d o natura ln yc h praw p an u ją cy ch w ro d z i n i e . g d z i e g ł ó w n ą f u n k c j ę sp ra w uje o j c i e c . Z o b . sz e r z e j na ten lemat: GliNUliMBRl-, dz. cyt., s. 1 7 4 - 1 7 5 .
O d r z u c e n i e p rz ez Z g r o m a d z e n i e N a r o d o w e , w d niu 11 w r z e ś n i a 1789 r„ prawa L u dw ik a X V I d o n i e o g r a n i c z o n e g o w et a j e s t u w a ż a n e prze z R iv a r o la za z a m a c h na sa m ą id eę m o na r c h ii. Por. j e g o u w a g i w „Journal P o li t iq u e N ati o na l" , t. II nr 7.
zd a r ze n i e hi s t o r y c z n e , u p a d e k p e w n e g o s y s t e m u p o l i t y c z n e g o , lecz d e s t r u k c j a p or z ą dk u Historii, p r a w ładu n a t u r a l n e g o , wre s z c i e atak na s a m e g o S t w ó r c ę ,
Bar dziej z r o z um i a ł y w yd aj e się t er az r e fo r m a t o rs ki c h a r a k t e r myś l i k o n t r r e wol uc yj ne j , p r op o n u j ą c e j z mi a n y i u l ep sz e n i a ust r oj u m a n a r c h i c z n e g o . P o z o r ni e p a r a d o k s a l n y w y d a w a ć się m o ż e fakt, iż c h c e r e f o r m ta g r u p a ludzi, kt ór a w y z n a j e ideę u s t a l o n e g o ładu we w s z e c h ś w i e c i e o r a z j e g o n i e z m i e n ność. O w o d ą że n i e do p r z e m i a n w o b r ę bi e t e g o s a m e g o s y s t e m u j a w i się j e d n a k j a k o p r ó b a u l ep sz e n i a , a wi ę c t a k ż e j a k o c hę ć j e g o w z m o c n i e n i a . Z p e w n o ś c i ą p oj ę c i e e w o l u c j o n i z m u j e st w p e w n y m s e ns ie o g r a n i c z o n e w myśli k o n t r r ew o l u c yj n e j , g d y ż j e g o p o d s t a w o w y m w a r u n k i e m , tak s t a n o w c zo o d r z u c o n y m pr zez R e w ol u c j ę , j e s t n i e p r z e k r a c z a n i e n o r m i p r a w a hi s t o r y c z n e g o p or z ą d k u rzeczy. Z drugi ej zaś st r ony c h ę ć u l e p s z a n i a j e s t tutaj z d e c y d o w a n i e w y r a z e m idei r ef o r ma t o r s k i c h . Jeśli s y s t e m j e s t c h o r y, a t aki m wy d a je się być w oc z a c h w s z y s t k i c h myśl i c i el i k o n t r r e w o l u c y j n y c h ob r a z m o n a r c hi i L u d w i k a X V I , to t r zeba go u le c z y ć , aby był z d r o w y i silny. D ą ż e nie do u z d r o w i e n i a c hor ej w ł a d zy to c h ę ć jej w z m o c n i e n i a , p r z y w r ó c e n i a siły jej s u w e r e no wi , czyli mo n a r s z e . A tenże s i l n y m b y ć mu s i , g d y ż - jak w stylu M a k i a w e l a pisze Rivarol - „w pol i t yce, p o d o b n i e j a k w m e c h a n i c e , w s z y s t k o to, co nie st anowi siły, tyl ko p r z e s z k a d z a ” 31. Dl a t e g o też o s ł a b i a n i e wł a dz y kr ól ewski e j pr ze z R e w o l u c j ę zost aj e tak ost r o z a a t a k o w a n e p r ze z myśl i ci el i k o n t r r e w ol u c y j n y c h. Z a m i a s t zost ać u z d r o w i o n ą , m o n a r c h i a j e s z c z e bar dz i ej j est osł abi a na , a jej z wi e r z c h n i k ni e z d o l n y do s p r a w o w a n i a w ł a d z y w kraju. Re wo l u c j a p o d s y c a n i e d o wł a d s t r u k t u r k r ó l e s t w a f r a n c u s k i e g o , p r z y c z y n i a j ą c się do ich z a ł a m a n i a i zn i s z c z e n i a. D l a t e g o też j est o n a a b s o l u t n i e nie do p r zy ję c i a w żadnej f o r mi e czy postaci.
Kol ej ną, bar dz o ist ot ną c e c h ą myśl i k o n t r r e w o l u c y j n e j , w y s t ę p u j ą c ą w z a sadzie u ws z y s t k i c h jej r e p r e z en t a n t ó w , j es t w y z w a n i e r z u c o n e filozofii O ś w i ec e n ia . O s k a r ż a się j ą pr z e de w s z y s t k i m o p oś r e d n i e , a c z a s a m i n a we t i b e z p o śr e d n i e s p r o w o k o w a n i e R e wo l uc j i . Z a r a ż e n i e s p o ł e c z e ń s t w a ideami p r o p o n o w a n y m i p r ze z f i l ozofi ę o ś w i e c e n i o w ą mi ał o d o p r o w a d z i ć d o p o pchni ę c i a u m y s ł ó w w s t r onę n i e k o n t r o l o w a n e g o w y b u c h u e m o c j i . P o d s y c a n i e uczuć, k t ór e go nikt nie p r ó b o w a ł p o w s t r z y m a ć , s p o w o d o w a ł o n i e p r z e m y ś l a n ą e k s p l o z j ę w post aci w yd a r z e ń r e w o l u c yj n y ch . T o w ł a ś ni e f i l ozof i a, na p r z e strzeni X V I I I stulecia, p r z y g o t o w a ł a o b a l e n i e m o n a r c h i i i ś mi e r ć kr ól a na szafocie.
J a k w i da ć , t e o r e ty c y k o n s e r w a t y w n i są tutaj w y j ą t k o w o z godni z m y ś l i c i e lami r e w o l u c y j n y m i , że w i e k O ś w i e c e n i a dał p o d w a l i n y R e wo l u c j i . L ec z to, co dl a z w o l e n n i k ó w R e wo l u c j i j e s t p o w o d e m c h wa ł y i d o w o d e m na h i st o r y c z n y c h a r a k t e r w y d a r z e ń , dl a k o n s e r w a t y s t ó w staje się p r e t e k st e m do o d r z u c e n i a myśl i f i l o z o f ó w i ich dzi eł a. W s w y m at aku n a filozof ię O ś w i e c e n i a m y ś l k o n t r r e w o l u c y j n a t w o r z y s ys te m negacj i d z i e d z i c t w a X V I I I wi eku, co J e r zy S z a c ki c e l n i e ujął j a k o c h ę ć z a p r o p o n o w a n i a „ an t y f i l o z o f icz n e j filo z o f i i ” 32. P r z e d e w s z y s t k i m o s k a r ż a się wi ek O ś w i e c e n i a o u t o pi j n o ś ć p r z e d s t a w i a n y c h p r z e z f il o z o f ó w p o g l ą d ó w . W e d l e S a ba t i e r a de Ca s t r e s , „wi el e p i s a n o w r ó ż n y c h c z a s a c h o m o r a l n o ś c i i pol i t yc e , ale nie s t w o r z o n o ż a dn e go d z i e ł a n a p r a w d ę p o ż y t e c z n e g o , z r eg u ł y b o w i e m nie b a d a n o tego, co jest, k on c e n t r u j ą c się n a s z uk a n i u t ego, co b y ć p o w i n n o ” 3'. W s z y s c y myśl i ci el e k o n s e r w a t y w n i b a r d z o s t a n o w c z o o dr z u c a j ą a b s t r a k c y j n o ś ć f ilozofii o ś w i e c e n i o we j , u w a ż a j ą c , iż nie m o ż n a r o z p a t r y w a ć ż a d n y c h po j ęć czy idei w o d e r w a ni u od k o n t e k st u . W e d ł u g nich a n a l i z a j a k i e g o ś z d a r z e n i a cz y myśl i bez u m i e j s c o w i e n i a ich w k o n k r e t n e j syt uacj i i r z e c z y w i s t o ś c i b ę dz ie z a ws z e c z y s t o s p e k u l a t y w n a , a wi ę c nie m o ż e z a s ł u g i w a ć na uz na ni e . F i l o zo f i a X V I II w i e k u w y d a j e się o p i e r ać n a p r a w d a c h w y n i k a j ą c y c h z w y k r e o w a n e j wizji świ a t a , nie s p r a w d z o n y c h e m p i r y c z n i e p r z e z czas, c z a s a m i b ł ę dn y c h j u ż w s w y m z ał oż e n i u. A p r z e c i e ż t a k a w ł a ś n i e f il o z o f ia m i a ł a się stać p o d s t a w ą my ś l i s p oł e c zn e j i pol i ty c z n e j no we j Fr ancj i , m o t o r e m r e w o l u c y j n y c h haseł i w y d a r z e ń . B ę d ą c s a m a p o j ę c i e m o p i e r a j ą c y m się n a w y o b r a ź n i i ż yc z e ni ac h, o p e r o w a ł a o n a j e d n a k w swej teorii n a idei k o n k r et n e j , j a k ą b y ł a m o n a r c h i a f r a n c us k a z c a ł y m s w y m d z i e d z i c t w e m i s t ru k t u r ą p a ń s t w a . J u ż s a ma idea d o p a s o w a n i a c z e g o ś , co a b st r a kc y j n e , do tego, co r z e c z y w i s t e, mu s i a ł a być s a m a w so b i e n i e d o r z e c z n a . C o wi ęce j , o w o z e s t a w i e n i e ze s o b ą pr awdy c z y s t o s p e k u l a t y w n e j z i s t n ie ją c y m j u ż od w i e k ó w s y s t e m e m p o l i t y c z n y m s t a n o w i ł o dl a t e g o o s t a t n i e g o w i el k i e z a g r o ż e n i e. Be r na r di tu w ł a ś ni e widzi n a j w i ę k s z e z a g r o ż e n i e ze st r o n y o ś w i e c e n i o w e j filozofii, ost rz e g a j ą c : „ N i c z e g o nie t r z e b a się ba r dz i e j st rzec w pol i tyc e , j a k t ego, co j e s t c z y s t o spekul a- t y w n e i ni e z o s t a ł o p o t w i e r d z o n e p r z e z d o ś w i a d c z e n i e . D a l e k o w istocie od s p ek ul a c j i d o p r a k t y k i . W p i er ws z e j u r z ą d z a się i z m i e n i a r z e c z y p o dł ug s w o i c h idei, w dr ugi e j t r ze ba d o s t o s o w a ć i d e ę d o nat u r y r zec zy. Są to d w a
32 Sz a c k i, d z . c y t . , s. 2 2 .
S . DE CASTRES, P en sée s et o b se rv a tio n s m o r a le s et p o litiq u e s p o u r se r v ir à la c o n n a is sa n c e d es vra is p r in c ip e s d u g o u v e rn em e n t. V i e n n e 1 7 9 4 , s. 6.
z u p e ł ni e r ó ż n e ś w i a t y ” '4. Ni e o p i e r aj ą c się ani na d o ś w i a d c z e n i u , ani na wa r t o ś c ia c h tradycji, f i l ozof i a nie mogł a , bo nie mi a ł a p r a w a , o d n o s i ć się do rze c z ywi s t oś c i , do tego, c o istniało i b y ł o p o t w i e r d z o n e p r z e z Hi st or i ę .
Po ś r ód ws z ys t k i c h wi e l ki c h f i l oz of ów O ś w i e c e n i a p r z e d m i o t e m n a j c z ę s t szych i n a j z a ci ek l e j s z yc h a t a k ó w ze st rony myśl i k o n s e r w a t y w n e j stał się bez wą tp i en i a J e a n - Ja cq ue s Ro u s s e a u . P r z y p o m n i e ć tutaj j e d n a k t r z eba, iż w r o gość k o n t r r e w o l u c j o n i s t ó w w o b e c a u t o r a U m o w y s p o ł e c z n e j nie z a c z y n a się wr az z R e wo l u c j ą . W p r o s t p r z ec iw n i e , fakt, iż ta o s t a t n i a b a r d z o c z ę s t o p o woł uj e się na d z i e d z i c t w o a ut o r a U m o w y s p o łe c z n e j, p o w o d u j e p a r a d o k s a l n i e c hęć w y k a z a n i a błędnej i nterpretacji j e g o dzieła. Wy s i ł k i i n t e l e k t u a l n e p i e r w sz yc h k o n t r r e w o l u c j o n i s t ó w idą wi ęc n a j p i e r w g ł ó w n i e w k i e r u n k u w y k a z a nia złego z r o z u m i e n i a i wr ę c z w y p a c z e n i a p rz e z R e w o l u c j ę myśl i s p o ł e cz ne j i pol i t ycznej Ro u s s e a u . 1 tak na p r z yk ł a d , kiedy A n t o i n e de F e rr a n d pisze w 1790 r. swój A d r e s s e d ’un cito yen très a c tif, w k t ó r y m os t r o k r y t y k u j e prace l egi sl acyj ne Z g r o m a d z e n i a N a r o d o w e g o , a r g u m e n t y na r z e c z s wej myśli c z er pi e s z e r ok o z f r a g m e n t ó w U m o w y s p o ł e c z n e j 3"'. W r a z r o z w o j e m sytuacji pol i t ycznej we Francji, a wi ę c w okr e s i e c o r a z w i ę k s z e j p ol a ry za c j i s t a n o w i s k obu stron konf l i kt u i w y r a ź n e g o z w y c i ę s t w a idei r e p u b l i k a ń s k i e j , my ś l R o u s seau staje się s y m b o l e m puszki Pa n d o r y , której o t w a r c i e w y p u ś c i ł o c ał e zło w kraju. J ac q u e s Mai l et du Pan uz na j e U m o w ę s p o ł e c z n ą za „ K o r a n n a j b a r dziej o k r u t n y c h s z a l e ń c ó w ” '6, a dla de M a l s t r e ’a R o u s s e a u jest „ j e d n y m z n a j n i e b e zp i e c z n i e j s z y c h s o f i s t ó w s wo i c h c z a s ó w ” 47.
Z a n e g o w a n o pr z e d e w s z y s t k i m d w i e p o d s t a w o w e idee s y s t e m u s p o ł e c zn o- - po l it y c zn e go Ro u s s e a u , czyli n a t u r a l n ą w o l n o ś ć i r ó w n o ś ć c z ł o w i e k a . W o l ności j a k o wart ości nad r zę d n e j p r z e c i w s t a w i a się p oj ę c i e o b o w i ą z k ó w w o b e c p a ń s t w a j a k o celu s a m e g o w sobi e j e d n o s t e k ż y j ą c y c h w s p o ł e c z e ń s t w i e . Co do poj ęc i a r ówn o ś c i u w a ż a się, iż nikt ni gdy nie r odzi się r ó w n y m , a l b o w i e m ludzie rodzą się i żyj ą różni i nie m o ż n a ich ze s o b ą w ż a de n s p o s ó b p o r ó w n y wa ć . N i e r ó w n o ś ć j est c a ł k o w i c i e z g o d n a z nat ur ą, g d y ż to n a t u r a w ł a ś n i e z d e c y d o w a ł a o różni c y p o c h od z e n i a , s t at usu s p o ł e c z n e g o , t al ent u, u m y s ł u , inteligencji. K o n t r r e wo l u c j a o s k a r ż a R o u s s e a u o p o m y l e n i e p o j ę ć r ó w n o ś c i
’J R l r n a R D I , D e t'in flu e n c e J e la p h ilo s o p h ie s u r le s f o r f a its J e la r é v o lu tio n , P a r i s 1 7 9 8 . s. 1 8 - 1 9 . P r /. ek ta d J. S z a c k i e g o .
" l)L F l r r a n d , A d r e s s e d ’un c ito y e n n é s a c t i f P a r is 1 7 9 0 .
’6 M a i . l u t DU P a n , | w : ] „ M e r c u r e b r i t a n n i q u e ” z 10 m a r e a 1 7 9 9 . s. 3 6 2 - 3 6 3 . ’7 J. DU Ma i s t r h, S o ir é e s J e S a in t-P é te r s b o u r g , Paris: La C o l o m b e 1 9 6 1 , s. 5 4 .
i p o d o b i e ń s t w a : „ L u d z i e r o d z ą się w r z e c z y w i s t o śc i p o d o b n i d o si ebi e, ale nie r ó w n i ” 38. W s z c z e g ó l n y s p o s ó b z a a t a k o w a n o i p o d w a ż o n o wi z j ę c z ł o w i e k a u R o u s s ea u, p r z e c i w s t a w i a j ą c j e g o „ c z ł o w i e k o w i n a t u r a l n e m u ” k o n c e p c j ę „ c z ł o w i e k a s p o ł e c z n e g o ” . W e d ł u g teorii k o n s e r w a t y w n e j wł a ś n i e to j e s t z g o d n e z naturą, co w i ą ż e się z p o j ę c i e m s p o ł e c z e ń s t w a , a ni e z w y i m a g i n o w a n y m o b r a z e m „ d o b r e g o d z i k u s a ” . T y l k o i st ot a ż yj ą c a w o k r e ś l o n y c h w a r u n k a c h s p o ł e c z ny ch j e s t c z ł o w i e k i e m n a t u r a l n y m , a l b o w i e m l udz i e są b y t a m i z nat ury s p o ł e c z n y
mi. D l a d e M a i s t r e ’a „ n a t u r ą l udzi j e s t b y ć z j e d n o c z o n y m i w wi el ki e s p oł e c z e ń s t w a n a całej p o w i e r z c h n i g l o bu , a l b o w i e m n a t u r ą j a k i e j ś istoty j est być taką, j a k i e j c hc i a ł j ej S t w ó r c a ” 39. O d e r w a n i e się od s p o ł e c z e ń s t w a p ow o d u j e d e g e n e r a c j ę c z ł o w i e k a , j e g o u p a d e k , ut r at ę z a s a d i m o r a l n o ś c i . T y l k o życie w s p o ł e c z n o ś c i m o ż e z a p e w n i ć l u d z i o m ich r oz wó j , p o s t ę p , w y ż s z y p o z i o m i n t e l e k t u a l n y i d u c h o w y . R e w o l u c j a j a w i się m y ś l i c i e l o m k o n t r r e w o l u c y j n y m j a k o z a c h w i a n i e p o d s t a w o w e g o s p o ł e c z e ń s t w a , a n a w e t p r ó b a j e g o negacji. U d e r z e n i e w h i e r a r c h i ę i s y s t e m m o d e l u s p o ł e c z n e g o Fr a nc j i t r a k t o w a n e być m u s i w k a t e g o r i a c h a t a k u n a s a m o p o j ę c i e s p o ł e c z e ń s t w a , a w i ę c też j a ko z a m a c h n a na t u r ę . N i e w ą t p l i w i e o c h r o n a p o j ę c i a s p o ł e c z e ń s t w a wi ąż e się tu z k o n s e r w a t y w n ą t e or i ą u s t a l o n e g o p o r z ą d k u rz e c z y. B ę d ą c n i e o d z o w n ą c z ę ś c i ą s k ł a d o w ą ł a du c a ł e g o ś wi at a, s y s t e m s p oł e c z n y g w a r a n t u j e p o r z ą de k w ż y c i u m i ę d z y l u dź mi , stoi n a st r aży h a r m o n i i p r a w n a t u r a l n y c h . C z ł o w i e k n a t u r a l n y R o u s s e a u , w i d z ą c y s we s z c z ę ś c ie z d a l a od s p o ł e c z n y c h st rukt ur i wi ę z i , z r y w a to, co j e s t f u n d a m e n t e m j e g o i st ni eni a, b u r z y n a tu r ę r zeczy i w y s t ę p u j e p r z e c i w k o t e mu , co w i e c z n e i n i e na r u sz al n e . St aj e się on t ym s a m y m w y r a z i c i e l e m idei a n a r c h i c z n y c h , d e s t r u k t y w n y c h , n i e b e z p i e c z n y c h dla idei ż y c i a s p o ł e c z n e g o . N a w e t j e ś l i t a k i e s t a n o w i s k o ś w i a d c z y o dość p o w i e r z c h o w n e j i nt e r pr e t a c j i m y ś l i R o u s s e a u , u k a z u j e d o b i t n i e , j a k b a r dz o Ko n t r r e w o l u c j a c z yn i p o j ę c i e s p o ł e c z e ń s t w a p o d s t a w ą ws z e l k i e j k o n c e pc j i p ol i t y c z nej, p r z e z co z a p o w i a d a j e d e n z d o g m a t ó w X I X - w i e c z n e j d o k t r y n y k o n s e r w a t y w n ej . W y s t ę p u j ą c p r z e c i w k o f i l ozofi i o ś w i e c e n i o w e j , f r a n c u s k a m y ś l k o n t r r e w o l u c y j n a z a a t a k o w a ł a t e ż k a r t e z j a ń s k i r a c j o n a l i z m. C h y b a naj dal ej poszedł w t y m k i e r u n k u de Ma i st r e , d l a k t ó r e g o „ im wi ę c e j r o z u m ludzki p ok ł a d a w s o b i e u f n o ś c i , im ba r dz i ej s t ar a się w s z y s t k i e s we śr o d k i d o b y w a ć tylko
38 A . DE R i v a r o l , Œ u v r e s c o m p lè te s , t. I, Paris 1 8 0 8 , s. 3 1 3 - 3 1 4 .
z siebie, t ym wi ęcej staje się a bs u r da l n y , t y m b a r dz i e j o k a z u j e s w ą n i e m o c ”40. A n t y r a c j o n a l i z m myśl i ci el i k o n s e r w a t y w n y c h u d e r z a p r z e d e w s z y s t k i m w wi ar ę f ilozofii o ś w i e c e n i o w e j , iż r o z u m j e s t p o d s t a w o w y m i n a t u r a l n y m n a r z ę d z i e m p o z na ni a . W swej e p i s t e m o l o g i i my ś l k o n t r r e w o l u c y j n a o d m a w i a r o z u mo w i p e ł n y c h z d o l n o ś c i p o z n a w c z y c h , a l b o w i e m nie j e s t on zdol ny o ga r ną ć p r a w d z n a j d u j ą c y c h się p o z a ś w i a t e m e m p i r y c z n i e s p r a w d z a l nym, p r z e z co p o m i j a świ at z ja wi s k ż yc i a d u c h o w e g o c z ł o w i e k a , intuicji, instynktu. N al e ż y tu w s z a kż e wyj aś ni ć , iż a n t y r a c j o n a l i z m k o n t r r e w o l u c y j n y nie j es t j e d n a k t o ż s a m y z f i d e i s t y c z n y m z a n e g o w a n i e m roli r o z u m u w s y s t e mie poz na ni a . Ni e o d m a w i a j ą c r oz u mo w i j e g o wa r t oś c i p o z n a w c z y c h , w s z y s cy myś l i ci el e k o n s e r w a t y w n i p o d k r e ś l a j ą n i e w y s t a r c z a l n o ś ć m e t o d y r a c j o n a l i s tycznej analizy. P r owa dz i to do p r z ek on an i a , iż r o z u m nie j e s t z do l n y , by s a m o dz i e l n i e p oz n a ć świat p r a w dy , a w r ę c z p r z e c i w n i e - p o z o s t a w i o n y s a m e mu sobi e m o że stać się n i e b e z p i e c z n y m n a r z ę d z i e m : „ o g r a n i c z o n y do s w y c h sił j e d n o s t k o w y c h , staje się t ę py m p ro s t a k i e m , k t ó r e g o c ał a m o c o g r a n i c z a się do n i s z c z e n i a ”41.
St ąd też p o c h o d z i p r z e k o na ni e , iż r o z u m ludzki p o w i n i e n us t ą pi ć tam, gdzi e j e s t be zsi l ny, czyli w c a ł y m w e w n ę t r z n y m ś w i e c i e c z ł o w i e k a , w y r a ż o n y m w tradycji, p r z e są da ch , u c zu c i a c h , n a w y k a c h . J ak m ó w i de B o n a l d , „ z wy c za j e , a nie opinie, t radycj a, a nie m y ś l e n i e , u c z u c i a , a nie r o z u m : oto cz ł o wi e k r eligijny i pol it ycz ny, r zą d i religia. J e s t e m , p o n i e w a ż cz uj ę , nie zaś p o n i e w a ż m y ś l ę ” 42. T a k wi ęc, w b r e w p o s t u l a t o w i B a c o n a o o d d z i e l e n i e r o z u m u od świ at a d u c h o w e g o c z ł o w i e k a , my ś l i c i e l e k o n t r r e w o l u c y j n i p r o p o n u j ą rzecz d o k ł ad n i e od wr o t n ą : r oz um j e st n i e r o z e r w al n i e z w i ą z a n y ze ś w i a t e m inst ynkt u, a n a we t wr ę c z mu p o d p o r z ą d k o w a n y , ś w i a t e m w y m y k a j ą c y m się r a cj o n a l n y m k a t e go r i o m m y ś l o w y m . T a k wi ę c c z ł o w i e k p o w i n i e n o p r z e ć się raczej na s wyc h o b y c z a j a c h i t r a d y c j a c h , a nie n a w ł a s n y m r o z u m i e . Dl a B u r k e ’a czy de M a i s t r e ’a o g r o m n ą rolę w s p o ł e c z e ń s t w i e o d g r y w a j ą jego pr z e s ą dy, p r z e k o n a n i a p o w s z e c h n i e pr z yj ę t e i k u l t y w o w a n e w c z a s i e, czyli p o t w i e r d z on e pr z ez tradycję. W y n i k a j ą c y z h i s t o r y c z ni e u k s z t a ł t o w a n e j ś w i a d o m o ś c i s poł ecznej pr z e s ą d staje się c z ę ś c i ą s k ł a d o w ą l u d z k i e g o p oz na n i a , f u n d a m e n t e m t rwał ości p a n u j ą c y c h s t o s u n k ó w s po ł e c z n y c h , a z a r a z e m ź r ó d łem p ra wd i war t ości . Jest on s y m b o l e m myśl i z a k o r z e n i o n e j g ł ę b o k o w t r a dycji, czyli u ś wi ę c on e j pr zez czas i historię. J est też p o n i e k ą d s u b s t y t u t e m
40 T a m ż e , s. 377 . " T a m ż e , s. 3 7 7 .
