Zjawiska kryzysowe we współczesny ekonomii niemarksistowskiej a poszukiwanie nowych podstaw metodologicznych

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __ FOLIA OECONOMICA 49, 1985

Ci ąAI t

METODOLOGIA EKONOMП

Bogusław F iedor*

ZJAWISKA KRYZYSOWE WE WSPÓŁCZESNEJ EKONOMII NI MARKSISTOWSKIEJ A POSZUKIWANIE NOWYCH PODSTAW METODOLOGICZNYCH

1, Tradycja m etodologiczna

w spółczesnej orto d o k syjn ej ekonomii niemarksiafcowakiaj 1 główny kierunek j e j krytyki

Zjawiska kryzysowe towarzysząca rozwojowi gospodarki k a p iU -11 s ty c z n e j przez w iększą cz$A6 dakady l a t aiadem dzlaaiątych a ta ły s ię sw oisty» k a ta liz a to re m zarówno z asią g u , Jak 1 radykalaoA ci wy- a tą p le ń , k tó ra «ożna o k re ś lić elan en n u rtu rozliczeniow ego czy aa* e o k ry ty h l w ramach w spółczesnej ekonoailł n iem ark sletow ak iaj. Nożna wyróżnić co najm niej trz y kieru n k i k ry ty czn ej r e f l e k a j i t a j ekono- m ii mad j e j dotychczasowym dorobkiem poznawczym 1 metodologicznymi

a ) kwestionowania ogólnych podstaw aetodologlcznych i poznaw-czych,

b ) błędność podstawowych założeń i wynikających z n ic h t e o r i i (ta k ż e ich n a ła w artość operacyjna czy p ro g nostyczna),

c ) niewłaściwe k ie ru n k i badań i rosnąca lic z b a n ie rozwiąza-nych problemów praktyczrozwiąza-nych.

O rtodoksyjna ekonomia a leq ark slsto w ak « , k tó re j trzon*» był* i p o z o sta je ekonomia neoklasyczna, ewoluowała w całym o k re s ie powo-jenny® w kierunku nauki o a b stra k c y jn i* pejnowanej lo g ie * wyboru

‘Глоп -йleśnego, rvaukl o efektywnym wykorzyataniu ograniczonych za- žpbSw czy tifż nauki o równowadze «konomlcznej. Było to równoznacz-ne z tra to w a n iem ekonomii Jako nauki w ścisłym tego słowa znaczeniu pozytywnej, wolnej od w szelkich sądów w arto ściu jący ch , n atu -r a ln e j czy też "obiektyw nej" w taklet znaczeniu tych cech, Jak ie nows.-ochnle są przypisywana naukom przyrodniczy« czy matematyce. Tak rozumiany "obiektywizm" oznaczał równia* wyrugowanie z t e o r i i elto?i.,iľ,,u an alizy społecznych. In sty tu c jo n a ln y ch i historycznych С ta l moralnych) uwarunkowań d z ia ła ln o ś o i gospodarczej”, k tó re po- -azo ah nle były i aą traktowane w ekonomii neoklasycznej Jako "da- n s* , Jako zmienne egzogenlczne, n ie podlegające Jako ta k ie bezpo-ś r e d n ie j a n a liz ie p rzez samą te o r ię ekonomii. Redukowanie ogółu

rciblemów ekonomicznych do zagadnień typu minimum czy maksimum, v- /k i te ż poszukiwania tsw . warunków s ta b iln o ś c i w ramach a b strak -cyjnych modeli ekonomicznych (Sam uelson), umacniało te ż przekona-n ie (zapoczątkowaprzekona-ne Jeszcze przez W alrasa) o uprzekona-niwersalprzekona-nym charak-te rz e macharak-tematyki Jako n arzęd zia a n a liz y ekonomicznej. Rodziło to •swoisty monopolism metodologiczny wapólczeanej o rto d o k sy jn ej *ko- n o a li b u rżu azy jn ej, przede wszystkim n e o k lasy czn ej, w ramach któ** rego postęp - w z a k re s ie form alnej zgodności, w iększej uniw ersal-n o ści atosowaersal-nych metod czy ersal-np. w zak rea ia zdolersal-ności do red u k cji

» ie lu form alnie wyrażonych założeń wyjściowych o kreślonych modeli - staw ał s ię głównym kryterium oceny o siąg n ięć w z a k re s ie t e o r i i ekonom ii. Kie sposób t u t a j wymienić w szystkich ekonomistów b u rtu a - zvjnych, któ rzy w n ie śli swój określony wkład w k szta łto w a n i* s ię t a k i e j w łaśnie tr a d y c ji m etodologicznej w spółczesnej ekonomii bur-ż u a z y jn e j. Zapewne Jednak n alebur-żałob y wymienić L io n el* Robbinsa, ("E ssay on the N aturę and S ig n ific a n a * o f Economic ßci*nc*“-1 9 3 2 ), P au la A. Samuelaona ("Foundations o f Economlo A nalysis" - 1947), M lltor.a Friedmana ("Essay* in P o s itiv e Economics* - 1953) i T, C. Koopoansa ("Three Essays on the S ta te o f Economic Selene«" - 1957), ¥ ocenie K. H o llls a 1 E. N e lla ta k a , zaprezentowana tu w spo-sób możliwie n a jb a rd z ie j sy n tety czn y , wykładnia m eto d o lo g ie» * w ap-jłczeanej o rto d o k sy jn ej ekonomii neoklasycznej a ta j* * ię wrącz " ś le p ą u liczk ą" dalezego rozwoju ekonomii. P o d k re śla ją o a i, ż*- złudne J e a t p rzekonanie, i ż w a n a liz ie ekonomicznej u c iec moiasy od aądów w arto ściu jący ch , że wywierają one zawaze określony wpływ nawet na n a jb a rd z ie j "zobiektywizowane* p o a tu la ty czy zało żen i* u

-zyakane w drodze obserw acji enpirycznych. J e a t to ew identna kryty-ka pozytywizmu Jakryty-ka o g ó ln tj podstawy teoriopoznaw czaj ekonomii neoklaaycznej ( i n te ty lk o I )•

H o llis i H a ll p o d k re ś la ją , te pozytywizm, zarówno lo g iczny ja k 1 empiryczny, oznaczają zwłaszcza wyrugowania в a n a liz y ekonomicz-n e j tw ierdzeń czy h ip o te z , k tó re ekonomicz-n ie po d leg ają lo g ic z ekonomicz-n e j bąd£ em-p iry c z n e j w e ry fik a c ji, n ie z a le ż n ie od ic h wagi i im em-p lik a c ji sem-po- spo-łecznych* H o lila i N e li podają tu spek tak u larn y przy k ład neokla-sycznej t e o r i i p o d z iału . S łu szn ie p o d k re ś la ją , że w ś w ia c ie , w którym powszechnie odczuwana J e a t niespraw iedliw ość w p o d ziale do-chodów społecznych; w św ieci* , w którym powszechnie k ry ty k u je aię a k u tk i niekontrolowanego rozwoju gospodarczego (n p , kryzya ekolo-g ic z n y ), teekolo-go typu poatawa m etodoloekolo-giczna ekonomlatów burżuazyj- nych ma wyraźnie apologetyczny wydźwięk1.

W podobnym duchu utrzymywana J e a t krytyka B. Warda. Zdaniem tego amerykańskiego ekonomiaty, w ielka część wapółczeanej ekonomii b u rżu azy jn ej to czy sto spekulatywne model«« Model* te u n ik ając tru d n o ś c i, J a k l t nieuch ro n n ie p o jaw iają s ię przy empirycznej wery-f i k a c j i różnyoh h ip o te z , a ta j ą s lą ty lk o wery-fom alnym l sposobami u - trw a la n ia panującej o rto d o k a ji, Zdaniem B. Warda, powyższa poatawa m etodologiczna prowadzi do s y tu a c ji, że aarna o ry g in aln o ść w formułowaniu problemów, a n i* zdolność do rozwiązywania zagadnień. J a -k ie ro d z i pra-kty-ka ap o łeczaa, a t a j ą a ię d z iś w e-konomii burżuazyj-n e j , przed* wazyatkim burżuazyj-neok laay czburżuazyj-n ej, główburżuazyj-nymi k ry te ria m i oceny Wkładu w rozwój nauki ekonomicznej. Ward, podobnie Jsk Ca! b r a ith , p o d k re śla przy tym, że J e a t Jedynie przyjemną f i k c j ą mówienie o • e z y a te j nauce*, nauce wolnej od aądów w a rto ściu ją c y ch . Wiąże s ię to z p re fe re n c ja m i, postawami, oaobowoéciaml, indywidualnymi punk-tam i w idzenia, a ta k ż e układami społecznym i, w k tó ry ch funkcjonują p rz e d a ta w ic ie la ekonomii rozpatryw ani Jako "zwykłe lu d z k ie is to ty * Zdaniem B. Warda, s k ra jn i* pozytyw iatyczne stanowisko m etodologi-c z n e , Jak io ak etodologi-cep tuje większość etodologi-czołowyetodologi-ch p rz e d s ta w ietodologi-c ie li ekonomii n e o k lasy c zn e j, powoduje, że maoklaaycyzm p rz e k s z ta łc a a ię d z is i a j w zwykłą techniką badania ekonomicznego. P erfek cy jn a pod względem

1 H. H o l l i s , « . K e l l , R a tio n a l economic mani A p h ilo a o p h ic al c r i t i q u e ot n e o - c la s s ic a l economics, Cambridge-New f o r * 1SÍ75. *• a ■ -*

Bo-^glaw' f UJor

formalnym n ie rep reao n tu j* олл Jedaak i s t o t n i e j s z e j w artoáci po- enewczej o re a ln ie ftm kcjonujący® św iec ie gospodarczym*,

2. Poe>lr»4y^ n ę po j e te r *cJon*inoicl

* ' ' .

Fun fielen taJne znaczenie dl« o k re ś le n ia przedmiotu «i, metody b*- d sv ezej nauki ekonomicznej ma sposib ro a ra ie o le p o ję c ia ra c jo n a l-n o ś c i, Oetem il-n u je ol-no b w iel-n zarówl-no o k w a lifik a c ji pewl-nych a f e r d z ia ła ln o ś c i sp o łeczn ej Jako s f e r "ekonom łom ach*, Jak rf5wr.lt>. de-cyduje o ty n . Jak-« metody 1 sposoby r e a li z a c ji określonych celów d z la la ln >ścl ajfOłec^ieJ uznać "z® ekonomiczne*, W reszcie, * poję* ci*, ro c jo n a ln o ic l wynika równie* stosunek ekonomii do samych 1 ro-ł- kśw i celów daiafcalności gospodarczej. W e współczesnej ekonomii burżu azyjn ej x a * czeni* decydujące ma w tym w zglądzie propozycje « ta d o lo g tc z n a efor-sulowan* Jeazcze w la ta c h trz y d z ie s ty c h przez L. H o tlin e * . Zgodni* z d e f in ic ją L. Robbins*, "Ekönumla J e a t nau~ k ^ t fctćra bada zachowanie lu d z i jik o atoaunek miedzy c e l« a l i o- -ejskiczcnymi środH aąi posiadającym i alternatyw ne zaatOeowahl«»^, 2 tt>J d e f i n i c j i L. Robbins dedukuj* a b so lu tn ie pozytywny, deduk*

cyjny i n. s tre ln ý , v la á m e wzglądom celów i środków d z ia ła ln o ś c i gospotíarcsfej, (iharaktťtr nauki ekonomicznej. P o d k reśla on njwnleż, te punktar, w yjścia w szelkiego badania ekonomicznego J e a t po p ro stu p rz y ję c i s pevných uogólnień odnoszących »Ц do naszego oodzl*nnego d o iv iad o zM ia g o s p o d a r c z y , potraktow ani* ich Jako "danych* mają-cych n ie re laty v n o -h lsto ry czA ą, a le uniw ersalną tr e ś ć poznawczą,

W u ję c iu L. Robbins» ekonomi* s t a j * a l f *batrakcyjna U o rią wyboru ékoaami-сга« a , którego dokonuj* bezosobowy hc*o oeconomlcu« w warunkach povaz*chs,«J ograniczoności środków, mająoyeh przy ty» a lte rn a ty w ie zastosowani* ozy altern aty w a* znaczeni*; np. zró żn i-cowani* piSjdukcyJnoSí kr?*icoyą w ęrzypadteu dóbr wytwórczych* Z de- - f i r . i c j i L* Robbinsa wynik* b ezp o ired n lo , i* przedmiotem «wÜizy

2 ’ . . ‘ **» • ... •. .••

Я. W a r d , Whet's wrong w ith economics, Mew York *972, a. i ß #

J L. R o b b l n « , An Kasey on the Natur* and S ig n ific a n c e o f Economic Scit-nce, London 1932»

—---2javl»kai кгуг^агч» W« лкрц»а1 1 ntmwirjtłlłtjw ałl*^ Л/ ekor.oeicznej winny być w yłącioi« różne procedúry nakayw ftlizujące, « in im a liz u ją c e czy optym alizujące ( cSaeiualaon), rozpatrywane w

izo-l a c j i od t ł e sp aieczn o -bU to ry czn eg o , łn e ty tu c jo n aizo-ln eg o , o nawet techniczno-organizacyjnego.

kajidłczesna »koncala neoklasyczna n ie zajmuj« o ęzy w lieie tak skrajńego stanow iska. Ту» n i* o n ie j a b stra h u je ona od m a3i*y wapj5łzal#inoJicl zarhodiących «Jędzy ełeaentiawt nadbudowy in s ty tu -c jo n a ln e j a dyn a sik * podstawowy-ch zjaw isk 1 pro-ceeiw *e*yato* go»« po^arczycjł. W ok ano* i i n to fc la sy sta ej 1« tu ła ją c » r e a ln ie eU aerrty nadbudowy p ra w n a -in sty tu c jo n a ln e j, r ta łir i* funkcjonujące nyatm y w artodci i norm społecznych i t p . tr a k tu j* «1« Jedyni« jsk o sw oiste imienne egzogenne, Jako warunki o g ra n ic za ją ce racjonuln* xybory Jednoatnow*. Jiiekiedy uw zgląd^ia a ię ta k ie fa k t, *« wyfedr ta k t яо- te b y ć O f i n n l c z j p y równi«* racjo n aln y « ! «iecytjusii innych оаА Ъ ^ uk Jaw nlającyoi a ię na rynku towardw c*y czynnilcdw p ro d u k c ji. Ta fo r-ma ra c ja n a ln o á c t Jedn o stek daj« a ię w ia to c le zredukować 4o d».ła-ja n i a aax sy w tliŻującego pvwną okreá la n ą fu n k cjf c elu pray JAnych ogranicawntACM zewnętrznych. Jedhfck owe "o g ra n ic z e n ie ", * «Ц.« w ładnie ró tn e uwarunkowana in s ty tu c jo n a ln e czy ap o łec2n»# j^eo ta k i* ni* "d o stąp u jąj *s*ze:»ytv" u ;z e e tą ic tw * w m e l i s i e cxystô te -o re ty c z n e j. W r-oaach " c z y s te j t e -o r i i " w szystkie zmienne end-ogenne *o«ą byd wyjaśnione jako lo g lcsn e konsekwencje Jednostkowych, ęhod c z a a a a i v»ej*nnie u z e le tn to n y c h , rynkowych c*y produkcyjnych dzie« łaii eak*y«a2iłujących ( m in H iaH m Jąo yth ) bą«« o p ty m a liz u ją cy c h ^ '

Od około dwudziestu l a t te k i pogląd na recjoaalivoéé gospod^r^'** Manie J e a t рогки*чЧцу gruntownej k ry ty c e , przed* vexyetkkpt pŕj&ír* przed* U v i d e l i śkonoąii n e o in a ty tu c jo n e łe e j, # o a t a tri i? «Уз-eaie, rdwnież w neoklasycznej poŕdwnawezej siaftllzie »y<t«6w soapoua»*. ■ czych, pojewiają, a ią g ło sy powątpiewające V u niw ersaln ą przy d at-ność "ogranicsonoletow ej" d e f i n i c j i ekonoaii i wynikającego лЦ й - p o je c ie ra c jo n a ln o ś c i, s ta k te dobrobytu ■ sp-ał^cznag© . 3«о1«Ц

ilaoklaayczny pogląd na uwarunkowania in s ty tu c jo n a ln e 4 « la - ła l n o l c i goepodaresej szeroko p rz e d sta w ia ją D. C, » b r i h i t .

n Л ! ł i J i I n s t i t u t i o n a l Chang« sad A aericsn Scôkiosío Sttwth.»

Cambridge 1971. W spraw ie oceny k ry ty c z n ej p a tra np.« Ł, A. fi « . I » S 4 , &nowl*d*a and th e Pole o f I n s titu tio n # i n £e<mo»iG She-

"Jo u rn al o f iiconemi« Isaue**, E*c<«ber 1979, s . 961-959.

H V P*t r * °P* R* ^ c * r a 0 »♦ Comparative Etancmio System*, »ew York 1973» a. ©2 1 o. • : V ■ ■■ ; : . V . Л - - Ц : Д - ' . *

formą k o n trak tu o rto d o k syjn ej ekonomii burżuazyjnej były bardzo c zę sto próby ro z sze rz en ia tra d y c y jn e j a n a liz y ekonomicznej na l i -czne, traktowane w cześniej Jako *nleekonomlczne*, a fe ry d z i a ł a ł- nodci s p o łe c z n e j. Można tu przykładowo wymienić ro d zin ę i wycho-w anie, zdrowycho-wie, edukację, prawycho-wo i p rz e stę p c zo ść, a nawycho-wet r e l i g l ę 7. We w spółczesnej (1979 r . ) i n t e r p r e t a c j i aaaego Kobbinaa ta k ie roz-sz e rz e n ie p ola a n a liz y zn ajd uje swoje uzaaadnienia w b a rd z ie j generalnym p o d ejściu do problemu o g ran iczo n o ści. Proponuje on mianowicie, aby przez ekonomię (eoonomioa) rozumieć aapkę, k tó re j u o g ó ln ien ia obejmują dowolny asp ek t zachowań uwarunkowanych i s t -nieniem ograniczoności czasu , zasobów produkcyjnych, dóbr i usług wszelkiego typu. 'Kiedykolwiek c e le d z ia ła ln o ś c i s ą zróżnicowane, a środki ic h o s ią g n ię c ia ograniczone, n ietru d n o d o a trz e ć , że ma ona [ ta d e f in ic ja - przyp. B. P .J ro z le g łe zastosow anie. Tam gdzie n ie występuje ograniczoność wskazanego typu, n ie ma zachowania, k tó re posiada asp ek t ekonomiczny*8 .

Tego typu ro z sz e rz e n ie p o ję c ia o g ran iczo n o śo i,o zn aczające tak -że możliwośoi w yjścia poza trad y cyjn e obszary badawcze ortodok-s y jn e j ekonomii b u rżu azy jn ej, n ie o ortodok-s ła b iło Jednak liczn y ch głoortodok-sów krytycznych, podnoszących, że p o ję c ie to n ie może stanow ić uniw er- s s ln e j bazy w sz e lk ie j dedukcji ekonomicznej. N e o ln a ty tu c jo n a llśę l p o d n ie śli przede wszystkim relatyw ny, h iato ry czn y sens i wymiar p o ję c ia o g ran iczo n o ści. Z w rócili uwagę, że n ie d a je ono żadnej podstawy do ocen Jakościowych, wtedy zwłaszcza gdy n ie da a lę na-szego zachowania u ją ć w k a teg o riac h d z ia ła ń optym alizujących9. Radykalną krytykę podejmuj# również Joan Robinson. J e j zdaniem, problem ograniczoności środków z alternatywnym i zastosowaniami s t a j e s i ę wewnętrznie sp rzeczny. J e ś l i spojrzymy na niego * p e r-spektywy h is to ry c z n e j. V każdym momencie czasu śro d k i s ą oczywiśc ie ogranioczywiśczone, a le w praktyoczywiśce n ie mają woczywiścale w ielu a lte rn a ty w

-7 - ’ ■ - v .'- '- i

P a trz np. przeglądowy artyk u ł» H. L e i b e n a t a i n . An I n te r p r e ta tio n o f Eoonomlc Theory o f F e r t i l i t y . ■Journal o r Economic L ite r a tu r e * , June 1979, s . 457-479. . ■

3 L. R o b b i n s , On L a ts is « Method and A p p raisal i n Eco-nomics: A Review Essay, * Jo u rn a l o f Economic L ite r a tu r e 11.

Septe-mber 1979, s . 997. ’ ' r ; .

9 S z e rz ej na ten tem at p a tr z i В. F i e d o r , In s ty tu c jo -nalizm w s tro n ę ekonomiki s p o łe c z n e j, lwii T rylo g ia G a lb ra ith a , Warszawa 1976.

ayeh z u ttw o W i, Robotnicy, których nożne z a tru d n ić , ni« яц "poda-żą pracy", a le tworzą okreźloną a tru k tu rę k w alifik acy jn y . ftóine sposoby użytkowania s ie n i z a le ż ą w wlSlkim sto p n iu od d o stąp n o i- c i środków tra n s p o rtu . 2ml«na apoaobu wykorzystywania okr«Clo-nych zasobów wymaga nakładów Inwestycyjokr«Clo-nych i szk o le n ia kadry. Jaszcz* b a rd z ie j skomplikowana problfley p ojaw iają e l f w przypad-ku wyrobu spośród różnych wariantów inw estycyjnych, kiedy - Jak s łu s z n ie podkreśla J . Robinson - trudno odrywad togo typu a n a li-zą od samej i s t o t y k a p ita listy c z n y c h stosunków pro du k cji i ic h h is to ry c z n e j ew o lu cji1 »

Joan Robinson zwraca takže uwagę na sztucznoóć o d d z ielen ia "czysto ekonomicznych" od moralnych czy etycznych kry terió w wyboru. Nie są to Jedynie "dane" ozy zmienne egzogenne, a le czy n n ik i, k tó re w każdym rozwiniętym społaczadstw l« na równi z d ziałan iam i maksynallżującymi czy optym alizującym i Сw wąskim ic h rozum ieniu) determ inują c h a ra k te r wyborów dokonywanych przea poszczególne podmioty gospodarcza11. Warto w tym m iejscu przytoczyć o p in ią wybitnego p rz e d sta w ic ie la w epółotestw j ekonomii neoklasy czn ej, J , Kennetha Arrowa* Chociaż bezpośrednio (wiązana J e a t ona z do-konywaną praaz Arrow« g en eralną krytyką, t a o r i l ogó lnaj równowagi to Jednak - ze względu na odrzucenie aamaj zasady indywidualizmu * pośrednio J e s t tak że krytyką koncepcji ra c jo n a ln a £oi i ekonomii o p a rte j na p o ję c iu o g ran iczo n o ści, Zdaniem Arrowa, we w spółczes-nym św ieci* zarządzanie i kierow ania goapodarką p rz e s ta ło Już djw- no ( J e ś l i kiedykolw iek b y ło ) byó domeną prywatnych p rz e d się b io rstw czy rządów. P a rti« p o llty c z n « , o rg a n iz ac je ro b o tn icze czy nawot ruchy rew olucyjn«, u n iw ersy tety czy zw iązki r e l i g i j n e w yrażają w spółcześnie p o trzeb ą kolektywnych przedsięw ziąć 1 a lo k a c ji ogra-niczonych zasobów także poprzez metody nierynkow*. J . K. Arrow zwraca ponadto uwagę na f a k t , że nl« można abstrahować od wpły-wu, Jak i wywiera na funkcjonowanie gospodarki układ "n ie w id z ia l-nych in s ty tu c ji* 1, k tó ry tw orzą akceptowane w danym społeczeństw ie zasady « ty k i i m oralności12,

• • • .*• -.л.’ s t.•*. : * • * ■ . . ' s " ' . ' ■’ " ŕ / • 10

J* R o b 1 n ■ o n , -What ar« th e q u e stio n s? "Jou rn al of Economic L ite r a tu r e " , December 1977.

11 Tamże.

12 J . X. A r r o w. .Th* Lim its o f O rg an izatio n , Haw York 1979, S. 26. ;v.

lany kierunek k ry ty k i ograniazonoóelowej d e f i n i c j i ekonomii i wynikającego * n ie j p o ję c ia r s c jo n a lnoáci ro zw ija Harvey Leihen* e te in С także w l«lu p rz e d s ta w ic ie li t*w. Carnegie School zgrupova-n e j przede wszystkim wokół p o a ta c i H erbert» Simozgrupova-na). H. L eibezgrupova-ns- te in dowodzi, że trad y cy jn a burżuazyjną Mikroekonomia ro z p a tru je głównie ekonomiczne zachowanie a ią pojedynczych oaób. J e a t to wląo *y?. te o r ia m aksym alizacji u ży teczn o ści, odnosząca a ię do Jednoosobowego gospodaratwa domowego, bądi te o r i a m aksym alizacji zysku, odnosząca s ię z k o łe i do jednoosobowej flrm y .’HieJako au» tom atycznle przenosi s l ą re g u ły zachowania właściwe Jednoatkom na grupy sp ołeczne, Jakimi są zawsze ro d zin y , a w zdecydowanej wiąk- s zoic i s t s j ą s ią nimi również współczesne firm y k a p ita lis ty c z n e . H. L eibenatein p o d k reśla, że almo o czy w istej nawet n a tu ra ln o śc i pytart o sposób w sp ó łd ziałan ia Jednostek w p ro c e sie podejmowania d e cy z ji (wyborów) w ramach gospodarstw a domowego czy tym b a rd z ie j prz*<Js i ęb1o rstw a, problemy te n ie s o a ta ły lak dotąd p o d ją te na s z e rs z ą sk alą przez tra d y c y jn ą m ik r o te o r ią 3.

L eibenatein ro zw ija kompleksową te o r ią motywacji odnoszącą s i ą do różnych grup ekonomicznych. I s to tn ą konsekwencją tak ieg o p o d e jśc ia do problemu wyborów dokonywanych przez Jed n o atkl J e a t zwłaszcza ukazanie potenojalnych przyczyn m ałej m obilności w le l- n ich o rg a n iz a c ji społecznych, czy to gospodarczych czy sp ołecz-nych. Główna Innowacja m etodologiczna zaproponowana p rzez H. L elb en steln a to Jednak koncepcja "selektyw nie ra c jo n a ln e j Jednos-tk i gospodarującej" ( s e le c ti v e ly r a tio n a l man). ¥ o d n ie sie n iu do konsumenta oznacza to , że człow iek n ie maksymalizuj«' wcale sw ojej u ż y tec z n o śc i. Vyniká to z fa k tu , i J e a t to wyraźna korespondencja do tw ierdzeń J . K. Arrowz, że nasz« d z ia ła n ia w istotnym sto p n iu o p a rte s ą na zwyczajach, na i n t u i c j i w podejmowaniu d e c y z ji, na naśladow nictw ie sposobów postępowania innych jed n o stek bądź zwy-k łe j ru ty n ie sprow adzającej s l ą do pow tarzania znanych nam typów zachowaó czy d z ia ła ó . H. L eib en atein przeprowadza «zccegółową so-c jo lo g iso-c zn ą 1 psyso-chologiso-czną a n a liz ą podstaw t a k ie j w łaśnie ‘ograniczoność iowej" ra c jo n a ln o ś c i. Wskazuje, że u poszczególnych je d -^ H. L e i b e n a t e i n , A Branch o f Economics i s H ia- a itw i K icro-T heory, "Jo u rn al o f Economic L ite r a tu r e " , June 1У79.

a . <177. Kwestie te H. L e i b e n a t e i n przedstaw ia tak że w pracyi Beyond Economic mant A new fou n d atio n s fo r m icrooeconotłica. Cambridge Mass. and London 1976,

noatek różne aą in te ra k c je pomiędzy pragnienia*:!., poczucie» obo-wiązku i zewnętrznymi uwarunkowani«ml, la lb e n a te in podkreśla taki«, że funkcjonowanie Jedno«tek w okre i ł onych grupach społecznych (ro d zin a , p rzed sięb io rstw o ) stym uluje z reg u ły w zrost tego, co n*~ żywa on "obszarami bezwładności* je d n o s tk i. Pojmuje on to Jeko ten zakres d z ia ła ln o ś c i ekonomicznej 1 sp o łe c z n e j, w o d n iesien iu do którego n ie Jesteśm y w e ta n ie sam odzielnie podejmować ra c jo n a l-nych lub nawet Jekichkolw lek d e cy z ji ozy wyborów. L eibenst«in wiąże to г nlepewnościami, k tó re towarzyszą działaniom Innych członków danej grupy s p o łe c z n e j, a tak że ₂ naciekami wywieranymi przez nich na nesze postępowanie 1 decyzje.

Wydaje s i ę , że przedstaw iona tu ( z konieczności w ielce skrótowo) propozycja m etodologiczne H. L eibenstelna J e s t Jedną z najciekaw szych. Jak ie pojaw iły s i ę o s ta tn io w niem arkelatow sklej t e o r i i ekonomii. J e s t ona pewnym nawiązaniem, a zarazem rozw inię-ciem Jego w cześn iejszej koncepcji "X -e ffic le n cy ", Propozycja ta zwrace uwagę zwłazzeza na w spółzależność prakseologlcznych 1 mo-ra ln o -« tycznych, a nawet klasowych uwarunkowań d z ia ła ln o ś c i ^озро- d a r c z e j. Koncepcja "selektyw nej ra c jo n a ln o śc i" mo$e te ż - Jak s ię wydeje - posłużyć Jako ogólna podstawa w yjaśnieniu w ielu rjąw lsk gospodarczych traktowanych ^vyczajowo Jak ay o iate anom alie; np. u- Jemna cenowa elasty czn o ść popytu,trw ał« is tn ie n ie znacznych różnic kosztowych między przedsiębiorstw am i l t d . Koncepcja H .L eibenstelna J e s t te ż Jednoznaczną k rytyką fetyszyżmu neoklasyęcnej mikro- Jak 1 makroekonomii (co ta k b lin ie akcentuje J. Hoblnaon), J e s t zwróce-nie® uwagi na potrzebę badania rzeczyw istych p rzesłanek grupowych

1 indywidualnych d e cy z ji gospodarczych, a n ie ty lk o apriorycznego przyjmowania (iioabln4) założeń odnośnie do tych d e c y z ji. Pewnym nied o statk iem a n alizy L eibenstelna J e s t t o , że n ie b ie rz e on pod uwagę oddziaływ ania szerszych układów waratwowo-klazowych na de-c y zje I sposób funkcjonowania poszczególnych grup (co Jednak w pewnym z a k re sie wynika ze świadomego przedmiotowego o g ran iczen ia zakresu Jego p ra c y ).

. : .. ' ■ ' ■ ■ ■ . , .

5. Owa^l końcowe - p o trzeb a "równowagi m etodologicznej"_{•- —r ——вгг|г№пмстттищвгггпттгтггг1»«гг. en miiawilPrwnrv-- um—гти.шоП|||||ит^тимшМ11}

' ' ■ . V ” V-Г :V’ . ’v • r V $ л; r?:* ,

Ekonomia burżuazyjną przeżywa d z ia ł a j kryzys poznaweżo-meto- dologlczny, k tó ry - n a jo g ó ln ie j rzecz b io rąc - przejaw ia s i ę w

rosniącej rozbieżności między coraz większą p e rfe k c ją formalną wie-lu tw ierdzeń i t e o r i i a Ich zd o lno ścią do o b ja śn ia n ia , diagnozo-wanie i prognozowania podstawowych zjaw isk 1 prooesów gospodar-czych. Ową rozbieżność uw idoczniły zwłaszcza l a t a siedem dziesiąte, w których dramatycznie w zrosła lic z b a ważkich problemów - sp o łecznogospodarczych, któro społeczeństw a czy rządy krajów k a p ita -listy c zn y c h uznają powszechnie za n ie rozwiązane ozy p iln e z pun-ktu widzenia p o lity k i rozwoju gospodarczego czy deklarowanych celów społecznych.

Wskazałem t u t a j na Jeden ty lk o z podstawowych kierunków swois-t e j samokryswois-tyki we w spółczesnej burżuazyjnej m yśli ekonomicznej. Można postaw ić te z ą , że samokrytyka t a zmierza przede wszystkim do ponownego p o d jęcia przez nlem arkalstowską te o r ią ekonomiczną ana-l i z y insty tu cjo n aana-ln y m i i histo ry czn y ch uwarunkowań d z ia ła ln o ś c i , gospodarczej a więc w yjścia poza "ograniczonośclową" d e f in ic ję

na-uki ekonomicznej. Adresatem t e j samokrytyki J e s t zwłaszcza współ-czesna ekonomia neoklasyczna (neo-neoklasyczna).

V o p in ii Myrdala c a ła p rzy szło ść ekonomii to dominacja ujęć in sty tu c jo n aln y ch . Skłonny J e s t on nawet tw ie rd z ić , l i obecny etap rozwoju ekonomii b u rżu azy jn ej, w tym głównie neoklasyczna modele równowagi ogólnej 1 w zrostu, będą w perspektyw ie k ilk u d z ie s ię c iu l a t uznane, mimo ic h lo g iczn o-fo rm aln ej poprawności, za wręcz powierzchowne1 \ Myrdal wyraża również pogląd, że ekonomia w coraz wlększyro sto p n iu powinna stawać s i ę "nauką moralną", a więc nauką n ie ty lk o n ie s tro n ią c ą , a le wręcz o p a rtą na sądach w a rto śc iu ją -cych1^. Z tym poglądem Myrdala wyraźnie koresponduje te ż koncep-c ja Bouldinga. Jego zdaniem, ekonomia p rz y sz ło śkoncep-c i winna być "nauką wielowymiarową". Równorzędne m iejsce przypadać w n i e j powinno u ję -ciom moralno-etycznym, behawioralnym, ekologicznym czy matema-tycznym1^ .

,lł О. И y r d a 1, C rises and Cycles i n th e Development o f Economics, "American Economic Review Papers and Proceedings". Kay 1972, s . 11.

15 0 . M y r d a l , A gainst th e stream . C r i t i c a l essays on economics, London 1974, s . 4ÔA.

V:‘ _{K. E ., B o u 1 d i n g , Economics as a Scienoe, New York} 1970.

Szczególni« symptomatyczne J e s t jcdtnek, že na potrzebę ta k i e j w ładnie ew olucji c h a ra k te re t e o r i i atopnomii *wraca J ą coraz częś-c i e j uwagą także l i częś-c z n i prominenczęś-ci wspólczęś-cz«*anej o rto d o k syjn ej ekonomii burżuazyjneJ . Vspommlałea poprzednio o stanow isku J . £.

A rro w , Jeazoze wiąkszy c ię ż a r gatunkowy ma w ty * wzglądzie s t a -

nowiako, Jak ie w o s ta tn ic h la ta c h z aczął zajmowaó Donald K icks, obok Paula Sanuelsona i Janeaa H eade'a bez w ątp ien ia najwy-b itn ie js z y p rz e d * taw tc ie l w spółczesnej ekonomii neok lasy czn ej.

¥ swoich pracach z l a t sied em d ziesiąty ch coraz c z ę ś c ie j

podkreś-l a on, że sp o łec z n ie użyteczna ekonomia n ie stole być "ogólna* 1 •a h isto ry cż n a * 17. J e s t to znamienna ew olucja, k tó r e j po czątk i d o strz e c można Już * "K a p ita ls i w zroście" 1965, aczkolwiek ro z -patrywane w c a ło ś c i d z ie ło to J e a t sy n tezą neoklasycznej t e o r i i dynamiki gospodarczej. P o zo staje wielkim paradoksem, że Już A lfred M arshall w yrażał pewne w ątpliw ości co do ahlstorycznego uniw ersalizm u a n a liz y ekonomicznejt "Chooiaż a n a liz a ekonomiczna [neoklasyczna - przyp. B. P. i i ogólne sposoby m yślenia mają sze* ro k le zastosow anie, Jednak każdy k r a j ma swoje własne problemy i ksżds zalan a w warunkach społecznych musi prawdopodobnie wymagać nowego rozwoju doktryn ekonomicznych*16.

V iele sądów, poglądów czy k o n c ep c ji, Jak ie p ojaw iają s l ą w ramach sw oistego n u rtu rozliczeniow ego we w spółczesnej ekonomii n iem ark slsto w sk lej, me o h a ra k te r w tórny, ««równo w stosunku do j e j w cześniejszego rozwoju, Jak I przede wszystkim w o d n ie sie n iu do ekonomii m ark sisto w sk iej. Częściowo dotyczy to tak że p rz e d sta -w ionej tu k ry ty k i tra d y c y jn e j koncepcji ra c jo n a ln o ś c i, b azu jącej ma f i k c j i m etodologicznej "homo oeeonomicua*, Tym n iem n iej, J e ś l i kry ty k a t a oznacza merytoryczną ap rob etę koncepcji uważanych wcze-ś n ie j za desydenckle czy wręcz nienaukowe, a mających Is to tn e znaczenie d la zrozum ienia w ielu zjaw isk 1 procesów gospodar-czych, może byó ona uznana (w ramach ekonomii n iem ark slsto w sk lej) za Is to tn y p ostąp w d z ia d z ia ła m etodologii t e o r i i ekonomii.

W ekonomii p o lity c z n e j, Jako nauce te o re ty c z n e j, n ie możemy redukować metod badawczych dot

17

P a trz zw łaszcza: J . ft, H i c k $ . Economic p ersp ectiv * * s F u rth e r Essay* on money and grow th, Oxford 1977.

a) u fa ć wyłącznie awdelowo-dadukcyjnych bądź -wyłącznie ln a - ty tu c jo n a ln o -h isto ry c zn y c h ,

b) wyłącznic normetywnych bąd i wyłączni* pozytyvnych (wolnych od w eaelkiej a k a jo lo g li).

N iektóre propozycje m etodologiczne, np. Myrdala, aczkolwiek zrozum iałe z punktu w idzenia pewnego rozczarow ania eo do w a rto ię i poznawczej 1 a p lik a c y jn e j ekonoall b a zu ją c ej w yłącznie na u ją - c lach modelowo-dedukcyjnych, aą ująoiaral równie «krajnym i. Ekono-mia n ie <*oit et»w*ć a ię nauką normatywną w ty» z a k re e le co moral-ność i e ty k a. Nie noża te ż być wyłącznie s o c jo lo g ią , psychologią czy h i s t o r i ą życia gospodarczego. Całkowita rezygnacja z ująó modolowo-dedukcyjnych aprow adziłaby ekonomią do zwykłego opieu rzeczy w isto ści gosp o d arczej, pozbawiłaby j e j u o g ó ln ian ia

charak-te ru charak-teorety czn eg o . Należy o tym p a a ią ta ć zarówno wcharak-tedy, gdy o* cenią s i ę metody badawczą różnych kierunków ekonomii burżuazyj-n e j, Jak 1 metodą badawczą ekonomii raarłcniatow sklej. Potrzebna J e a t sw o ista równowaga, w yrażająca a lą w rozpatryw aniu czysto prakseologicznych czy techalozno-bilanaow ych aspektów gospodarowania na szerokim t l e uwarunkowań h isto ry czn y ch i konkretnych ro -związań In sty tu c jo n a ln y ch . Ekonomia p o lity c z n a musi rów nolegle z mydleniem pozytywnym dopracowywać s l ą m oralnych,ekologicznych czy p o lity czn ych k ry te rió w oceny celów i skutków procesu gospodarowa-n i a , ň tekż* wakazywai gospodarowa-na wzajemgospodarowa-ne w sp ó łza le żgospodarowa-n o ic t, Ja k ie i s t gospodarowa-n i e j ą między otoczenie» sp o łeczno-instytucjonalnym o wzrostem s to p n ia p ra k seo lo g ie z o le pojmowanej efektyw ności czy optymalrjoáci różnych

proceaów gospodarczych. ' ,

üogualaw F iedor

CH1213 PHENOMENA I« OQÍOt£MP0RA&Y NON-МАЯХIST C.CQNÜHY AND JJŁAHCK FOri HSU MüTHODOLQCICAi. FOUNDATIONS

The a r t i c l e I s an attem pt a t re c o n s tru c tio n o f » c r i t i c a l r e f le c -tio n o f th e contemporary non-M arxist thought on i t s previous co-g n itiv e-m eth o d o lo co-g ical achievem ents, aa w ell as an attem p t a t po-in tpo-in g out more im portant th e o r e tic a l p ro p o sitio n s gopo-ing beyond orthodox approaches, end mainly a e o c la s* lc a l ones.

In the f i r ą t p a r t o f the a r t i c l e , the au th o r analyze» in a « y n th e tic sanner a predominant m athodological t r a d i t i o n , and

e s p e c ia lly o f the n e a c la a e lc a l economy, p o in tin g » t the f » e t th a t i t « м evolving q u ite c o n a le te n tly in d ir e c tio n o f a » d e n s e b»ing p o s itiv * and m odel-deductive in th* a t r l c t een*e o f th e word. In th» »»cond p a r t , A tte n tio n i s focuaaed on attem pt« « t p ju a ln s beyond & tr a d itio n * ! concept o f economic r a t i o n a l i t y . There are pr»»»nt#d contemporary attem pt« a t expansion o f th e ra - aearch o b je c t o f economy beyond a tr a d i t i o n a l approach o f Hob- bin« w ith a a p e e ia l a tte n tio n focuaaad on the concept o f " a a le c - tlv e ly r a tio n a l economic u n it* o f L a ib e n ataln . In th» f i n a l r e -mark«, th e re la p o s tu la te d (a la o In r a la tlo n to M»rxl»t aoiance) a n eceaalty of o ftln tain in g "m athodoloflcal eq u ilib riu m " tr e a te d

aa maintenance o f a p p ro p ria te prop o rtio n » between* »> m odel-deductive and i n a t l t u t i o n a - h l a t o r i c a l , »nd

b) norm ative »nd p o a ltlv e ( f r e e from axio lo g y ) approach«» In th eo ry o f economy,