"Studia Warmińskie" T. 6, 1969 : [recenzja]

Koziełło-Poklewski, Bohdan

"Studia Warmińskie" T. 6, 1969 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 609-611

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 609 stu d ió w n a d s to so w a n ie m ję z y k a n ie m ie c k ie g o i ła c iń sk ie g o w k a n c e la r ii Z a k o n u . R ó w n ież s p ra w a o rg a n iz o w a n ia się k a n c e la rii w ie lk ic h m is trz ó w n ie je s t d o s ta te c z n ie p o g łę b io n a , m im o w y k a z a n ia się z n a jo m o śc ią p r a c y E r ic h a W eisego. T e n w ła ś n ie a u t o r d a je k ilk a c e n n y c h w n io s k ó w n a t e m a t p rz e p ły w u w y so k o k w a lifik o w a n e g o p e rs o n e lu k a n c e la ry jn e g o z k a n c e la rii b is k u p s tw a s a m b ijsk ie g o do k a n c e la r ii w ie l­ k ic h m is trz ó w o ra z p o c h o d z e n ia w y so k o k w a lifik o w a n e j k a d r y k a n c e la r y jn e j, co m ia ło b y z a p e w n e p o w a ż n e z n a c z e n ie p rz y u s ta l a n iu p o c h o d z e n ia a u to ró w k ro n ik , w ty m i D u sb u rg a . U d e rz a ją c e je s t p rz e c ie ż , że D u sb u rg pisze w P r u s a c h w ła ś n ie w ó w c z a s, g d y d z ia ła ła s p ra w n ie z o rg a n iz o w a n a k a n c e la r ia . P o d o b n ie m a się s p ra w a n a S a m b ii, g d zie p o w sta ł u tw ó r p o d ty tu łe m C a n o n ic i S a m b ie n sis e p ito m e g e s to r u m

P r u s s ie . W y d a je się, że n ie m o ż n a p o m ija ć k w e s tii w y s tę p u ją c y c h w czasie ró w n o ­

c ze śn ie z d z ia ła ln o ś c ią D u s b u rg a . N a p rz y k ła d a u to r k a s k ło n n a je s t p rz y ją ć , że D u s ­ b u r g b y ł k a p e la n e m w ie lk ie g o m is trz a W e r n e r a v o n O rs e ln , a je d n o c z e ś n ie n ie d o ­ s trz e g a , że z fu n k c ją tą łą c zy ło się n ie ja k o a u to m a ty c z n ie s p ra w o w a n ie k ie ro w n ic tw a n a d k a n c e la r ią 3.

U w a g i te, często d y s k u sy jn e , n ie o b n iż a ją d o ro b k u a u to rk i, k tó ry u z n a ć n a le ży •za z asa d n ic zy , ty m b a rd z ie j że d o ty c z y d z ie d zin y w ie d z y n ie s ły c h a n ie w a ż n e j z p u n k ­ t u w id z e n ia d a lsz y c h b a d a ń n a d d z ie ja m i P r u s *.

M a k s y m ilia n G rze g o rz

S tu d ia W a rm iń s k ie , t. 6, W a rm iń s k ie W y d a w n ic tw o D ie ce z ja ln e, O lsz ty n 1969, ss. 638.

J a k zaz w y c za j, ró w n ie ż p o n iższe o m ó w ie n ie o g ra n ic z y się je d y n ie do ty c h ro z ­ p r a w i m a te ria łó w , k tó r e b e z p o ś re d n io lu b p o ś re d n io d o ty c z ą d z ie jó w W a rm ii i M a ­ zu r. T rz e b a n a w s tę p ie z azn aczy ć, że k a ż d y k o le jn y to m „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ” p rz y n o s i m a te r ia ły z a c ie ś n ia ją c e się c o ra z b a rd z ie j — co z re sz tą w y n ik a z c h a r a k t e r u te g o ro c z n ik a — do te m a ty k i r e lig ijn e j. Z a z n a c z a się to szc z eg ó ln ie w o m a w ia n y m to m ie . P rz y ty m a u to rz y c o ra z częściej s ię g a ją w g łą b b a d a n e j te m a ty k i, s k u p ia ją c się n a w ą s k ic h w y c in k a c h cza so w y ch , lu b te ż n a je d n y m ty lk o z a g a d n ie n iu , s ta r a j ą c s ię za to u k a z a ć je w e w sz y s tk ic h m o ż liw y c h a s p e k ta c h . A r ty k u ł b p a J a n a O b ł ą k a , p t. Z ż y c ia e u c h a r y s ty c z n e g o n a W a r m ii w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u o tw ie ra d z ia ł „ R o z p ra w y ” . W o p a rc iu o m a te r ia ły A rc h iw u m D ie ­ c e z ji W a r m iń s k ie j w O lsz ty n ie , a zw łasz cz a a k t a w iz y ta c ji k a n o n ic z n y c h p a r a f ii n a W a rm ii z l a t 1565— 1572 i 1597— 1598 o ra z opis b is k u p s tw a w a rm iń s k ie g o M a rc in a K r o m e ra z 1583 r., a u to r u k a z u je w p ły w re f o r m a c ji n a ży cie re lig ijn e n a W a rm ii o r a z p ró b y p o d e jm o w a n e p rz e z k a r d y n a ła S ta n is ła w a H o z ju sz a i b is k u p a M a rc in a K r o m e ra , z m ie rz a ją c e do o d ro d z e n ia ży cia r e lig ijn e g o n a ty m te re n ie . B y ła to a k c ja w ie lo k ie ru n k o w a . N ie g a rd z o n o w n ie j, ja k z w y k le w ó w c ze sn y ch c zasach , n a w e t n a ­ c isk ie m a d m in is tra c y jn y m . D o w o d em n a to m oże b y ć, s c h a ra k te ry z o w a n y sze ro k o p rz e z a u to ra , e d y k t, w y d a n y p rz e z b is k u p a M a rc in a K r o m e r a 23 lu te g o 1570 r., u s t a ­ n a w ia j ą c y su ro w e k a ry d la ty c h w ie rn y c h , k tó rz y u c h y la li się o d u d z ia łu w n a b o ­ ż e ń s tw a c h . P o n ie w a ż zaś e d y k t ogło szo n y z o sta ł p rz e z K r o m e r a ja k o b is k u p a w a r ­ 3 R. G r i e s e r , D as ä lte s te R e g is te r d e r H o c h m e is te r k a n z le i d es D e u tsc h e n O r­

d e n s, M itte ilu n g e n des ö s te r r e ic h is c h e n I n s titu ts f ü r G e sc h ic h tsfo rs c h u n g , B d. 44,

1930, ss. 420, 421; K . F o r s t r e u t e r , Z u r F ra g e d e r R e g is te r fü h r u n g in d e r z e n tr a ­

le n D e u ts c h o r d e n s k a n z le i, A rc h iv a lis c h e Z e its c h rif t, B d. 52, 1956, s. 50; H . K o e p -

p e n, D ie B e r ic h te d e r G e n e r a lp r o k u r a to r e n d e s D e u tsc h e n O rd e n s a n d e r K u rie , B d . 2, G ö ttin g e n 1960, s. 37.

* O p ró cz n in ie js z e j re c e n z ji, w n r 2/1971 „ K o m u n ik a tó w ” o p u b lik u je m y o b s z e rn y a r t y k u ł re c e n z y jn y p rz y g o to w a n y p rz e z p ro f. G e r a r d a L a b u d ę . (R ed.).

610 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A

m iń s k ie g o i ja k o z w ie rz c h n ik a d o m in iu m w a rm iń s k ie g o , m ia ł w ięc p o d w ó jn ą s a n k ­ c ję — k o ś c ie ln ą i ś w ie c k ą . P o n a d to a u to r u d o w a d n ia , że z n a c z n ą ro lę w o d ro d z e n iu ż y c ia re lig ijn e g o n a W a rm ii o d e g ra ło S e m in a riu m D u c h o w n e , z ało żo n e p rz e z S t a ­ n is ła w a H o z ju sz a , ja k te ż lis ty p a s te r s k ie H o z ju sz a i K r o m e r a , o d c z y ty w a n e p rz e z p ro b o sz cz ó w p o szc z eg ó ln y ch p a r a f ii w c za sie n a b o ż e ń s tw .

D z ieje k a p itu ły k o le g ia c k ie j w D o b ry m M ieśc ie m a ją b o g a tą l i t e r a t u r ę h is to ry c z ­ n ą . O ile je d n a k a u to rz y p o szc z eg ó ln y ch o p ra c o w a ń k o n c e n tro w a li się p rz e d e w s z y s t­ k im n a h is to r ii k o ścio ła k o le g ia c k ie g o , czy te ż k a p itu ły w ogóle, o ty le k s . E d m u n d P r z e k o p w s tu d iu m p ra w n o -h is to r y c z n y m p t. P o w s ta n ie i o rg a n iza c ja p ra w n a

k a p itu ły k o le g ia c k ie j w D o b r y m M ieście do 1429 r. u k a z u je z a s a d y p r a w n e , ja ld m i

w ż y ciu w e w n ę tr z n y m k ie r o w a ła się k a p itu ła w p ie rw s z y m s tu le c iu (1341— 1429) sw e g o is tn ie n ia , z a n im w y d a ła w ła s n e s ta t u ty , u jm u ją c e w fo r m ie p is e m n e j p ra w o z w y cz a jo w e, n a k tó ry m d o te g o c za su się o p ie ra ła . W trz e c h k o le jn y c h ro z d z ia ­ ła c h — P o w s ta n ie k a p itu ły , O rg a n iza c ja k a p itu ły , U p ra w n ie n ia i o b o w ią z k i c z ło n k ó w

k a p itu ły — a u to r a n a liz u je w o p a rc iu o m a te r ia ły ź ró d ło w e i is tn ie ją c ą li t e r a t u r ę

p rz e d m io tu s t r u k t u r ę p r a w n o - o rg a n iz a c y jn ą k a p itu ły k o le g ia c k ie j. D la h is to ry k a , a zw łasz cz a m e d ie w isty , n ie z m ie rn ie i n te r e s u ją c y je s t ro z d z ia ł p ie rw s z y , w k tó ry m a u to r po d ro b ia z g o w e j i p r z e jr z y s t e j a n a liz ie m a te r ia łu ź ró d ło w e g o w y k a z a ł n ie z b i­ cie, iż z a s a d n ic z ą p rz y c z y n ą e ry g o w a n ia k a p itu ły k o le g ia c k ie j (je d y n e j n a te r e n ie p a ń s tw a z ak o n n e g o ) b y ło p rz e d e w s z y s tk im d ą ż e n ie b is k u p ó w w a rm iń s k ic h do p rz e ­ c iw s ta w ie n ia się d e s tr u k c y jn e m u w p ły w o w i Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o n a c a ło k s z ta łt (nie ty lk o re lig ijn e g o ) ży cia w d ie c e z ji w a rm iń s k ie j.

R o z p ra w a k s. M a r ia n a B o r z y s z k o w s k i e g o , P r o b le m a ty k a filo z o fic z n a i te ­

o lo giczna ги tw ó rc z o śc i J a n a z K w i d z y n a (1343— 1417), je s t d ru g ą częścią a r ty k u łu ,

z am ieszczo n eg o w to m ie p ią ty m „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ” , p o św ięc o n e g o te m u filo zo ­ fo w i i teo lo g o w i, k tó re g o p o g lą d y a u to r p r ó b u je p rz e a n a liz o w a ć n a p o d s ta w ie jeg o p ism . W d z ia le „ M a te ria ły ” te n ż e a u to r w y d a ł, w o p a rc iu o je d y n y d o c h o w a n y r ę k o ­ pis w P ra d z e , J a n a z K w id z y n a (zm . 1417) k a za n ia s y n o d a ln e ,fix p e r g is c im in i h o d ie 7’

w y g ło sz o n e w P ra d ze do 1384 r.

S tu d iu m h is to ry c z n o -litu rg ic z n e ks. W ła d y sła w a N o w a k a p t. G e n eza A g e n d y

b isk u p a M a rc in a K r o m e ra u z n a ć m o ż n a za u z u p e łn ie n ie ro z p ra w y b p a J a n a O b łą k a .

D o ty czy o n o b o w ie m n ie ty lk o te g o sam e g o o k re s u i te j s a m e j osoby, a le ró w n ie ż p o ­ d o b n e j p ro b le m a ty k i. A g e n d y b o w ie m , to k się g i k o n c e n t r u ją c e w so b ie ży cie l i t u r ­ giczne K ościo ła, z a w ie ra ją c e n a jis to tn ie js z e e le m e n ty k u ltu litu rg ic z n e g o . O d ic h p rz e jrz y s to ś c i i d o k ła d n o śc i z a le ż a ła s p ra w n o ś ć k u ltu litu rg ic z n e g o , co w o k re s ie re fo r m a c ji m ia ło is to tn y w p ły w n a ży cie r e lig ijn e d ie c ez ji. A u to r u k a z u je g en ezę

A g e n d y K ro m e ra , p rz e d s ta w ia je j p o szc z eg ó ln e części i c h a r a k t e r y z u je ro lę , ja k ą

o d e g ra ła o n a w c a łe j P o ls c e po so b o rze try d e n c k im .

D o d ziś is tn ie je w B ra n ie w ie b u d y n e k , w k tó ry m d o 1945 r. m ie ś c ił się d o m d la k o n w e rty tó w fu n d a c ji b is k u p a w a rm iń s k ie g o T e o d o ra P o to c k ie g o . D z ieje t e j f u n d a c ji p rz e d s ta w ia k s. A lo jz y S z o r с w a r ty k u le p t. F iin d a cja b isk u p a T eo d o ra P o to ck ie g o .

D om d la k o n w e r ty tó w го B r a n ie w ie 1722— 1945. W części p ie rw s z e j, o b e jm u ją c e j o k re s

do 1772 r., a u to r o m a w ia w y p o sa ż e n ie D o m u , re g u la m in o b o w ią z u ją c y jeg o m ie s z k a ń ­ ców , d ro g i, ja k im i p o szc z eg ó ln i k o n w e rty c i t r a f i a li do D o m u , w re sz c ie p rz e d s ta w ia sy lw e tk i n ie k tó ry c h z n ic h . D o d a jm y , że b y ł to o k re s n a jw ię k sz e g o ro z k w itu f u n d a c ji, c ie sz ą ce j się p o p a rc ie m i o p ie k ą b is k u p ó w i k a n o n ik ó w w a rm iń s k ic h , w s p ie r a n e j po m o cą fin a n s o w ą , n a p ły w a ją c ą z ró ż n y c h d z ie ln ic R zec z y p o sp o lite j. In a c z e j b y ło w d ru g im o k re sie , tj. w la ta c h 1772— 1945. Z c h w ilą z a b o ru W a rm ii, w ła d z e p r o te s ta n c ­ k ic h P r u s p o d e jm o w a ły ró ż n o ra k ie p ró b y z lik w id o w a n ia te j fu n d a c ji, u s iłu ją c p rz e d e w sz y s tk im p o p rz e z u c isk fis k a ln y d o p ro w a d z ić do je j r u in y g o sp o d a rc z e j. P o m im o

R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A 611 d a lsz e j o p ie k i b is k u p ó w w a rm iń s k ic h i ic h p r z e c iw s ta w ia n iu się d ą ż e n io m w ła d z f u n d a c ja c h y liła się c o ra z b a rd z ie j k u u p a d k o w i. O k re s h itle ro w s k i, to czas w e g e ta c ji D o m u . B ra k m a te ria łó w ź ró d ło w y c h n ie p o z w o lił a u to ro w i n a d o k ła d n e s c h a r a k t e ­ r y z o w a n ie te g o o k re s u .

Z b a d a ń n a d p r a k t y k a m i r e lig ijn y m i w d ie c e z ji w a r m iń s k ie j k s. W ła d y sła w a P i w o w a r s k i e g o je s t c z w a rtą ro z p ra w ą so cjo lo g icz n ą te g o a u to r a d ru k o w a n ą w „ S tu d ia c h W a r m iń s k ic h ” . W p rz e c iw ie ń s tw ie do p o p rz e d n ic h , w k tó ry c h a u to r z a j­ m o w a ł się lu d n o ś c ią z a m ie s z k u ją c ą p o łu d n io w ą część W a rm ii, ty m ra z e m z a i n te r e ­ s o w a n ia sw o je ro z sz e rz y ł n a c ałą d ie c ez ję w a rm iń s k ą . J a k zaw sze w p rz y p a d k u teg o a u to r a o trz y m a liś m y n ie z m ie r n ie c ie k aw e stu d iu m , o p a rte o ró ż n o ra k i m a te r ia ł źró d ło w y — s p ra w o z d a n ia p ro b o szczó w , p ro to k ó ły w iz y ta c ji k a n o n ic z n y c h , a n k ie ty — s ta n o w ią c y so lid n ą p o d s ta w ę do in te re s u ją c y c h u o g ó ln ie ń i w n io sk ó w . O d p o w ie d ź n a p y ta n ie , ja k a je s t re lig ijn o ś ć lu d n o ś c i k a to lic k ie j d ie c e z ji w a rm iń s k ie j, a u to r s ta r a się o k re ś lić po p rz e b a d a n iu z a g a d n ie ń : czy m u w a ru n k o w a n a je s t re lig ijn o ś ć t e j lu d n o ści, ja k i w p ły w n a p r a k ty k i r e lig ijn e m a p ro b le m in d u s tr ia liz a c ji i u rb a n iz a c ji, a j a k i p o c h o d ze n ie te r y to r ia ln e lu d n o śc i, je j w y k s z ta łc e n ie i w a r u n k i ż y cio w e, i w re sz c ie — ja k i w p ły w m a lic z b a k a p ła n ó w i ro z m ie sz c z e n ie siec i p a r a f ia ln e j. S u m a o d p o w ie d zi n a te p y ta n ia p o z w a la d o p ie ro , z d a n ie m a u to ra , p rz e d s ta w ić m o ż li­ w ie o b ie k ty w n ie p ro b le m p o s ta w io n y w ty tu le .

P o sz cz e g ó ln e a r ty k u ły o m a w ia n e g o to m u o p a trz o n e są w stre sz c z e n ia w ję z y k a c h n ie m ie c k im , fr a n c u s k im lu b ła c iń sk im .

W d z ia le „ R e c e n zje i o m ó w ie n ia ” ks. M a r ia n B o r z y s z k o w s k i o m a w ia w y d a ­ w a n e w N ie m ie c k ie j R e p u b lic e F e d e ra ln e j c za so p ism o „ D er D o ro th e e n b o te . M itte i­ lu n g s b la tt d es D o ro th e e n b u n d e s ”, p o św ię c o n e ż y ciu D o ro ty z M ąto w ó w (1347— 1394), k tó r e j s p o w ie d n ik ie m i p rz e w o d n ik ie m d u c h o w y m b y ł w la ta c h 1392— 1394 J a n z K w id z y n a . T e n ż e a u to r o m a w ia p ra c ę J e rz e g o S i k o r s k i e g o p t. M ik o ła j K o p e r ­

n i k n a W a r m ii. C h ro n o lo g ia ży c ia i d zia ła ln o śc i. K s. W ła d y sła w T u r e k re c e n z u je

p ra c ę k s. W ła d y sła w a P i w o w a r s k i e g o , P o s ta w y k a to lik ó w w o b ec d u c h o w ie ń ­

s tw a na p o łu d n iu W a rm ii.

W p ię c iu k o le jn y c h o m ó w ie n ia c h p o szc z eg ó ln y ch to m ó w „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ” z w ra c a łe m u w a g ę re d a k c ji, że b r a k in d e k só w n ie z m ie rn ie u tr u d n i a k o rz y s ta n ie z teg o cza so p ism a. O m a w ia n y to m p rz y n o s i s a ty s fa k c ję , z a w ie ra b o w ie m in d e k sy d la to m ó w 1— 5 o ra z to m u 6. In d e k s y te , m o im z d an iem , są w z o re m , ja k p o w in n y w y g lą d a ć i n ­ d e k sy w c z a so p iśm ie n a u k o w y m . A u to r S k o r o w id z ó w do „ S tu d ió w W a r m iń s k ic h ”

I — V (1964—1968) k s. b p J u lia n W o j t k o w s k i z g ru p o w a ł je w d z ie w ięc iu ro z d z ia ­

ła c h : 1. S k o r o w id z r o zp r a w i a r ty k u łó w , 2. S k o r o w id z r e c e n z ji i o m ó w ie ń 3. S k o r o ­

w id z n a z w is k , 4. S k o r o w id z n a z w g e o g ra fic z n y c h , 5. S k o r o w id z r ze c zo w y , 6. S k o r o ­ w id z b ib lijn y , 7. S k o r o w id z p r a w n y , 8. S k o r o w id z r ę k o p is ó w , 9. S k o r o w id z ilu s tr a c ji.

K s. M a ria n B o r z y s z k o w s k i , a u to r in d e k só w do to m u 6, z a s to s o w a ł ta k i sam p r z e jrz y s t y i w z o ro w y u k ła d h a se ł. N a leż y m ie ć n a d z ie ję , że w n a s tę p n y c h to m a c h z n a jd z ie m y ró w n ie ż in d e k sy i w re sz c ie p o z n a m y s k ła d r e d a k c j i c za so p ism a.

N a z ak o ń c z e n ie jeszcze je d n a u w a g a . W y d a je się, iż w ś w ie tle p rz e d s ta w io n e j w y ż e j z a w a rto ś c i cza so p ism a, s tw ie rd z e n ie o z a c ie ś n ia n iu się r e d a k c j i do z a g a d n ie ń ściśle r e lig ijn y c h z o sta ło u d o w o d n io n e . C h a r a k te r y s ty c z n y je s t b r a k m a te ria łó w d o ­ ty c z ą c y c h d z ie jó w n a jn o w sz y c h , b y w y m ie n ić ch o ciaż b y b io g ra fie czo ło w y ch p rz e d ­ s ta w ic ie li K o śc io ła K a to lic k ie g o i r u c h u p o lsk ie g o n a ty m te r e n ie w o k re s ie o s t a t ­ n ieg o stu le c ia , j a k np . ks. R o b e rta B ilite w sk ie g o , czy ks. W a le n te g o B arcz e w sk ie g o . S ąd zę, iż ż a d n e z czaso p ism n a u k o w y c h w O lszty n ie n ie je s t w ta k im s to p n iu , ja k w ła śn ie „ S tu d ia W a rm iń s k ie ” p re d y s ty n o w a n e do p o d ję c ia te j te m a ty k i.