płaszczyzn abstealkcji i stopni rozwoju, jakie Maries zawarł w swym po jęciu pracy, oznacza, że uznaje się zredukowaną koncepcję pracy H a bermasa w raz ze skutkami światopoglądowym i i politycznymi z tej kon cepcji wynikającymi.
B IB L IO G R A F IA
E h l e r s K., Zu philosophischen Grundlagen der Sprachkanzeption von Jürgen Habermas, [in:] Wissenschaftliche Zeitschrift der Wilhelm Pieok Universität, Rostock, G-Reihe, H. 10, 1982.
E i с h o r n I. W., Historischer Materialismus und Erneuerung der „praktischen Philosophie”, Deutsche Zeitschrift für Philosophie, 1978, nr β.
H a b e r m a s J., Erkenntnis und Interesse, Frarkkfurt/M 1968.
H a b e r m a s J., Technik und Wissenschaft als „Ideologie”, Frankfurt/M 1968. H a b e r m a s J., Zur Rekonstruktion des historischen Materialismus, Frankfurt/M
1976.
H a b e r m a s J., Theorie des kommunikativen Handelns. 2 Bde., Frankfurt/M 1981. H a b e r m a s J-, Vorstudien und Ergänzungen zur Theorie des kommunikativen
Handelns, Frankfurt/M 1984.
H a h n E., Die theoretischen Grundlagen der Soziologie von Jürgen Habermas, [in:] Die Frankfurter Schule im Lichte'des Marxismus, Berlin 1971.
H e r m a n n J., Die Menschwerdung. Zum Ursprung des Menschen und der men schlichen Gesellschaft, Berlin 1984.
M a r k s K., Rękopisy ekonomiczno-filozoficane z 1944 r., [w:J Dzieła, t. 1, W ar szawa 1960.
M a r k s K., E n g e l s F., Ideologia niemiecka, [w:] Dzieła, t. 3, Warszawa 1961. M a r k s K,, E n g é l s F., Płaca robocza i kapitał, Iw :] Dzieła, t. 6, Warszawa
1963. ,, -, ;„■ · ■
-S t e i g e r w a l d R., Bürgerliche Philosophie und Revisionismus in imperialisti schen Deutschland, Berlin 1980.
U niw ersytet W ilhelm a Piecka Rostock (N R D )
W e rn e r L o ę ck e l
U W A G I N A T E M A T PO JĘĆ C Z Y N N O Ś C I I P R A C Y
1. Praca i czynność są ważnym i kategoriami marksistowskiej teorii społeczeństwa. Szczególne znaczenie przypada kategorii „praca”. Okre śla się pracę jako konstytuującą społeczeństwo, a tym samym jako pod
stawową formę zachowania ludzkiego. To ujęcie pracy jest istotnym mo mentem zmiany paradygm atu od teorii społeczeństwa klasycznej b u r- żuazyjnej filozofii do Marksowskiej teorii społeczeństwa. Jeszcze dzdtaiaj w yw ołuje ono sprzeczności między burżuazyjną a marksistowsko-leni nowską teorią społeczeństwa. Ze względu na znaczenie kategorii „pra ca” dla marksistowsko-leninowskiej teorii społeczeństwa oraz dla dy skusji z burâuazyjnyimi teoriami społecznymi powstaje potrzeba uczy nienia problematyki pracy ciągłym nurtem badań społecznych. Należy przy tym rozwiązać problem analizy znaczenia i funkcji kategorii „pra ca” wewnątrz marksistowsko-leninowskiej teorii społeczeństwa.
2. Znaczenie oraz funkcję kategorii „praca” można określić tylko w ten sposób, że się rozpatruje związek piracy z innymi formami ludz kiej działalności. W filozofii marksistowsko-leninowskiej uważa się pra cę za model czynności w ogóle. Często prowadzi to do identyfikacji czynności i pracy. W konsekwencji mierzy się wszystkie form y czyn ności miarą pracy. O ile form y czynności odbiegają wówczas od wzor ca, o tyle zaistnieją trudności, b y je w ogóle zrozumieć jako czynności. Dokładne ustalenie miejsca i funkcji kategorii „czynność” wewnątrz marksistowsko-leninowskiej filozofii jest więc warunkiem zrozumienia dialektyki społecznej i pracy jako momentu tej dialektyki.
2.1. Kategoria „czynność” jest abstrakcją. Obejm uje się nią istotę każdej form y ludzkiego zachowania. Oznacza to jednak także, iż abstra huje się od specyfiki poszczególnych form, tj. od ich różnic i od ich historycznej określoności. Stąd wynika, że kategorią czynności objąć można tylko podstawowy mechanizm dialektyki społecznej. Ten podsta w ow y mechanizm opisuje się za pomocą dialektyki subiektu i obiektu. Kategoria „czynność” ma swoje miejsce wewnątrz marksistowsko-leni nowskiej filozofii w obrębie dialektyki subiektu i obiektu; tylko w tym miejscu ma ona sens. Kategorią .„czynność” można oznaczyć stosunek między podmiotem a przedmiotem, przy czym stosunek ten ma charak ter związku dialektycznego.
2.2. Znaczenie kategorii czynności przy opisie dialektyki subiektu i obiektu objawia się przy rozpatrywaniu związku między zamierze niem a środkiem. Zamierzenie (Z w e c k ) jest subiektywnie ustaloną jed nością celu i środka. Cel przy tym jest subiektywnym, a środek obiek tywnym momentem zamierzenia. Zamierzenie można więc zdefiniować jako subiektywnie ustaloną jedność strony subiektywnej i obiektywnej. Zamierzenie nadaje czynności formę i kierunek. Czynność jest proce sem, w którym subiektywne zamierzenie uzyskuje obiektywność. Zamie rzenie posiada obiektywność w postaci wyniku czynności, tzn. w formie przedmiotowej. Obiektywność zamierzenia oznacza tu tylko, że przed miot ów ma celową formę, nie oznacza natomiast, że zamierzenie staje
się przedmiotem. Przez to, że przedmiot ma celową, zamierzoną formę, staje się on środkiem. Przedmiot jako środek jest tak samo jak zamie rzenie określony subiektywnie i obiektywnie. Jest on subiektywny przez to, że służy zamierzeniu, a obiektywny przez p raw a rządzące nim. W odróżnieniu od zamierzenia jest on jednak obiektywną jednością stro ny obiektywnej i subiektywnej, albowiem subiektywność zamierzenia przeszła tu w formę obiektu. W ynika z tego, że obiekt istnieje tylko w postaci środka i .zolstaje podstawiony pod zamierzenie subiektu przez czynność. Czynność jest procesem, w trakcie którego urzeczywistnia się jedność sulbiektywnegoi zamierzenia i obiektywnego środka. Zamierzenie decyduje przy tym o kierunku, środek zaś o formie czynności. Czyn ność nie m a własnej określoności. W ypośrodkowuje oma między prze ciwstawnymi określeniami strony subiektywnej i obiektywnej. Sama czynność ma formę środka służącego do urzeczywistnienia zamierzenia subiektu. Czynność spełnia więc funkcję nośnika obiektywności i su biektywności. To zaś oznacza, że obiektywność, subiektywność, zamie rzenie i środek są przeciwstawnymi określeniami tylko w obrębie i dzię k i czynności. Są one konkretnymi określeniami tylko jako momenty czynności. Oznacza to dalej, iż stosunek między subiektem a obiektem należy zrozumieć jako stosunek czynności, a dialektyka subiektu i obiek tu jest dialektyką czynności. Czynność przy tym trzeba zawsze pojmo wać jako zachowanie się subiektu.
2.3. W podanym ujęciu kategoria „czynność” obejmuje istotę każdej form y czynności. Istota ta nie ma w tym abstrakcyjnym ujęciu obiek tywnego bytu. Istota czynności urzeczywistnia się w konkretnych for mach czynności i w związkach między nimi. Konkretne form y czynno ści objęte są takimi kategoriami, jak „praca”, „polityka” i „praw o” . N ależy przy tym również wymienić form y transmitujące związki między tymi formami, na przykład moralność, poznanie, wartościowanie, ko munikację. Form y te są identyczne o tyle, o ile są czynnościami. Róż nią się one między sobą, o ile są formami transmisji różnych stosun ków. Stosunki te stanowią w swoim powiązaniu strukturę dialektyki sulbdektu i obiektu. Jest to struktura, którą w sensie dialektycznym na leży jednocześnie zrozumieć jako proces uw arunkowany czynnością. Sto sunki te są stosunkami czynności w podwójnej mierze: 1) są one w a runkami czynności, tzn. leżą one u podstaw czynności, a urzeczywistnio ne mogą być tylko możliwości tkwiące w warunkach; 2) są one wyni kiem czynności, tzn. stanowią warunek, jeżeli oddziałują na czynność i w niej się zmieniają.
3. P rzy przejściu do ujęcia form czynności zmienia się płaszczyzna refleksji filozoficznej. Kategoria „czynność” prowadzi do abstrakcyjne
go pojęcia dialektyki subiektu i obiektu, natomiast kategorie form czyn ności prowadzą do konkretnego pojęcia dialektyki subiektu i obiektu w formie dialektyki społeczeństwa.
3.1. Pojęcie ,,praca” obejm uje praktyczną transmisję stosunku czło wieka do przyrody. Pojęcie to, do dziś uznawane, ujęte jest W pierw szym tomie K a p ita łu K arola Marksa. P ła c a jest celową czynnością, w trakcie której środek i przedmiot pracy oddziałują na siebie. W y n i kiem tego procesu je&t towar, który znowu jest warunkiem pracy. Jed nakże w procesie pracy tow ary nie działają już jako jej warunki, lecz jako jej czynniki przedmiotowe. Są one częścią składową procesu pracy. Praca nadaje przedmiotowi przyrodniczemu form ę przystosowaną do ludzkich pdtrzeb, tzn. formę zdatną do konisumjpcji. Stąd wniosek, że praca jest czynnością celową, prowadzącą do wytwairzania dóbr użytko wych. Tutaj też tkwi przyczyna innego, koniecznego momentu pracy. W procesie pracy wynik jest zawsze określony a p rio ri. M yślowe w y przedzenie wyniku jest w każdym wypadku atrybutem procesu pracy. Praca może być więc scharakteryzowana jako szczególna forma czyn ności, która Stanowi immanentny składnik stosunku między człowiekiem a przyrodą. Dlatego też w marksistowsko-leninowskiej filozofii katego rią „praca” winną być stasowana tylko do określenia tego stosunku.
3.2. Zaw arte w poprzedniej tezie określenie jest z punktu widzenia historycznego now ym jakościowo pojęciem pracy. Kształtując to pojęcie M arks wchodzi w konflikt z przedstawicielami klasycznej ekonomii buir- żuazyjmej, a także ż Heglem. Myśliciele ci utożsamiali bowiem pracę z kapitalistyczną form ą pracy. Oznaczało to, że czynność tylko w tedy ujm owali jako pracę, gdy przyjm owała ona formę produkcji towarowej. W ytwarzanie wartości użytkowych podpadła pod pojęcie pracy, jeżeli w yrób jest przedmiotem wymiany. Forma pracy, odpowiadająca w arun kom społeczeństwa kapitalistycznego, przenoszona jest przez burżuazyjną ekonomię polityczną na każdy uistrój społeczny. U w aża się, że we w szy stkich społeczeństwach ekonomika zdeterminowana jest przez wymianę towarów. Absolutyzowanie kapitalistycznej form y pracy prowadzi do ahistorycznego rozumienia pracy ludzkiej, jak irównież niedialektycznego traktowania społeczeństwa.
3.3. Marksowskie ujęcie pracy stanowi przezwyciężenie poprzednich interpretacji. Praca jest zawsze źródłem wartości użytkowych. Jeśli więc w ynik czynności okazuje się wartością użytkową, to możemy założyć, że została wykonana określona praca. Czynność, którą nazywam y pra cą, nie jest wyznaczona przez wym ianę towarów lub inną formę czyn ności. Pozostałe form y czynności określają wyłącznie społeczne warunki procesu pracy, tzn. wskazują, w jakich strukturach społecznych odbywa się produkcja. Mariks traktuje pracę jako warunek istnienia społeczeń
stwa, a tym samym jako podstawową farmę czynności ludzkiej. W kon tekście społecznym pracę należy rozumieć jako historycznie zmienną formę czynności. Marksowska kategoria pracy stanowi podstawę dla teo retycznego zrozumienia dialektyki rozwoju społeczeństwa.
W SP w B ydgoszczy Zakład Filozofii i Logiki
E dm un d F ry ck ow sk i
R E F L E K S J E N A D P R A C Ą W P O L S K IE J M Y Ś L I S P O Ł E C Z N O -F IL O Z O F IC Z N E J
P R Z E G L Ą D P R O B L E M A T Y K I
Zadaniem niniejszego tekstu jest przedstawienie podstawowych prob lem ów pracy w poM d ej m yśli społeczno-filozoficznej od średniowiecza
do okresu Polski Ludow ej.
Zagadnienie pracy w myśli śiredhiowiecznej wiąże się z filozoficzną problematyką życia aktywnego i kontemplacyjnego. Średniowiecze przy znawało prymat kontemplacji nad życiem aktywnym. W Polsce proble matykę tę cechuje swoistość polegająca na wyraźnej tendencji do prze zwyciężenia antynomii życia aktywnego i kontemplacyjnego. Przezw y ciężenie to odbyw a się dwiem a drogami: przez godzenie obu rodzajów życia w nadrzędnym w stosunku do nich życiu „mieszanym”, tj. aktyw- no-kantemplacyjnym (P aw eł z Worczyma, ok. 1380— ok. 1430), albo przez włączanie do pojęcia życia aktywnego czysto intelektualnej i tra dycyjnie teoretycznej działalności człowieka (Jan z Ludziska, ok. 1400— — przed 1460).
Jan z Ludziska, prekursor polskiej myśli renesansowej, w swojej
M o w ie p och w a ln ej na cześć f ilo z o fii dostrzega związek pracy z wycho
waniem, kładąc szczególny nacisk na preorientację zawodową. Zasługu je niewątpliwie na miano .polskiego prekursora preorientacji zawodowej i pierwszego zwiastuna idei wychowania przez pracę i do pracy.
W okresie odrodzenia już Grzegorz z Sanoka (1406— 1471) głosi po chwałę pracy i ludzi pracy. Jan Ostroróg (ok. 1430— ok. 1501) żąda peł nego wykorzystania sił produkcyjnych kraju. D la Andrzeja Frycza Mod rzewskiego (1503— 1572) praca jest czynnikiem szczęsciodajnym. Autor
