A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA HISTOR ICA 7, 1981
Janusz Socha
Z DZIEJÓW RUCHU LUDOWEGO W PIOTRKOWSKIEM
1. PIOTRKOW SKIE KOLO O ŚW IA T Y LUD OW EJ 1892— 1895
Początki ruchu ludowego w Piotrkowskiem 1 sięgają końca XIX w. i wiążą się z działalnością m łodzieży gimnazjalnej Piotrkowa Tryb., skupionej w tajnej organizacji Kół O św iaty Ludowej (KOL). Koła te, działające od 1892 r., m iały na celu zwalczanie analfabetyzmu wśród m łodzieży i dorosłych, upowszechnianie czytelnictwa w języku pols kim, rozwój sam owiedzy narodowej i uświadom ienia społecznego mas ludowych. KOL, początkowo apolityczne, w latach dziew ięćdziesiątych XIX w. zostały podporządkowane Narodowej Demokracji2.
Na ślady działalności KOL w gimnazjum piotilkowskim prowadzą wspomnienia Stefana Juliana Brzezińskiego, w spółtw órcy ruchu ludow ego w Królestwie Polskim. Piotrkowskie KOL miało należeć do „centralizacji", tj. do Ligi Narodowej, organu kierow niczego Narodowej Demokracji3. S. J. Brzeziński pisze o niemalże równoczesnym utworzeniu w Piotrkowie innej organizacji tajnej, posiadającej analogiczną nazwę i z pozoru analogiczny program działalności ośw iatow ej na w si4. W rzeczywistości celem „nowego" KOL była em ancypacja ośw iaty ludowej spod w p ły w ów narodowodemokratycznych. Na podstawie dotychczasow ych ma teriałów trudno jest ustalić czasokres jego działalności, która mogła przypaść na lata 1892— 1895 i zbiegła się z ofensyw ą organizacyjną N a rodowej Demokracji na wsi, upatrującej w KOL instrument
oddziaływa-1 T eren Öadan ob ejm u je pow .: p io tr k o w sk i, rad om szczań sk i i o p o c z y ń sk i, z k tó rych w 1975 r. u tw o rzo n o w o j. p io trk o w sk ie.
! H. B r o d o w s k a , K o la O ś w i a t y L u d o w e j. P r z y c z y n e k d o b a d a ń na d r o z w o j e m ś w i a d o m o ś c i c h ł o p ó w , [w:] S t o w a r z y s z e n i e s p o ł e c z n e j a k o ś r o d o w i s k o w y c h o w a w c z e , pod red. I. L e p a l c z y k , Łódź 1974, s. 122— 129. 3 S. J. B r z e z i ń s k i , P o ls k i Z w i ą z e k L u d o w y , tam że, s. 30. 4 B r z e z i ń s k i , tam że, s. 31. к
nia na m asy chłopskie5. Od 1899 r. zadanie to poczęło spełniać tajne Tow arzystwo O św iaty Narodowej w ykorzystujące sieć „starych" KOL«, z których odeszła część działaczy zakładając Ludowe Koło Oświaty (LKO)7.
W św ietle wspom nień S. J. Brzezińskiego można postawić hipotezę o pionierskiej roli „nowego" KOL w genezie Ludowych Kół Oświaty, zapoczątkowanych na terenie warszawskiej Szkoły M echanicznej, gdzîe naukę kontynuowała grupa piotrkowskiej m łodzieży gimnazjalnej. Wśród nich był S. J. Brzeziński. Na grunt warszawski przeniesione zostały piotrkowskie doświadczenia pracy wśród ludu wiejskiego, należy w ięc
pościęcić im w ięcej uwagi. ,
S. J. Brzeziński pow ołuje się w sw ych wspomnieniach na statut orga nizacyjny i program działalności „kółka" piotrkow skiego8, o którym w iem y skąpo. Dokumenty te przypuszczalnie się nie zachowały lub może ze w zględów bezpieczeństwa nigdy nie zostały wydrukowane. N a statut zapr^ysięgała 10-osobowa grupa założycieli „kółka"9, a prog ram dość ogólnie scharakteryzował S. J. Brzeziński.
O drzuciwszy pozytyw istyczną niewiarę w pow odzenie niepodległoś ciow ego zrywu narodu, program „kółka" stwierdzał, że walka o w yzw o len ie Polski musi być prowadzona dalej. Twórcy programu, przeświad czeni o upadającej roli ziemiaństwa, pierw szoplanow e m iejsce w ru chu niepodległościow ym wyznaczali ludowi, wymagającem u jednakże ośw iecenia. Odrzucając pozytywistyczno-organicznikowskie idee o św ie cenia ludu poprzez dwór, plebanię i nie znającą realtiów życia chłopskie go inteligencję miejską, stale przebywającą z dala od wsi, negowali oni także założenia ideow e i taktyczne Ligi Narodowej, usiłującej w y korzystać ruch ludowy do w łasnych, niechłopskich interesów politycz nych. N ie przyjęli też programu socjalistycznego, postanowili stworzyć odrębny od propagowanych w ów czas kierunków ideowych, system dzia łalności uświadam iająco-organizacyjnej wśród chłopów Królestwa Pol skiego10.
s T am że, s. 437— 438. S. J. B rzeziński do gim nazjum p io tr k o w s k ieg o u cz ęszcza ! w la ta ch 1888— 1895.
6 Q u e s t o r (krypt.), R uch n a r o d o w y w ś r ó d ludu w i e j s k i e g o w K r ó l e s t w ie ,
„P rzegląd W szech p o lsk i" 1903, nr 2; S. K o z i c k i , T o w a r z y s t w o O ś w i a t y N a r o d o w e j
(1902— 1906), „P rzegląd W sz e ch p o lsk i" 1924, nr 2.
’ B r o d o w s k a , op. cit., s. 132 i n. ' B r z e z i ń s k i , op. cit.
• S k ład grupy: A le k sa n d e r K ra szew sk i, S tefan J u lia n B rzeziń sk i, W in c e n ty Sudej- ko, E ligiu sz M irecki, M arian K azu biński, Barnaba G rzem ielew sk i, R om an J eln ick i, J ó zef [?] Z aborsk i, Sam u el E ttinger, [?] G in sb erg, tam że, s. 16.
10 T am że, s. 3— 333. Zob. tak że: R. W r o c z y ń s k i , P r o g r a m y o ś w i a t o w e p o
Zdobywszy potrzebne fundusze na cele organizacyjne, zwłaszcza na skom pletowanie nielegalnej biblioteczki, piotrkowskie KOL przystąpiło do agitacji wśród chłopów. Członkowie koła początkowo usiłow ali w yk o rzystać w tym celu tzw. kondycje, tj. wyjazdy wakacyjne na zaproszenie rodzin ziemiańskich, by „wejść w kontakt z ludnością wiejską i odpo-, wiednio biblioteczki ulokow ać”11. Kondycje nie miały stałego charakte ru, trafiały się przeważnie w dworach oddalonych od Piotrkowa i nie pozwalały na zachowanie ciągłości kontaktów z ludnością wiejską, o które zresztą zabiegano słabo z obaw y przed zdekonspirowaniem. Nie w ystarczały również własne i niezależne od w yjazdów w akacyjnych kontakty rodzinne członków „kółka” . w yw odzących się ze środowiska chłopskiego (J. Zaborski) lub z drobnoziemiańskiego (R. Jelnicki). Ich ro dzinne m iejscow ości „nie nadawały się do specjalnej w ypraw y” agita cyjn ej1*. W tej sytuacji S. J. Brzeziński wspólnie z A. Kraszewskim podjął samodzielną i udaną próbę nawiązania bezpośrednich kontaktów z gospodarzami podpiotrkowskich wsi Belzatka i Majków. S. J. Brze ziński, zdobyw szy w ten sposób pierwsze doświadczenia bezpośredniej agitacji wśród chłopów, powziął myśl „przekształcenia system u ośw ia ty ludowej"13, w ciągu kilku następnych lat uwieńczoną przygotow a niem grupy nauczycieli ludowych do działalności politycznej wśród chłopów i utworzeniem Polskiego Związku Ludowego (PZL).
Nie dysponujem y zapisem tytułów książek i broszur zgromadzonych w nielegalnej biblioteczce piotrkowskiego KOL, która zasługuje na za interesowanie w badaniach w czesnego stadium rozwoju ruchu ludow e go w Królestwie Polskim. W iadomo tylko, że księgozbiór ten groma dzony w drodze zakupów „był przeważnie pośw ięcony dziełom nauko wym i takim zagadnieniom o jakich w szkole oficjalnej nie m ogło być m owy, a w ięc ew olucji przyrodniczej,' społecznej i politycznej, rozwo jowi wierzeń religijnych itp. Niektóre z tych dzieł robiły rewolucję w głowach czytającej je młodzieży"14.
2. POLSKI ZW IĄZEK LUD O W Y 1904— 1907
Polski Związek Ludowy założony 13 XI 1904 r. rozwinął się najbar dziej w gub. warszawskiej i lubelskiej oraz na Podlasiu. W gub. piotr kowskiej nie miał szerszego oddziaływania. Brakło z pewnością tutaj kadry nauczycielskiej, przygotow ywanej w Ludowych Kołach Oświaty,
11 B r z e z i ń s k i , op. cit., s. 33. 12 T am że, s. 37.
13 T am że, s. 39. 14 T am że, s. 34— 35.
do pracy agitacyjnej z masami chłopskimi, która z reguły tworzyła zręby organizacyjne PZL. Jest również prawdopodobne, że sam przy wódca Związku — S. J. Brzeziński, pow odowany zasadami bezpieczeńs twa zaniechał w Piotrkowskiem kontynuacji swych kontaktów gimnaz jalnych. W całej gub. piotrkowskiej ustalono tylko 6 ośrodków dzia łalności PZL: po 2 w pow. brzezińskim1* i łaskim 18, a po 1 w pow. czę stochow skim 17 i piotrkowskim 18. Delegatów z piotrkowskiego nie w y mienia się także wśród uczestników I Zjazdu PZL 29 XI 1906 r. w W ar szawie, na którym rozważano koncepcje programowe Związku19.
Projekt programu PZL, opracowany pierwotnie przez E. Abramows- kiego, w ytyczał kierunki działalności politycznej chłopów w zaborze rosyjskim. Naczelnym zadaniem organizacji miała być walka o przy w rócenie swobód narodowych, demokratycznych pi;aw obyw atelskich i autonomii Królestwa Polskiego20. E. Abramowski, zwolennik utopij nych koncepcji społecznych21, pomniejszał nabrzmiewającą w latach Tewolucji 1905— 1907 r. kw estię agrarną22, podjętą przez delegatów chłopskich na warszawskim zjeżdzie PZL, wypowiadających ■ się za ustawowym wyw łaszczeniem majątków obszarniczych23.
Polski Związek Ludowy rozwinął now e m etody wałki, nie stosow ane dotychczas w ruchu chłopskim zaboru rosyjskiego. W ym ienia się zwła szcza liczne przejawy solidarności z ruchem strajkowym przem ysłowej klasy robotniczej i współdziałanie z PPS, dla której ogniwa PZL m iały stanowić ośrodki w pływ ów socjalistycznych na wsi. Związek zbliżał się także do SDKPiL.
Na wsi gub. piotrkowskiej walki rewolucyjne m iały dość intensyw ny charakter. Z największą siłą wystąpili chłopi pow. piotrkowskiego, zaktywizowała się również ludność wiejska pow. radomszczańskiego.
U źródeł aktywności rewolucyjnej mas chłopskich pow. piotrkow skiego leżało oddziaływ anie klasy robotniczej Łodzi, Pabianic, Tomaszo wa Maz. i Piotrkowa Tryb. w pierwszej kolejności pobudzającej w y
15 W S r ę d o w ie i G linn iku. B. R a d 1 a k, P o ls k i Z w i ą z e k L u d o w y w r e w o l u c ji 1905— 1907 r., W a rsza w a 1962, s. 66.
ie w W y m y s ło w ie ł L utom iersku; tam że. 17 W P oczesn ej; tam że,
i* w W olborzu; tam że.
11 Zob.: B r z e z i ń s k i , op. cit., s. 132— 133.
20 W . S t a n k i e w i c z , C z a s o p iś m ie n n ic t w o l u d o w e w K r ó l e s t w i e P o ls k im 1905— 1914, W a rsza w a 1957, s. 139— 143. J1 H. B r o d o w s k a , A b r a m o w s k i p r z y p o m n i a n y , „K w artaln ik H isto ry czn y " 1967, z. 1, s. 165— 168. “ K. G r o n i o w s k i , K w e s t i a a g ra r n a w K r ó l e s t w i e P o ls k im 1871— 1914, W ar sz a w a 1966, s. 187— 190. łS S t a n k i e w i c z , op. cit., s. 147— 148.
stąpienia strajkowe robotników folwarcznych. N ajw cześniej rew olucjo nizowały sią m asy chłopskie ze wsi otaczających w ym ienione miasta, zwłaszcza w gminach położonych od Piotrkowa Tryb. w kierunku Łodzi, Pabianic i Tomaszowa Maz.24 Ze szczególną siłą wystąpiła tutaj agitacja socjalistyczna. W rzenie rewolucyjne spotęgow ało się także w rejonie gm.: Rozprza, Gorzkowice i Kamieńsk, położonych na południe od Piotr kowa i tworzących ważne ośrodki stacyjne linii kolejow ej warszawsko-- wiedeńskiej oraz w gm.: Bełchatówek, Łękawa i Grabica, aktyw izow a nych rozwojem tkactwa fabrycznego i chałupniczego.
3. RUCH ZAR A N IA R SK I 1907— 1915
Krótkotrwała, bo tylko 3-letnia działalność PZL przyspieszyła roz w ój uświadomienia politycznego chłopów polskich w zaborze rosyjs kim i przygotowała grunt do rozwoju ruchu zaraniarskiego. Skupiony w okół tygodnika „Zaranie", w ydaw anego w W arszawie przez M aksy miliana M alinow skiego w latach 1907— 1915, ruch ten organizował chło pów do walki z uciskiem społecznym i narodowym. Zaraniarze w al czyli o rozwój ośw iaty powszechnej i postępu gospodarczego w rolnic tw ie chłopskim, głosili hasła em ancypacji klasowej chłopów spod w p ły w ów ziemiańsko-kleriykąlnych, rozwijali niepodległościow e dążenia na rodu polskiego25.
Rozwój przestrzenny ruchu zaraniarskiego, pozbawionego sformali zowanych struktur organizacyjnych, opierał się na czytelnikach i ko respondentach „Zarania". Terenowych korespondentów pisma utożsa mia się z terenowymi ogniwami działania ruchu. W pow. piotrkowskim ustalono dotychczas 7 korespondentów26, w pow. opoczyńskim 3 kores pondentów27, a w pow. radomszczańskim 2 korespondentów28 „Zarania", łącznie 12 korespondentów. Przyjmując tezę W. Piątkowskiego, że 1 korespondent przypadał na 12 prenumeratorów „Zarania"29, otrzymuje my hipotetyczną liczbę ponad 140 prenumeratorów pisma i zdeklaro wanych zw olenników ruchu zaraniarskiego w Piotrkowskiem. W samym tylko pow. piotrkowskim, w granicach badanego regionu, najlepiej roz
J 4 H. B r o d o w s k a , Z b a d a ń ru ch u c h ł o p s k i e g o na t e r e n ie gm in w i e j s k i c h w o k r ę g u ł ó d z k i m w o k r e s i e r e w o l u c j i 190S— 1907 r., ZNUŁ 1957, ser. I, z. 5, s. 157— — 174.
18 M. M a l i n o w s k i , C h ł o p s k i ru ch z a r a n ia rs k i, W a rsza w a 1948; J. G r a b i e c ,
L u d o w c y i i d e a l u d o w a , „Zaranie" 12 VI 1913, nr 24.
26 W B ełch a to w ie, G rab icy, G ro ch o lica ch , Łozach, M ile jo w ie , R o żn iatow icach , W o li K ru szyń sk iej. W . P i ą t k o w s k i , D z ie j e ruch u z a r a n ia r s k ie g o , W a rsza w a 1956.
27 W C zersk u, K lw o w ie, S m ardzew icach; tam że. *8 W K odrąbiu i Pajęcznie,- tam że.
winiętym pod tym względem, m ogło być w g obliczeń W. Piątkowskie go 80—90 prenumeratorów „Zarania". Źródła administracji rosyjskiej w pow iecie, z których W. Piątkowski nie korzystał, wskazują na co najmniej 33 prenumeratorów pisma w pow. piotrkowskim30 i 17 w pow. radomszczańskim31.
Topografia sieci korespondencyjnej „Zarania" w pow. piotrkowskim jest zbieżna z topografią wrzenia rew olucyjnego lat. 1905— 1907.
Jednym z silniejszych ośrodków zaraniarskieh w Piotrkowskiem był rejon Bełchatowa. Z korespondencji [?] Anszpergera, tkacza bełcha- tow skiego publikowanych w „Zaraniu”32, można wnioskować o znacz nej popularności ruchu zaraniarskiego wśród tkaczy-chałupników oko licznych wsi, posiadających niew ielkie lub wręcz działkowe gospodar stwa rolne.
Korespondencja Józefa Dratwy, zam ieszkałego w Łazach gm. Łęcz no, dostarcza interesujących danych o w alce sił klerykalnych z ruchem zaraniarskim, która w Piotrkowskiem miała równie ostry charakter jak w całym kraju. W ieś Łazy należała do parafii M ilejów, której pro boszcz odm ówił wykonania kapłańskich posług na pogrzebie zmarłego w listopadzie 1912 r. Piotra Krasonia, czytelnika „Zarania”33. Z podobną postawą kleru parafialnego spotykali się zaraniarze w gm. Łabudzice, gdzie m iejscow y proboszcz usiłow ał całkowicie odizolow ać czytelników „Zarania” od społeczności lokalnej34.
Oprócz czytelników i korespondentów „Zarania", oficjalnie deklaru jących swą w ięź z zaraniarskim ruchem ludowym, sifery klerykalno-zie- miańskie zw alczały wszystkich zw olenników postępow ych idei społecz nych i gospodarczego usam odzielnienia wsi zaboru rosyjskiego. W Piotr kowskiem na kilka lat przed I wojną światową obiektem tej walki byli chłopscy działacze kółek rolniczych Centralnego Towarzystwa Rolnicze go (CTR).
Działalność CTR w Piotrkowskiem zapoczątkowana została.w 1905 r. utworzeniem Gubernialnego Towarzystwa Rolniczego, przy którym pow stała równocześnie Sekcja Gospodarstw Drobnych, tj. chłopskich,
30 W B abach — 1, w B e łc h a to w ie — 6, w G o rz k o w ic a ch — 2, w K am ień sk u — 4, w Łazach — 3, w P io tr k o w ie — 6, w S u le jo w ie — 5, w S z c ze rc o w ie — 1, w Gra b ic y — 2, w W o lb o rzu — 3 p ren um eratorów . A rch iw u m P a ń stw o w e m. Łodzi i w o j. Ł ód zk iego (dalej: APŁ), K a n c e la r ia G u b e r n a to r a P i o t r k o w s k i e g o (dalej: KGP), sy g n . 83, nlb.
31 W B rzezinach — 2, w K ło m n ica ch — 3, w P a jęc zn ie — 5, w R ad om sku — 1, w S u lm ierzy ca ch — 3, w Ś w ię te j A n n ie — 3 prenum eratorów . Tam że.
52 „LlSły d o Z ar an ia. Z w y c i e c z k i d o B ełc h atow a" , „Zaranie" 22 II 1912, nr 8. j 33 ,iListy do Zarania. S p o d P io t r k o w a " , „Zaranie" 5 XII 1912, nr 49.
w 1907 r. przemianowana na W ydział Kółek Rolniczych (WKR) Guber- nialnego Towarzystwa Rolniczego“ . W skład zarządu WKR, od samego początku opanowanego przez ziemian, wszedł jedyny przedstawiciel chłopów — Józef Kotds z M ilejowa. Oficjalnie nie był on zaraniarzem, nie prenumerował „Zarania", lecz w działalności WKR reprezentował on zaraniarskie idee gospodarczego uniezależnienia chłopów od solida- rÿstycznego programu CTR. Zwalczany przez ziemian, zwłaszcza przez Felicjana O tockiego — prezesa WKR, w rodzinnym M ilejow ie został on poddany różnorodnym szykanom środowiska parafialnego*®. W 1912 r. J. Kotas został usunięty z zarządu piotrkowskiego WKR CTR.
Społeczno-gospodarczą instytucją ruchu zaraniarskiego b yły kółka rolnicze, zrzeszone w Tow arzystwie Kółek Rolniczych im. Staszica (TKR), utworzone niemalże równocześnie z W ydziałem Kółek Rolniczych CTR. Staszicowskie TKR organizowało chłopów Królestwa Polskiego do sa modzielnej 'pracy społeczno-rolniczej, niezależnej od w pływ ów obszar- niczo-klerykalnych, którym poddane były kółka rolnicze CTR. Szerzej też ujmowano w nim działalność ośw iatow ą na wsi*7.
W Piotrkov/skiem ustalono tylko 3 staszicow skie kółka -rolnicze w M ilejow ie38, W oli Kruszyńskiej39 pow. piotrkowskiego oraz w Czers ku pow. opoczyńskiego40, nie było ich przypuszczalnie w pow. radom szczańskim. W porównaniu do 138 kółek rolniczych TKR na terenie Królestwa Polskiego przed I wojną światową, najliczniejszych w gub, warszawskiej i lubelskiej41, ich rozwój w Piotrkowskiem był nikły, być może opóźniała go aktywizacja działaczy zaraniarskich w kółkach rol niczych CTR.
4. POLSKIE ST R O N N IC T W O LUDOW E „WYZW OLENIE" 1915— 1918
Polskie Stronnictwo Ludowe „W yzwolenie" powstało 5 XII 1915 т z połączenia Związku Ludu Polskiego, Związku Chłopskiego i Stronnic twa Ludowego.
35 S p r a w o z d a n ie C e n t r a l n e g o T o w a r z y s t w a R o ln ic z e g o w K r ó l e s t w i e P o ls k im za
ro k 1900, W a rsza w a 1910, s. 266— 267; R o c z n ik C e n t r a l n e g o T o w a r z y s t w a R o ln ic z e g o w K r ó l e s t w i e P o ls k im za r o k 1912, W a r sza w a 1913, s. 218— 220.
36 C o s ł y c h a ć w k ra ju , „Zaranie" 21 I 1909, nr 3.
37 S ta tu t T o w a r z y s t w a K ó ł e k R o l n i c z y c h im. Stasz ica, W a rsza w a 1916; por.; J. B a r t y ś , K ó łk a r o ln ic z e w K r ó l e s t w i e P ols kim , W a rsza w a 1974, s. 142 i n.
1,1 U tw o rzo n e V/ 1911 r. Sk ład zarządu: F ra n ciszek Janik, Jan D u dek, Jan S zy m a ń sk i, J ó zef Z aw isza. APŁ, KGP, sy g n . 443, nlb.
11 U tw o rzo n e w 1911 r. Sk ład zarządu; S zy m o n Baranooviecki, Jan i W o jc ie c h C h ęc iń sc y , A n drzej K o cisz e w sk i, J ó zef P relcz y ń sk i. Tam że.
Brak d a n y ch o rg a n iza cy jn y ch . łI В a r t y ś , op. cit., s. 49.
Z trzech jednoczących się organizacji w Piotrkowskiem największe aktywa organizacyjne posiadał ZLP. Z pow. piotrkow skiego pochodził Aleksander Bogusławski, współredaktor „Polaka", organu prasowego ZLP.
Na dzieje ZLP, założonego przez chłopskich działaczy niepodległoś ciowych, zrywających z Narodową Demokracją, poważny w pływ miała konferencja w Piotrkowie 19 III 1915 r., rozważająca postaw ę tego Związku w kw estii niepodległości Polski. Konferencja zajęła stanowisko czynnego wsparcia w olnościow ych dążeń narodu i aktyw nego udziału chłopów, objętych wpływami ZLP, w Legionach Polskich42. W kilka dni później, 24 III 1915 r. odbiył się* zjazd „kierowników powiatowych" ZLP, który uznał Legiony Polskie jako „zaczątek armii polskiej" i złożył V o
tum zaufania Departamentowi W ojskowem u N aczelnego Komitetu Na rodowego45.
W e wspomnianej konferencji piotrkowskiej, 19 III 1915 r- uczestni czyło 18 delegatów, reprezentujących 14 „ośrodków pracy organizacyj- ' nej" ZLP44. „Ośrodek piotrkowski, obejmujący przypuszczalnie tutejszy powiat, reprezentowało 3 delegatów, równorzędna ilość delegatów przy była z „ośrodka" częstochow skiego. Pozostałe „ośrodki” reprezentowa ne b yły przez delegacje pojedyncze, co może dowodzić silniejszego roz woju organizacyjnego ZLP w pow. piotrkowskim. Analizując dział ko respondencyjny „Bartosza”, drugiego obok „Polaka” organu prasowego ZLP, można podać kilka m iejscow ości, wyróżniających się zaawansowa nym rozwojem tej organizacji. Były to: Sulejów, W oźniki, Podolin, Łę czno, W itów 45. Ze szczególnym uznaniem redakcja „Bartosza" pisała o postępach w pracy organizacyjnej ZLP na terenie gm. Podolin, która pod tym względem „daleko odskoczyła od innych gmin"49.
Dość ży w o tn y okazał się także radomszczański „ośrodek" ZLP, w y kazujący się równorzędną do „ośrodka" piotrkowskiego liczbą 5 m iejs cow ości korespondencyjnych „Bartosza", w Gidlach, Folwarkach, Kona rach i Stobiecku47. Poważną rolę w rozwoju organizacyjnym ZLP na te renie powiatu radomszczańskiego spełnił jego zjazd 8 IV 1915 r. w Ra domsku, który oprócz spraw natury społeczno-politycznej zobowiązał
42 Z ż y c i a o r g a n i z a c y j n e g o , „B artosz” 21 III 1915, nr 3.
43 Z j a z d N a r o d o w e g o Z w i ą z k u C h ł o p s k ie g o , „Bartosz" 1 IV 1915, nr i .
44 W A le k sa n d r o w ie K o n sta n ty n o w sk im , C zęsto ch o w ie, Lolwiczu, Łodzi, M ie ch o w ie , O lk u szu , P ab ian icach, P io tr k o w ie Tryb., R adom sku, S o sn o w cu , T o m a szo w ie M az., Z aw ierciu , Z d u ń sk iej W o li, Z gierzu. Tam że.
45 P o k w i t o w a n i a , „B artosz” 11 IV 1915, nr 5j 21 IV 1915, nr 6. 40 K o r e s p o n d e n c j e , tam że, 1 IX 1915, nr 16.
delegatów do „bardziej sprężystego działania"48. W ykonując uchw ały zjazdu rozwinięto szeroką akcję propagandową wśród ludności w iejs kiej powiatu, eksponując kw estie w yzw olenia narodowego. Już w ma jowym numerze „Bartosza" z 1915 r. pisano o „zebraniach ludowych", w Pławnie, Gidlach i dwukrotnie w Konarach z udziałem ok. 330 osób, najwięcej w Pławnie — 150 osób. Korespondencja z Konar, gdzie „zna lazło się sporo św iatlejszych gospodarzy"49, dowodzi wzrastającej roli bardziej uświadom ionych chłopów w rozwoju lokalnych ośrodków ZLP na terenie pow. radomszczańskiego. Przewodnictwo poczęli w nich obej mować chłopi wyróżniający się stopniem uświadom ienia, którzy „zrozu mieli potrzebę łączenia się w pracy dla dobra ogólnego"50. Szczególnie intensyw ną działalność radomszczański „ośrodek" ZLP prowadził w spra wie uświadom ienia narodowego chłopów, organizując szereg zebrań i odczytów o tem atyce legionow ej.
W św ietle materiałów korespondencyjnych „Bartosza" nie ulega wątpliwości, iż tak w pow. radomszczańskim, jak i w pow. piotrkow skim, penetrowanym silnie przez „wysłanników" DW NKN, „ośrodki" ZLP udzielały wsparcia Legionom i zostały w łączone do akcji wojsko- w o-niepodległościow ej narodu polskiego.
Lokalizacja DW NKN w Piotrkowie zaktywizowała przed I wojną światową niezbyt liczne ośrodki działania Związku Chłopskiego (ZCh), titworzonego w 1912 r. pod wpływ em PPS. W św ietle działu korespon dencyjnego „Chłopskiej Sprawy", organu prasowego ZCh, wynika, że na początku 1915 r. odbyła się „konferencja chłopska Ziemi Piotrkow skiej", poświęcona sprawom organizacyjnym Związku. Uchwalono w ów czas „wezwać w szystkie w si do organizowania się" i łączenia w ogniwach ZCh51. Zgromadzone matriały źródłowe nie pozwalają jed nakże na odtworzenie stanu organizacyjnego ZCh w Piotrkowskiem. W iadomo tylko, że w marcu 1915 r. napływ chłopów pow. piotrkowskie go do ZCh był „wzrastający"52. Opublikowane pokwitowania za wpła ty na prenumeratę „Chłopskiej Sprawy” wskazują „na ośrodki działa nia ZCh w Bełchatowie, Bogusławicach, Kamieńsku, M ilejow ie, N iech cicach, Parznie, Rozprzy, Szczercowie. W ydaje się, że do ZCh przys tępowali także byli zaraniarze. Jeden z nich, podpisujący się kryptoni mem „Zaraniarz spod Piotrkowa" wpłacił 10 koron na cele
organizacyj-48 T am że, 21 IV 1915, nr 6. « T am że, U IV 1915, nr 8. so T am że. 51 S p r a w o z d a n ia z k o n f e r e n c j i p o w i a t o w y c h Z w ią z k u C h ł o p s k ie g o , „C h łop sk a Sp ra w a ” m arzec 1915 r. s*- K o r e s p o n d e n c j e . Z o k o l ic P io t r k o w a , tatóże, m arzec 1915,
ne ZChs:î. „Chłopska Sprawa" zalecała tworzyć „związki", czyli koła ZCh w e w szystkich wsiach powiatu®4.
Działalnością ZCh w pow. piotrkowskim kierował jego zarząd po wiatow y, wybrany na wspomnianej „konferencji chłopskiej". N ie opub likowano jednakże, z uwagi na konspiracyjny charakter działania skła du osobow ego tegoż zarządu. N ie znany jest również stan organizacyj ny ZCh w pow. radomszczańskim i opoczyńskim.
Zjazd organizacyjny PSL „W yzwolenie" 5 XII 1915 r. zapoczątko wał działalność stronnictwa w obu strefach okupacyjnych Królestwa Polskiego: niem ieckiej i austro-węgierskiej. W strukturze organizacyj nej PSL „W yzwolenie" Piotrkowskie tworzyło jeden okręg utworzony w okresie grudnia 1915 r. do czerwca 1916 r. Dokładnej daty utworze nia okręgu, jak też składu jego zarządu, nie zdołano ustalić. Od połowy 1916 r. do końca 1917 т. w Piotrkowskiem nastąpiło znaczne ożyw ienie w działalności PSL „W yzwolenie", ogarniającego „coraz szersze masy włościaństwa"«. W iec publiczny, zorganizowany staraniem Zarządu Ok ręgu 25 II 1917 r. w Piotrkowie zgromadził ok. 900 chłopów z okolicz nych wsi. W olniej od niesform alizowanych w pływ ów Organizacyjnych w okręgu piotrkowskim postępowało tworzenie kół w iejskich stronnïc- twa. W marcu 1917 r. w okręgu miało być tylko 11 „dobrze zorganizo wanych" kół PSL „W yzwolenie"5®. N ajw cześniej pow stało koło w Go leszach. W rozwoju organizacyjnym PSL „W yzwolenie" okręg piotrko wski nie należał do przodujących. W okupacji austriackiej wyprzedza ły go okręg lubelski i kielecki.
O w iele poważniejsze sukcesy stronnictwo odnosiło rozwijając nie formalną sieć sw ych w pływ ów organizacyjnych opartych na społecz nych i gospodarczych instytucjach wsi, wśród nich najpoważniejsze m iejsce przypada instytucjom samorządu terytorialnego i administracji terenowej.
W ybory do sejmiku pow iatow ego w Piotrkowie, przeprowadzone w 1917 r. według system u kurialnego, poprzedziła zaledwie 3 - dniowa, wskutek niespodziewanego ich ogłoszenia przez okupacyjne władze aus triackie, kampania wyborcza.
PSL „W yzwolenie" już od kilku m iesięcy aktywizujące się w wal ce o demokratyzację samorządu terytorialnego w Królestwie Polskim do w yborów sejm ikowych przywiązywało dużo uwagi. N ie m ogło jed nakże ze względów czasowych, przygotować należycie kampanii w ybor
53 P o k w it o w a n i a , tam że, sie r p ie ń i w r ze sie ń 1915.
54 Co ma c z y n i ć g r o m a d a w i e j s k a w c z a s i e w o j n y , tam że, m arzec 1915.
55 L is ty o d C z y t e l n i k ó w . Z o k r ę g u p i o t r k o w s k i e g o , „ W y z w o len ie " 18 III 1917 nr 10— 11.
czej w ipow. piotrkowskim. Utrudniało ją obserw ow ane w w ielu gmi nach powiatu i dość pow szechnie w całym kraju, nieufne stanowisko chłopów do w szelkiej akcji wyborczej, pobudzane ich obawami przed poborem do wojska zaborczego. Z niechęcią odnosili się także chłopi do ingerencji administracji okupacyjnej w sprawy samorządowe na szczeblu gminy w iejskiej. Mimo to, stronnictwo w niezw ykle krótkim czasie zdołało rozwinąć kampanię w yb orczą^ lo sejm iku-piotrkow skie go, zwłaszcza w tych gminach powiatu, g d Æ dysponowało własnym i instancjami organizacyjnym i. A. Kochanowski w korespondencji do „W y zwolenia" pisał o wyborach sejm ow ych w pow. piotrkowskim, że pod wpływem agitacji kół stronnictwa chłopi „zrozumieli znaczenie Sejmiku, do wyborów stanęli tłumnie i bez obawy, świadomi zupełnie celu, w jakim przyszli, umieli zapanować nad aktem wyborczym"57.
W yniki w yborów dla PSL „W yzwolenie" okazały się pom yślne, na 18 mandatów przedstawicielskich w sejmiku piotrkowskim, stronnictwo uzyskało ich 14 (78%)58. Obok spraw sejmiku pow iatowego, piotrkow ska organizacja PSL „W yzwolenie" aktywizowała się również w kwestii reorganizacji administracji gminnej powiatu. Udane poczynania w gm. Golesze, gdzie stronnictwo obsadziło urząd wójta i pisarza swoimi zw o lennikami oraz utworzenie Koła Zawodowego Pisarzy Gminnych50, poz walają domyślać się analogicznych osiągnięć w dalszych gminach po wiatu.
Spośród instytucji gospodarczych okręgu czołow ą rolę w rozwoju w pływ ów PSL „W yzwolenie" spełniało Towarzystwo W łościańskie, za łożone w 1918 r. z udziałem w ybitniejszych działaczy stronnictwa na prawach spółdzielni rolniczej80. O stoją w p ływ ów politycznych PSL „W yz wolenie" w okręgu piotrkowskim staw ały się też w iejskie ochotnicze straże pożarne i kółka rolnicze ZKR CTR61, podczas w ojny tworzone w znacznej niezależności ideowej od CTR. Społeczną platformę w pływ ów PSL „W yzwolenie" rozszerzały leż koła m łodzieży w iejskiej.
Dążności organizacyjne wśród m łodzieży w iejskiej w Piotrkowskiem zostały rozibudzone już przed I wojną światową. Przodował pod tym względem pow. piotrkowski. W 1912 r. w Kalinówce tegoż powiatu za łożono jedno z pierw szych kół m łodzieży wiejskiej badanego regionu. Po dwuletniej przerwie w ruchu organizacyjnym , spowodowanej dzia
57 L is ty o d C z y t e l n i k ó w . Z p i o t r k o w s k i e g o , tam że, 13 I 1918, nr. 2. 50 Tam że.
58 Z g m i n y G o l e s z e p o d P io t r k o w e m , tam że, 4 III 1917, nr 9; J e s z c z e j e d e n g ło s
w s p r a w i e p i s a r z y g m in n y c h , tam że, 20 V 1917, nr 20; Z ja z d p i s a r z y g m in n y ch ,
tam że, 2 VI 1918, nr 22.
łaniami wojennym i, w 1916 r. wznowiono prace założycielskie, tworząc do końca wojny kilkanaście kół w pow. piotrkowskim i kilka kół w pow. radomszczańskim. W pow. piotrkowskim wybijało się wówczas kilka ośrodków zorganizowanej działalności m łodzieży wiejskiej: w Bełcha towie, Goleszach, M ilejowie, Nagórziycach, Podwodaqh, Studziankach i Woźnikach. Założone w nich koła, działające zrazu samorzutnie, pod koniec I wojny światowej, wchodziły jiyż w skład Centralnego Związku M łodzieży W iejskiej.
Z korespondencji do „W yzwolenia" oraz do „Drużyny" — organu prasowego CZMW uwidacznia się pierwszoplanowa rola nauczycieli w genezie i w działalności kół m łodzieży w iejskiej pow . piotrkowskie go. Obok nich w iele inicjatyw y założycielskiej w ykazyw ali działacze k ó ’e k rolniczych ZlvR CTR i pisarze gminni. Na uwagę zasługuje koło m łodzieży w iejskiej z Anastazowa, wsi graniczącej z Bełchatowem, w którym obok m łodzieży chłopskiej skupiała się młodzież robotnicza.
W działalności, kół CZMW dominowały prace kulturalno-oświatowe. Gromadzono fundusz na biblioteczki i czytelnie w iejskie, zbiorowo prenu m erowano prasę ludową, tworzono amatorskie zespoły teatralne. W yróż niającą się pod tym względem działalność prowadziło koło w M ilejo w ie—Połtawce, oparte na grupie wyjątkowo w tej wsi licznej m łodzie ży szkolnej. Koła w W oźnikach i Nagórzycach w połow ie 1918 r. za inicjowały budowę domów ludowych.
W szystkie z w ym ienionych kół młodzieży w iejskiej pow. piotrkow skiego pozostawały w łączności organizacyjnej oraz ideowym oddzia ływaniu m iejscow ych instancji PSL „W yzwolenie", a organ prasowy stronnictwa wchodził do zestawu prenumerowanych w nich pism. W ła dysław Fijałkowski, najbardziej znany w końcowym okresie I wojny św iatow ej działacz m łodzieży wiejskiej pow. piotrkowskiego, wybijał s:ę równocześnie jako regionalny przywódca PSL „W yzwolenie"62.
5. W YBORY DO SEJMU U ST A W O D A W C Z E G O 26 I 1919 R.
W ybory do Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej, pos tanowione dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, w yzna czone zostały na dzień 26 I 1919 r. M ocą przepisów, ordynacji wybor
« Z g m i n y G o l e s z e p o d P io t r k o w e m , „ W y zw o len ie" 4 III 1917, nr 9; Z g m in y
G o l e s z e z ie m i p i o t r k o w s k i e j , tam że, 28 V 1917, nr 3; Ze w s i N a g ó r z y c e w z ie m i p i o t r k o w s k i e j , tam że, 4 XII 1917, nr 44; Z P i o t r k o w s k i e g o , tam że, 13 I 1918, nr 2;
Ze w s i P o d w o d y z i e m i p i o t r k o w s k i e j , tam że, 28 IV 1918, nr 17,- Z z ie m i p i o t r k o w s k i e j , tam że, 23 VI 1918, nr 25; Z k o ła m ł o d z i e ż y w A n a s t a z o w i e z i e m i p i o t r k o w s k i e j , tam że; Z M i l e j o w a p o d P io t r k o w e m , tam że, 15 IX 1918, nr 37.
czej do Sejmu Ustawodawczego63 Piotrkowskie znalazło się w obszarze trzech okręgów wyborczych: pow. piotrkowski wraz t kilkoma gm. pow. laskiego i radomszczańskiego tworzył XXXI okręg wyborczy,- po została część pow. radomszczańskiego w połączeniu z pow. częstochow skim i skrawkiem pow. w ieluńskiego utworzył okręg XXX, a pow. opo czyński z pow. koneckim okręg XXV.
Walka wyborcza, jaka w całym państwie toczyła się pomiędzy obo zem prawicy społecznej a ugrupowaniami demokratycznymi, w Piotr kowskiem sprowadzała się do rywalizacji pom iędzy Narodową Demo kracją — głównym eksponentem sił prawicowych na obszarze Polski środkowej — a siłami ruchu ludowego i robotniczego.
W Piotrkowskiem endecja w ystaw iła kilka list wyborczych, wśród nich czołow e m iejsce przypadło listom Związku Ludowo-Narodowego (pow. piotrkowski i opoczyński). Ich odpowiednikiem w XXX okręgu wyborczym była lista pod nazwą Centralny Narodowy Komitet W ybor czy Robotniczo-W łościański (CNKWR-W). Był to związek w yborczy Narodowej Demokracji (ND), Polskiego Zjednoczenia Ludowego (PZL) i Narodow ego Związku Robotniczego (NZR). Oddzielne listy PZL i NZR zgłoszono natomiast w okręgach XXV i XXXI. Siły ruchu ludow ego re prezentowało PSL „W yzwolenie", które nie utworzyło w badanym ob szarze związków wyborczych i w trzech om awianych okręgach zgło siło listy pojedyncze64. Ponadto w okręgu XXXl w ystaw iono dodatko wo listę Polskiego Komitetu W yborczego (PKW), którego aktywa poli tyczne ograniczone były tylko do pow. piotrkow skiego. Pojedyncze listy wyborcze w trzech okręgach zgłosiła także PPS65. W Piotrkowskiem, podobnie jak w całym kraju, do wyborów nie przystąpiła lew ica rewo lucyjna skupiona w Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP). Spośród m niejszości narodowych w Piotrkowskiem akcję wyborczą do Sejmu Ustawodawczego prowadziły tylko ugrupowania żydow skie86.
Kampania wyborcza PSL „W yzwolenie" do Sejmu Ustawodawczego w Piotrkowskiem w ykazuje cechy akcji scentralizowanej, w której w y korzystano aktualnie dostępną stronnictwu technikę organizacyjną. W okręgu XXXI kierow nictwo akcją objął Zarząd O kręgow y w Piotr
1:1 O r d y n a c j a w y b o r c z a d o S ejm u U s t a w o d a w c z e g o w pracy: T. R z e p e c k i ,
S e j m R z e c z y p o s p o l i t e j P o ls k ie j 1919 ro ku, P ozn ań 1920, s. 9— 19.
64 W pow . p io trk o w sk im lista nr 1, w pow . radom szczań sk im lis ta nr 3, w pow . o p o czy ń sk im lis ta nr 4.
65 W pow . p iotrk ow sk im i rad om szczań sk im lis ty nr 2, w poiw. o p o czy ń sk im lista nr 5.
66 S t a t y s t y k a w y b o r ó w d o S e j m u U s t a w o d a w c z e g o (dalej: S t a t y s t y k a w y b o r ó w
1919), oprać. L. K r z y w i c k i , W a rsza w a 1920, tabl. 24. 30, 31; R z e p e c k i o p с it s. 162— 163, 173— 178.
kowie, który w yłonił podległy mu bezpośrednio O kręgowy Komitet W yborczy stronnictwa67. Brak natomiast danych o podobnych instan cjach wyborczych PSL „W yzwolenie" w pozostałych dwu okręgach ba danego regionu, trudno również stwierdzić, czy w Radomsku i Opocz nie istniały już formalnie zarządy pow iatow e PSL „W yzw olenie”. Doty czy to zwłaszcza pow. opoczyńskiego, w którym stronnictwo nie dys ponowało działaczami tej miary co Aleksander Fijałkowski w piotr kowskim i Eustachy Rudziński w radomszczańskim. W literaturze przy jął się bowiem pogląd o pierwszoplanowej roli przywódców w rozwoju organizacyjnym ruchu ludow ego68.
W okręgu XXXI sprawy kampanii w yborczej PSL „W yzwolenie" stały się przedmiotem licznych zjazdów, narad i w ieców publicznych stronnictwa, zapoczątkowanych 15 XII 1918 r. zjazdem w Piotrkowie Tryb. Ustalono w ów czas listę kandydatów stronnictwa na posłów do Sej mu U stawodawczego69, na pierwszym m iejscu w ystaw iono Aleksandra Fi jałkowskiego, który należał wów czas do średniej, pod względem wieku, generacji działaczy ludowych. Podczas służby w ojskow ej .w armii ro syjskiej A. Fijałkowski zetknął się z wydarzeniami rewolucji 1905— 1907 r., a w dziesięć lat później W ielkiej Socjalistycznej Rewolucji Paź dziernikowej. Na terenie gm iny Boguslawioe pow. piotrkowskiego, w której po I wojnie światow ej był wójtem, zdobył autorytet przede wszystkim jako działacz społeczno-gospodarczy. Brał czynny udział w pracach k ółek rolniczych spółdzielczości, ochotniczej straży pożar nej. Był w łaścicielem 15-hektarowego gospodarstwa, należał w ięc do warstwy chłopów zamożniejszych, których prestiż ekonom iczny pre destynow ał do stanowisk przywódczych w gromadzie w iejskiej. Przed staw iciele tej warstwy pow szechnie kumulowali też funkcje adminis tracyjne i tworzyli elitę przywódczą na wsi.
Na drugim m iejscu listy PSL „W yzw olenie” w okręgu XXXI został um ieszczony Jan Kozłowski, absolwent seminarium nauczycielskiego w Łęczycy, działacz związkowy ruchu nauczycielskiego, inicjator i przy wódca lokalnych instytucji spółdzielczych, działacz kółek rolniczych i ochotniczych straży pożarnych pow. piotrkowskiego. Podczas w yborów miał on 38 lat i podobnie jak A. Fijałkowski należał do średniego pod względem wieku, pokolenia działaczy ludowych, które dojrzewało w ok resie walk rew olucyjnych 1905— 1907 r. M niejsze szanse wyboru na
67 K o r e s p o n d e n c j e . Z z i e m i p i o t r k o w s k i e j , „ W y zw o len ie " 29 XII 1918, nr 52.
f,e P r z y w ó d c y ru ch u l u d o w e g o . S z k ic e b io g r a ficz n e , pr. zbiór, p od red. A . W i ę - z i к o w e j, W a rsza w a 1968, s. 6.
*• K o r e s p o n d e n c j e . Z z i e m i p i o t r k o w s k i e j , „ W y z w o le n ie " 29 XII 1918, nr 52;
N a s i k a n d y d a c i na p o s ł ó w S e jm u U s t a w o d a w c z e g o , tam że, 26 I 1919, nr 4; Z l i s t ó w C z y t e l n i k ó w „ W y z w o l e n i a " , tam że, IV 1919, nr 16.
posłów m ieli dalsi kandydaci PSL „W yzwolenie" w okręgu XXXI: Adam Bartłomiejczyk, Jan Szost i W alenty Jagodziński70.
W spom niany zjazd piotrkowski PSL „W yzwolenie" 15 XII 1918 r. ogłosił 13-punktowy program wyborczy stronnictwa w okręgu. Opraco wany przez trzech działaczy: A. Fijałkow skiego, J. K ozłowskiego, T. Je- m ielew skiego. Tyliko częściow o program ten oparty był na generalnych postulatach programowych stronnictwa, w ysuw ającego hasło budowy Polski ludowej, chłopsko-robotniczej, w której przeprowadzona będzie reforma rolna, zniesiona w łasność i warstwa obszarnicza, upaństw ow io ne zostaną w ażniejsze gałęzie przem ysłu71.
Do wskazań program owych zjazdu piotrkow skiego nie wprowadzono tych sztandarowych haseł stronnictwa, w ypełniono go natomiast sformu- . łowaniami o umiarkowanym w ydźw ięku społecznym . Brakło w nim prze
de w*szystkim odniesienia do spraw ustrojowych Polski, dominujących przecież generalnie w kampanii wyborczej stronnictwa. Kandydatom na posłów postaw iono tylko dość ogólnikow e zobowiązanie, by w Sej mie Ustawodawczym żądali „niezależnej i śmiałej polityki państwowej", a w zakresie agrarnym zobowiązano ich do uchwalenia „praw rol nych"72. N ie zdecydowano się w ięc na otwarte hasła walki o reformę rolną. Dość szeroko.natom iast uw zględniono problemy kombatanckie, żądano przydziałów gospodarstw dla zasłużonych żołnierzy i oficerów ruchu niepodległościow ego, najbardziej zapewne członków obozu le- giono-peow iackiego. Domagano się także opieki państwa nad ofiarami wojny, odszkodow ań w ojennych i odbudowy zniszczonych w si i gospo darstw rolnych. W zakresie spraw ośw iatow ych żądano rozwoju szkol nictwa rolniczego i technicznego. Zjazd grudniowy postanowił także opodatkować wszystkich członków PSL ,.W yzwolenie" w okręgu na c e le wyborcze, ustalono składkę w w ysokości 20 koron, część przewidy wanej kw oty zgromadzono już w toku obrad7,1.
Równocześnie odbył się w Piotrkowie zjazd kobiet, „ną którym prze mawiały: dr Fleszarowa, Grabowska, Osuchowska i inne"74. Z lakonicznej notatki prasowej trudno jest ustalić, kto był organizatorem tego zjazdu.
70 W s p o m n i e n i a W . F i ja ł k o w s k i e g o , A rch iw u m Z akiad u H isto rii R uchu L u d ow ego przy N K ZSL, (dalej: AZHRL); R z e p e c k i , op. cii., s. 177.
71 P ro g ra m P o ls k ie g o S t r o n n i c tw a L u d o w e g o w K r ó l e s t w i e P o ls k im , [w :] M a t e r i a ł y ź r ó d ł o w e d o h is to r ii p o l s k i e g o ruchu l u d o w e g o , t. I: 1864— 1918, W a rsza w a 1966, s. 422— 426; P r o g r a m P o ls k ie g o S t r o n n i c tw a L u d o w e g o , W a rsza w a 1918, s. 7— 10, 12; U z u p e łn ie n i e d o p r o g r a m u PSL w K r ó l e s t w i e P o ls k im z 1916 r. p r z y j ę t e na z j e ź d z i ć s t r o n n i c tw a , 1— 2 l is t o p a d a 1918 r. w W a r s z a w i e , [w:] M a t e r i a ł y źr ó d ło w e . .. , s 487__ — 490. 72 K o r e s p o n d e n c j e . Z z i e m i p i o t r k o w s k i e j , „ W y z w o len ie " 29 XII 1918, nr 52. 73 T am że. 74 Tam że.
Informacja o zjeżdzie w „W yzwoleniu" oraz adnotacja, że „kobiety z zapałem uchw aliły popierać Rząd Ludowy (J. M oraczewskiego — J. S.) i te partie ludowe, które im dały prawa obyw atelskie"78, wskazują na udział PSL „W yzwolenie" i PPS w zorganizowaniu tego zjazdu.
Kampania wyborcza PSL „W yzwolenie" w Piotrkowskiem napotkała na silne przeciwdziałanie Narodowej Demokracji, która wykorzystując niektórych działaczy chłopskich usiłowała zgłosić własną rozłamową lis tę PSL „W yzwolenie". Za inicjatora tej akcji uchodził według opinii stronnictwa eks-ksiądz Stanisław Chamczyk, który doprowadził nawet sam owolnie do zgromadzenia przedwyborczego i zgłosił separatystycz ną listę okręgow ą stronnictwa7*. Zgłoszenie takiej listy nie było zresz tą trudne, skoro ordynacja wyborcza do Sejmu U stawodawczego w ym a gała w takich przypadkach zdeklarowania tylko 50 w yborców 77.
Przeciwko Chamczykowi piotrkowski Komitet W yborczy PSL „W yz wolenie" ogłosił komunikat78, w którym ujawnił sam owolność jego ak cji, podjętej przy współudziale „znanych wsteczników" z Narodowej Demokracji i zmierzającej, zdaniem Komitetu do rozbicia jedności ru chu ludowego w okręgu70. Zresztą, już na zgromadzeniu w ystąpiła gru pa działaczy stronnictwa’, którzy ( zdecydowanie potępili w szelkie pró by rozbicia jedności ludowej, a dalsza kontrpropaganda Komitetu W y- boiW ego PSL „W yzwolenie" ograniczyła mocno sferę działalności S. Chamczyka.
Interesujących szczegółów , do poznania kampanii wyborczej PSL „W yzwolenie" w okręgu, dostarczają 'korespondencje z rejonu bełcha- towskiego. Po zniesieniu okupacji austriackiej uaktywniło się tutaj dość silne przed wojną środowisko zaraniarskie — obecnie skupione w PSL „W yzwolenie". Natychm iast pow ołano Komitet O rganizacyjny i pow ie rzono mu kierownictwo akcją wyborczą stronnictwa. Z inicjatyw y Ko mitetu utworzono w okolicznych wsiach 7 kół stronnictwa80, które nas tępnie pełniły rolę lokalnych ośrodków agitacyjnych. Korespondent „W yzwolenia", podpisujący się kryptonimem KO pisał o pomyślnej działalności bełchatow skiego Komitetu PSL „W yzwolenie". Z
położo-Ts Tam że. " Tam że.
77 O r d y n a c j a w y b o r c z a d o S e jm u U s t a w o d a w c z e g o . . . , art. 44.
78 P odpisali: A d am B artło m iejczy k , Edm und B o g u sła w sk i, A le k sa n d e r F ija łk o w sk i, W an d a G rab ow sk a, T y tu s J e m ie le w s k i, Zygmunt. J a siń sk i, K onrad K u śm ierek , Ig n a cy ■ K uśm ierek, J ó zef K onop ka, J ó z e f K ęb ło w sk i, K o n sta n ty L a szczy ń sk i, S ta n is ła w L esz c zy ń sk i, F ra n ciszek P iek arsk i, L ucyna P ia sk o w sk a , Lucjan R ajk iew icz, Edm und Skur- k ie w ic z , Z ofia Sapińsk a, A le k sa n d e r Serafim .
7" K o r e s p o n d e n c j e . Z z i e m i p i o t r k o w s k i e j , „ W y z w o len ie " 29 XII 1918, nr 52.
10 M ię d z y in n ym i w B e lc h a tó w k u , D o b rzelo w ie, Lipach, L u d w ik o w ie, Z am ościu, Z d zieszu lica ch .
nej tuż pr,zy granicy miasta wsi Binków pochodził też A. Bartłomiej- czyk, kandydat PSL „W yzwolenie" na posła81.
W pow, radomszczańskim kampanię wyborczą PSL „W yzwolenie" za początkował w iec chłopski w Radomsku 18 XII 1918 r. z udziałem ok. 4 tys. oisób. Być może, iż liczba La jeisl zawyżona, w iec odbył się jednak że w atmosferze współodpowiedzialności stronnictwa za drogi rozwoju nowo odbudowanego państwa. W uchw alonych rezolucjach wyrażono, podobnie jak na w iecu w Piotrkowie, poparcie dla rządu J. Moraczew- skiego i podkreślono zasługi w ojskow o-niepodleglościow e J. Piłsudskie go. Tego akcentu nie było na w iecu piotrkowskim. W rezolucji w ieco w ej zwrócono się do w szystkich chłopów pow. radomszczańskiego o czynny udział w kampanii wyborczej Stronnictwa i frekwencję w ybor czą82. Warto nadmienić, że podstawą do przyjęcia rezolucji b yły 3 re feraty, w ygłoszone przez E. Rudzińskiego, A. Ćw iakowskiego i G awęc kiego. Rudziiński zreferował zagadnienia ów czesnej sytuacji politycz nej Polski i program rządu J. Mo га с ze wsk ie g o . Ćwiakowski om ówił sprawy ruchu niepodległościow ego narodu, a Gawęcki zanalizował ce le programowe PSL „W yzwolenie". W korespondencji do „W yzwoleń'; '1 zwrócono uwagę na niektóre m omenty w referacie Ćwiakowskiego, któ ry om ówił historyczny rozwój polskich walk narodow owyzwoleńczych, eksponując szczególnie program społeczny i osiągnięcia lew icy niepod ległościow ej „w walce o prawa ludu"83.
Po w iecu odbyły się poufne narady delegatów kół stronnictwa z te renu całego powiatu, na których omawiano sprawy organizacyjne akcji wyborczej, która toczyła się w warunkach nie mniej trudnych niż ^ w pow. piotrkowskim. Trudniejsza zwłaszcza dla stronnictwa okazała się geografia polityczna całego okręgu, w którym pow. częstochowski był silnie opanowany przez siły klerykalne.
Na pierwszym m iejscu listy PSL „W yzwolenie" w XXX okręgu w y borczym w ystaw iono też nie Rudzińskiego, ale Jana Cianciarę, 49-letńie- go rolnika i tkacza — jak to określono — ze wsi Kamienica Polska pow. częstochow skiego, działacza tajnych związków ośw iatow ych m. in. Pol skiej M acierzy Szkolnej, ochotniczych straży pożarnych oraz Tow a rzystwa Kółek Rolniczych im. Staszica. Cianciara był dawnym działa czem zaraniarskim, jednakże poprzez udział w tajnej dzńałalności oś w iatowej związał się lub zbliżył do proendeckich kręgów politycznych. W stosunku do m łodszego od siebie E. Rudzińskiego (34 lata) i posia dającego w ykształcenie akademickie lecz słabo zaznajomionego z miejs-81 K o r e s p o n d e n c j e . Z B e łc h a t o w a i o k o l ic y . Z ie m ia p i o t r k o w s k a , „ W y z w o len ie " 29 XII 1918, nr 52.
82 K o r e s p o n d e n c j e . Z R a d o m s k a , tam że.
N
ćowym i warunkami, J. Cianciara mógł skuteczniej rywalizować z kan dydatami prawicowego związku wyborczego (CNKWR-W). Również i sam Rudziński, który został um ieszczony na drugim m iejscu listy okrę gow ej PSL „W yzw olenie”, miał także ciekawą przeszłość w ruchu o ś wiatowym i niepodległościow ym , związany był czynnie z ruchem strze leckim. Po I w ojnie św iatow ej pełnił funkcje w organach centralnych PSL „W yzwolenie". Dwie dalsze kandydatury na liście PSL „W yzw ole nie" w XXX okręgu wyborczym powierzono w kolejności: Alojzemu Kotowi z pow. częstochow skiego i Andrzejowi Politańskiemu z pow. radom szczańskiego84.
Z przedstawionych informacji o kandydatach na posłów z list okrę gow ych PSL r,Wyzwolenie" w Piotrkowskiem nasuwają się wnioski, do tyczące cech ów czesnych ldkałnych autorytetów przywódczych stron nictwa. W Piotrkowskiem byli to ludzie średniego pokolenia. Wśród nich był jeden autentyczny gospodarz (A. Fijałkowski), jeden rolnik * zajmujący się równocześnie tkactwem (J. Cianciara) — być może cha łupniczym — oraz dw óch nauczycieli, w tym jeden z wykształceniem akademickim (E. Rudziński) i jeden z wykształceniem typu seminaryj nego (J. Kozłowski). Obaj reprezentowali zawód o wysokim w ów czes nych stosunkach wiejskich, prestiżu społecznym. W szyscy, z wyjątkiem może E. Rudzińskiego, który był najmłodszy, do działalności 'społecznej wkraczali pod koniec XIX w. i postaw ę swoją kształtowali na zanika jących już wzorach pozytyw istycznych. W szyscy 'byli związani z taj- * nym ruchem oświatow ym na w si Królestwa Polskiego, który nie był jednolity. Ze względu na skąpość informacji trudno, jest ich szerego wać według kierunków ideow ych tego ruchu. Orientacyjnie można przy jąć, że tylko E. Rudziński związany był z lew icą nauczycielską i ośw ia tową, pozostali trzej kandydaci wiązali się z tymi nurtami pracy szkol- no-oświatow ej, które pozostaw ały w kręgu inspiracji narodowodemokra- tycznych. W miarę uw steczniania się programu społecznego endecji, zwłaszcza po rewolucji 1905— 1907 r., odbyw ali oni zwrot w kierunku postępowym , wiązali się z em ancypacyjnym ruchem chłopskim i wojs- kow o-niepodległościow ym . O trzech spośród tej grupy (A. Fijałkowski, J. Kozłowski, E. Rudziński) wiadomo, że byli w ięzieni przez władze carskie lub okupacyjne władze niemiecko-austriackie. W szyscy aktyw nie uczestniczyli w działalności samorządowej i w społecznych orga nizacjach rolniczych85.
Do glosow ania na obszarze 'trzech pow.: piotrkowskiego, radom szczańskiego i opoczyńskiego w 1919 r. uprawnionych było 231 284
84 R z e p e c k i , op. cit., s. 173— 176. Tam że.
osób, w tym 195 409 (84,5%) na wsi, a 35 875 (15,5%) w miastach. N aj większa liczba uprawnionych — 93 733 (40,5%) przypadała na pow. piotrkowski, dalej — 79 879 (34,5%) na pow. radomszczański, a 57 672 (25,0%) na pow. opoczyński88. W yniki głosow ania w obu największych pow. piotrkowskim i radomszczańskim mają zasadnicze znaczenie dla odtworzenia struktury politycznej dla całego badanego regionu. Do w y- v borów przystąpiło i oddało głosy ważne ogółem 181 655 osób, co sta nowi 78,5% uprawnionych do głosowania. Na wsi głosow ało 155 971 (85,9%), w miastach 25 683 (14,1%).
Porównując liczby głosujących na wsi w trzech powiatach, na pier wszym m iejscu stawiam y pow. radomszczański — 56 246 głosujących, dalej pow.: piotrkowski — 53 570 i opoczyński — 46 155 głosujących, co w odsetkach daje kolejno: 36,1%, 34,3% i 29,6% głosujących wybor ców w iejskich całego regionu.
Frekwencja wyborcza, mierzona stosunkiem głosujących do upraw nionych, w skali całego regionu w yniosła 78,5%, z tym, że na wsi (79,8%) była większa, niż w miastach (71,6%). Szczególnie zdyscypli nowani okazali się w yborcy w iejscy pow. opoczyńskiego (84,5%), w następnej kolejności wym ienim y w yborców wiejskich z pow. radom szczańskiego (79,3%) i piotrkowskiego (74,1%).
W ybory 26 I 1919 r. zakończyły się w całym państwie sukcesem sił buraiazyjnych, skupionych w okół Narodowej Demokracji. Na terenie b. Królestwa Polskiego endecja uzyskała 45,5% głosów ogółem , tj. w m ieście i na w si87. W Piotrkowskiem, na obszarze trzech powiatów, na endecję bezpośrednio lub na proendeckie związki wyborcze oddano łącznie 97 559 (53,8%) głosów . N ajwiększą popularność miała endecja w pow. opoczyńskim , zdobywając 41 385 głosów , co daje 42,4%, w łą cznej o cen ie trzech powiatów. Na pow. radomszczański przypadło w tiym układzie 28 586 (29,3%), a na piotrkowski 27 608 (28,3%) gło sów. Tworząc związki wyborcze z ugrupowaniami centrowymi (PZL, NZR), endecja znacznie wzmocniła sw e notowania wyborcze. Jeśli po liczyć same tylko głosy oddane na listy Związku Ludowo-Narodowego, to okazuje się, że w Piotrkowskiem endecja uzyskała z nich tylko 55 525 głosów , co w stosunku do liczby 97 559 głosów daje 50,6%. Resztę, tj. 42 054 (49,4%) głosów oddano na inne listy wyborcze związku prawi- cowo-centrowego. Wśród nich 6559 (3,6%) głosów otrzymała lista NZR (pow. piotrkowski) i 1463 (0,8%) głosów lista PZL (pow. opoczyński).
Lewica uzyskała w badanym obszarze trzech powiatów łączną ilość 67 836 (34,3%) głosów , w tym 48 718 (71,8%) z listy PSL „W yzwolenie",
** P o d sta w a o b liczeń : S t a t y s t y k a w y b o r ó w /919 r. 87 Tam że.
16 385 (24,2%) z listy PPS, a 2733 (4,0%) z listy PKW. Dołączając glo sy PKW do listy PSL „W yzwolenie" otrzym ujem y 51 451 (75,8%) gło sów oddanych na ruch ludowy w ramach lew icy demokratycznej. Z g lo balnej liczby g łosów oddanych na listę PPS, na pow. piotrkowski przy padło 7648 (46,1%), na pow. radomszczański 5144 (31,4%), a 3593 (21,9%)
ęna pow. opoczyński. Z ogólnej liczby głosów Oddanych na listy PSL
„W yzwolenie" w badanym regionie, 23 &70 (49,0%) głosów oddano w pow. piotrkowskim, 24 696 (50,7%) głosów w pow. radomszczańskim, a 152 (0,3%) głosów w pow. opoczyńskim. Niem alże w szystkie głosy (99,7%) PSL „W yzwolenie" otrzym ało od wyborców z pow.: piotrkow skiego i radomszczańskiego. Na ogólną liczbę głosujących w granicach trzech pow iatów PSL „W yzwolenie" otrzym ało 26,8% głosów : w pow. piotrkowskim 34,3%, w pow. radomszczańskim 39,1% i w pow. opoczyń skim 0,3% głosów . Odpowiednio dane dla PPS w yn iosły 9,0%; 11.0%; 8,2%; 7,3%. Jeśli przyjąć, że w K rólestwie Polskim PSL „W yzwolenie" otrzym ało 22,0%, a PPS 8,7% głosów , to trzy badane pow iaty odzna
czy ły się znacznym poparciem dla lew icy demokratycznej, szczególnie dla PSL „W yzw olenie” w pow. radomszczańskim i piotrkowskim.
Głosujący m ieszkańcy miast stanowili, jak wspomniano wyżej, 14,1% ogólnej liczby głosujących w regionie. W poszczególnych powiatach odsetki głosujących w miastach ukształtowały się nastenujaco: piotr kow ski — 42,8%, radomszczański — 39,6%; opoczyński — 5,6%. Jeśli takie ułożenie głosów nazwiem y um ownie spadającą kolejnością zur banizowania elektoratu sejm ow ego w regionie i uw zględnim y ртгура- dajaoe rów nocześnie na poszczególne pow iaty odsetki głosów P^? 46,7% w piotrkowskim, 31,4% w radomszczańskim i 21,9% w opoczyńs kim, to otrzymamy niewątpliwą zbieżność układu. Przyjmując z kolei drugą widoczna tendencję spadającej koleiności zrustyfikowania elekto ratu, mierzoną odsetkami głosów od w yborców w iejskich w regionie (w pow. opoczyńskim 94,4%, w pow. radomszczańskim 60,4% i w pow. piotrkowskim 57-,2%) zaobserwujem y również spadającą kolejność e le k toratu socjalistycznego.
Do analogicznych rozważań bierzem y elektorat Narodowej Demo kracji. Przy spadającej kolejności zurbanizowania elektoratu ogółem w badanym regionie, w ystępuje wzrastająca kolejność elektoratu Naro dowej Demokracji: w pow. piotrkowskim 28,3%; w radomszczańskim 29,3% i w opoczyńskim — 42,4%. Następnie przy wzrastającej kolej ności zrustyfikowania elektoratu w badanym regionie w ystępuje rów nież wzrastająca kolejność elektoratu Narodowej Demokracji: w pow. piotrkowskim — 28,3%, w pow. radomszczańskim :— 29,3% i w pow. opoczyńskim —
42,4%-Powyższą m etodę trudno jest zastosować w całej pełni do elek to ratu PSL ,.W yzwolenie" z uwagi na absencję stronnictwa, jako zorga nizowanej siły politycznej, w akcji wyborczej na terenie pow. opoczyń skiego. W ziąw szy natomiast pod uwagę tylko pow.; piotrkowski i ra domszczański, to otrzym ujem y wniosek, że m niejszej urbanizacji e le ktoratu w pow. radomszczańskimi odpowiada w yższy odsetek 50,7% elektoratu PSL „W yzwolenie" niż w pow. piotrkowskim — 49,0%.
Z kolei rozpatrzymy w ynik w yborów tylko na wsi regionu. Na ogólną liczbę 155 971 oddanych tutaj g ło sów 87 313 (56,0%) przypadło listom Narodowej Demokracji i utworzonym przez) nią związkom w y borczym ; 50 586 (32,4%,) głosów przypadło listom PSL „W yzwolenie"88; 10 314 (6,6%) głosów listom PPS i 7738 (5,0%) głosów listom żydow skim89. W miastach regionu listy pow yższych ugrupowań otrzym ały ko lejno: 40,4%, 3,0%, 23,6% i 33,0%). Endecja zanotowała w miastach mniejszą popularność (40,4% głosów ) niż na wsi, przy dość jednakże wysokim poziomie wpływów'. Dla PPS notowania wyborcze w miastach (23,6%)) były kilkakrotnie w yższe niż na wsi, jednakże w ieś stanowiła dla partii w iększy rezerwuar w pływ ów , z którego uzyskała 62,9% o g ó l nej liczby sw ych głosów w regionie.. PSL „W yzwolenie" w miastach uzyskała poparcie sporadyczne (3,0%) i dominującą część (98,5%) sw e go elektoratu zdobyło od w yborców wiejskich, nieco mniej — 89,4% endecja. W poszczególnych powiatach na PSL „W yzwolenie" głosowało: w pow. piotrkowskim — 48,5%, radomszczańskim — 43,7% i opoczyń skim — 0,3% w yborców wiejskich.
Na terenie pow. piotrkowskiego PSL „W yzwolenie" uzyskało prze w agę dominującą w 10 gminach90, zdobywając 19 117 głosów , co w sto sunku do ogólnej liczby 26 540 głosujących w tych gminach daje 72,0%, a w stosunku do wszystkich głosów (24 696) oddanych na listę stronnic twa w pow iecie stanowi 77,4% .Jeśli uwzględnić jeszcze 4 gm iny91, w któ rych stronnictwo uzyskało ponad 30,0% głosów , otrzym ujem y łącznie 14 gmin o dominujących lub w zględnie w ysokich w pływ ach politycznych PSL „W yzwolenie", m ierzonych wynikami głosowania. Były to gminy położone dość równomiernie, w całym pow iecie i trudno m ówić jedno znacznie o strefowym układzie w pływ ów stronnictwa, obserwowanych
^ •
Be W raz z 2130 g lo sa m i od d a n y m i na lis tę PKW w pow . p iotrk ow sk im .
Р9 V. raz z 20 ęjlosami o d d an ym i na lis tę lo k a ln ą w pow . rad om szczań sk im ,
93 G m ina W a d le w — 84,7%; K luki — 84,0%; R ęczno — 76,7P/0; Bujny S z la ch ec k ie — 68,6%; Ł ękaw a — 67,9%; P odolin — 61.5%; W o źn ik i — 58,2%; B o g u s la w ice — 55,8%; R ozprza — 51,2%; G o le sz e — 50,5% g ło s ó w na lis tę PSL „ W y zw o len ie" .
G m ina G rabica — 49,8%, G o rz k o w ice — 47,2%; B e łc h a tó w ek — 39,0%; Ł ęcz no — 38,2%.
