Oracki, Tadeusz
Krzysztof Kaldenbach - zapomniany
miłośnik języka i kultury polskiej :
(przyczynek do dziejów
piśmiennictwa polskiego w Królewcu
w XVII wieku)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 185-196
1965
TADEUSZ ORA CKI
K R Z Y S Z T O F K A LD EN B A CH — Z A P O M N IA N Y M IŁOŚNIK JĘZYK A I K U LT U R Y POLSKIEJ
(PRZYCZYNEK DO D Z IE JÓ W PIŚM IEN N IC TW A PO LSK IEG O W KRÓLEW CU W X V II W IEKU)
I
Ż y c ie i d zia ła ln o ść K rz y sz to fa K a ld en b a ch a , jed n eg o ze w s p ó ł tw ó r c ó w n aro d o w ej lite r a tu r y n ie m ie ck iej X V II w ie k u , n ie d oczek a ły się g r u n to w n e g o stu d iu m . O ile w ró żn y ch o p ra c o w a n ia ch zn a leźć m ożna w z m ia n k i lu b r o zd zia ły o jeg o n ie m ie ck iej tw ó rcz o śc i p o e ty c k iej, o t y le p ra w ie n ic dotąd n ie w iad om o o jego k ilk u n a sto le tn im p o b y cie w K ró le w cu , g d z ie d zia ła ł jako p ed a g o g i p oeta. O p racow a n ia n ie m ie ck ie c a łk o w icie p o m ija ją jeg o tw ó rczo ść p o e ty c k ą w ję zy k u p o lsk im oraz znaczn ą część w ie r s z y ła ciń sk ic h p o ś w ięc o n y c h P o la k om i P o lsce . N ic n ie w ia d o m o o jeg o k o n ta k ta ch z d w o rem W ła d y sła w a IV, o c zy m n ie m a ta k ż e w ia d o m o ści w m o n o g r a fia ch o k rólu . N ie k tó r e b ib lio te k i p o lsk ie p osiad ają u tw o r y K a ld en b a ch a , w y d a w a n e g łó w n ie w K ró le w c u i T y b in d ze ', a le są to p r zew a żn ie druk i n ie m ie c k ie i ła ciń sk ie. R ęk o p isó w te g o p o e ty n ie n o tu ją k a ta lo g i n a sz y c h b ib lio tek , a n a p o d sta w ie k a ta lo g ó w r ęk o p isó w b ib lio tek k ró le w ie c k ic h (g łó w n ie M iejsk iej i U n iw e r sy te c k ie j) w ia d o m o , że p rzed 1939 r. z n a jd o w a ły się ta m jego ręk o p isy , a le d o ty c z ą ce w y łą c z n ie sp ra w u rzęd o w y ch . B y ć m oże p o szu k iw a n ia a r ch iw a ln e i b ib lio te c z n e w T y b in d ze, p r z y n io sły b y ja k ie ś w y n ik i.
P ie r w s z e k r ó tk ie w z m ia n k i b io g ra ficzn e o K rz y sz to fie K a ld en - b a ch u za ch o w a ły się w 1725 r. w c za so p iśm ie „ E r le u te rte s P r e u s - s e n ” 2 oraz w 1746 r. w d z iele D . H. A r n o l d t a 3. W iad om ość o ty m , że K a ld en b a ch p isa ł ta k że po p o lsk u pod ał w s w y m g r u n to w n y m d z iele K . P i s a n s к i 4, n ie s te ty , fa k t te n p r z em ilc z e li in n i h isto r y c y
1 A u to r p rz ep ro w ad ził sam oraz za p o śred n ictw em B ib lio tek i G łów nej W SR -u w O lsztynie, k w e re n d ę bib lio teczn ą w różnych b ib lio tek ach n au k o w y ch w k ra ju . N ajw ięcej, bo aż 18 d ru k ó w K ald en b ac h a, n ie ste ty głów nie n iem iec kich i łacińskich, p osiada B iblioteka G łów na U n iw e rsy te tu im. M. K o p ern ik a w T o ru n iu . W B ibliotece P A N -u w G dańsku z n a jd u je się egz. poi. d ru k u pt. H o łdow na K lio, L yric o ru m lib ri I II o raz 15 in n y ch u tw o ró w w jęz. łac. i niem . W B ibliotece U n iw ersy tec k ie j w e W rocław iu z n a jd u je się 5 jego d ruków , w tym rz a d k i egz. u tw o ru H ołdow na K lio i L y ric o ru m libri III. Egz. L y ric o ru m libri III, k tó ry opisał E stre ic h e r i k tó ry zn ajd o w ał się w B ibliotece Ja g ie llo ń skiej — (sygn. I 831) — zaginął.
2 B e sch reib u n g d er A lte n s ta d t K önigsberg, E rle u te rte s P re u ssen , Bd. 2, 1725 (1724), s. 483.
3 D. H. A r n o 1 d t, H istorie d er K önigsbergischen U n iversitä t, Bd. 2, K önigsberg 1746, s. 518.
1 G. Ch. P i s a n s к i, E n tw u r f einer p re u ssisch en L iterärgeschichte, K önigsberg 1886, ss. 407, 417.
lite r a tu r y n ie m ie ck iej. O jego tw ó rczo ści m u z y c zn ej, zw ła szcza p ie ś n iach , p isa li pob ieżn ie: E. H a g e n 5, J. M ü l l e r - B l a t t a u 6, do k ła d n iej — L. H. F i s c h e r 7. O b szern e w y d a w n ic tw o liczą ce 164 to m y pt. D e u t s c h e N a t i o n a l - L i t t e r a t u r (S tu ttg a rt, od 1884 r.), aż 4 to m y p o św ię c iło n ie m ie c k iej litera tu rze X V II w ie k u (t. 27— 30), ale 0 K a ld en b a ch u istn ie je ta m ty lk o sk rom n a w zm ia n k a 8. N ieco o b szer n iej, bo ta k że z próbą p cd a n ia b ib lio g ra fii, op ra co w a ł tę postać w s w y m m o n u m en ta ln y m w y d a w n ic tw ie — K . G o e d e k e 9, k tó ry jako p ie rw sz y sp ośród n ie m ie c k ich h isto r y k ó w lite ra tu ry z a m ieścił d ość d o k ła d n y w y k a z je g o w a ż n ie jsz y c h u tw o ró w i d o sta teczn ie w n ik liw ie p r z ed sta w ił środ ow isk o lite ra c k ie w K ró lew cu , p o ś w ięc a jąc m u o d d zie ln y r o z d z ia ł10.
P ie r w sz e z w ię z łe n o ta tk i b io g ra ficzn e o K a ld en b a ch u z a m iesz czono w A l l g e m e i n e D e u t s c h e B io g r a p h ie n , oraz w lek sy k o n a ch H. A. K r ü g e r a 12, W. K o s c h a 13 i F. B r i i m m e r a 14. A u to rz y n o w sz y ch i o b szern y ch op ra co w a ń jak np. H. K l u g e , M. K o c h , J. N a d l e r , P. F e c h t e r , A. B a r t e l s , W. S c h e r e r , E. H e- d e r e r n ie u w z g lę d n ili K a ld e n b a c h a 15. P o m in ę ły go ta k ż e różn e e n cy k lo p e d ie i lek s y k o n y le. C h a ra k tery sty czn e, że brak jego n a z w i ska w b ib lio g ra fia ch ślą sk ich i w d o k ła d n ej b ib lio g ra fii E. W e r m - k e g o. W o g ó le w op ra co w a n ia ch n iem ieck ich , p o św ięc o n y c h P ru som K sią żę cy m w X V II w ie k u , brak ja k ic h k o lw ie k in fo rm a cji o K a l d en b ach u . J e d y n ie L e h n e r d t z a m ie śc ił jego ż y c io ry s w À l t p r e u s - sisc he B io g r a p h ie 17, k tó r y je d n a k p od ał n ie ś c is łe w ia d o m o ści, n ie z n a ł p e łn e j lite r a tu r y oraz ani sło w e m n ie w sp o m n ia ł o je g o w ie r szach p o lsk ich i ła ciń sk ich , p o św ięc o n y c h P o la k o m . P o lsk a tw ó r cz o ść p o ety ck a K ald en b ach a, jeg o lic z n e u tw o r y ła c iń s k ie p o św ięc o n e lu b d ed y k o w a n e P o la k o m oraz p r z ek ła d y z języ k a p o lsk ieg o — n ie b y ły ta k że zn a n e h isto r y k o m lite r a tu r y p o lsk iej. T acy bad acze, jak A. B r ü c k n e r , R. P i ł a t , P. C h m i e 1 o w s k i, J. К 1 e i n e r, R. P o l i a k , K. B a d e c k i, G. K o r b u t , J. K r z y ż a n o w s k i 1 in n i n ie u w z g lę d n ili go w sw o ic h op racow an iach .
5 E. H a g e n , G eschichte des T h ea ters in P reu ssen , K önigsberg 1854, s. 68. 6 J. M ü l l e r - B l a t t a u , Die M u sik im Z e ita lte r d er R efo rm a tio n u n d des B arock, D eutsche S ta a te n b ild u n g u n d deu tsch e K u ltu r im O stp reu ssen - lande, K önigsberg 1931, s. 265.
7 L. H. F i s c h e r , G edichte des K önigsberger D ichterkreises aus H. A lb e rts A r ie n u n d m usicalischer K ü r b sh ü tte (1638—1650), H alle 1883, ss. X V III—X X II.
8 D eutsche N a tio n a l-L ite ra tu r, Bd. 30, ss. 219—221 (tu głów nie k ilk a w ie r szy niem ieckich).
3 К . G o e d e k e , G eschichte d er d eu tsch en D ichtung aus d e n Q uellen, II A usg. Bd. 3, D resden 1887, ss. 131—133.
13 K. G o e d e k e , op. cit., Bd. 3, § 184 і 185,-ss. 121—124.
;I A llg em ein e D eutsche B iographie, Leipzig 1885, Bd. 15, ss. 21—22. 12 H. A. K r ü g e r, D eutsches L ite ra tu r -L e x ik o n , M ünchen 1914, s. 221. 13 W. K o s c h, D eutsches L ite ra tu r -L e x ik o n , Bd. 2, B e rn 1953. 14 F. B r ü m m e r , D eutsches D ic h te r -L e x ik o n , E ic h stä tt 1876, s. 418.
15 F. V o g t, M. K o c h, G eschichte d er d eu tsch en L ite ra tu r, Bd. 2, Leipzig 1930; J. N a d 1 e r, L itera tu rg esch ich te des D eu tsch en V olkes, Bd. 1 (1—4) 1939; P. F e c h t e r , G eschichte der d eu tsch en L ite ra tu r, B e rlin 1941; H. K l u g e , G eschichte d er d eu tsch en N a tio n a l-L itera tu r, A lten b u rg 1909; W. S c h e r e r , G eschichte d er d eu tsch en L itera tu r, W ien 1949; E. H e d e r e r , D eutsche D ichtung des B arock, M ünchen 1957; A. B a r t e l s , G eschichte der d eu tsch en L ite ra tu r, B e rlin 1942.
18 Np. D eutsches S c h riftste lle rle x ik o n , W eim ar 1963. 17 A ltp reu ssisch e Biographie, Bd. 1, 1941, s. 319.
P ie r w s z y w lite ra tu rz e p o lsk ie j o d k ry ł go E streich er, k tó r y op isał d w a jeg o u tw o ry : H o ld o w n ą Klio ... i L y r i c o r u m lib. III oraz zw ró cił u w a g ę n a te m a ty k ę n ie k tó r y c h w ie r s z y ła c iń s k ic h 10. P o d w p ły w e m E streich era, w 1910 r. na ła m a ch „ P a m ię tn ik a L iter a ck ieg o ” A. S i m o n ó w n a za m ieściła n o ta tk ę o d w ó ch p o lsk ich w ie rsza c h K a ld en b a ch a 1S. W zm ia n k i o K a ld en b a ch u , p r zy o m a w ia n iu p o lsk o - ślą sk ich z w ią zk ó w k u ltu ra ln y ch w p r zeszło śc i — p o c z y n ili w sw o ic h pracach: W . O g r o d z i ń s k i i H. B a r y c z 20. Z n o w sz y ch op raco w a ń p o ś w ięc o n y c h d ziejo m lite r a tu r y n ie m ie ck iej, na szczeg ó ln ą u w a g ę za słu g u ją p race M. S z y r o c k i e g o i Z. Z y g u 1 s k i e g o 21. A u to r z y ci, oprócz in fo rm a cji b io g ra ficzn ej o K a ld en b a c h u , z a m ie ś cili fr a g m e n ty n iek tó ry ch je g o u tw o ró w .
W p r z y sz łe j b io g r a fii K rz y sz to fa K a ld en b a ch a , n a k tó rą n ie w ą t p liw ie z a słu g u je te n p o eta i u czo n y , u w z g lę d n ić trzeb a n ie ty lk o jeg o u tw o r y w ję z y k u n iem ieck im , a le i w ie r s z e p o lsk ie i ła ciń sk ie, uk azać jego ro lę na tle lite r a tu r y n ie m ie c k ie j X V II w ie k u , z w ią zk i z k u ltu rą i litera tu rą p o lsk ą na tle ślą sk o -p o lsk ic h z w ią zk ó w k u ltu ra ln y ch w X V II w ie k u .
Z ad an iem n in ie jsz e g o a r ty k u łu je s t o m ó w ie n ie tw ó rcz o śc i p o l sk iej K a ld en b a ch a pod czas jego p o b y tu w K r ó le w cu i T y b in d ze, zw ró c e n ie u w a g i na u tw o r y n ie m ie ck ie i ła ciń s k ie, a le p o św ięc o n e P o la k o m lub te m a ty c z n ie z w ią za n e z P o lsk ą , co sta n o w ić m o że p r z y c zy n ek do d z iejó w p iśm ie n n ic tw a p o lsk ie g o w K r ó le w c u w X V II w ie k u . P o lsk a tw ó rczo ść K a ld en b a ch a ś w ia d c z y ta k że o o d d zia ły w a n iu k u ltu r y p o lsk ie j na n iem ieck ą .
II
K rz y sz to f K a ld en b a c h u ro d ził s ię 11 sierp n ia 1613 r. w Ś w ie b o d zin ie koło G ło g o w a na Ś lą sk u jako s y n b u rm istrz a M a teu sza i E w y L in d n er 22. Ś w ie b o d z in — jed n o z n a jsta r szy c h m ia s t n a Ś lą sk u , le żało na sz la k u k o m u n ik a c y jn y m z P om orza na Ś lą sk i z Ł u ż y c do W ielk o p o lsk i. S to s u n k i gosp od arcze te g o m ia sta z P o ls k ą b y ły bardzo o ż y w io n e (m ia sto sły n ę ło z p ro d u k cji su kn a) i do X V II w ie k u p ie n ią d ze liczo n o w e d łu g sto p y p o lsk iej. „ M iejscow a lu d n o ść p o lsk a u tr z y m y w a ła się tu d łu g o ”, a w śró d m ieszcza n X V — X V II w ie k u sp o ty k a się w ie le n a z w isk p o lsk ich 23. K a ld en b a ch p o ch o d ził z r o d zin y m ieszcza ń sk iej, a le zg o d n ie z ro zp o w sz e c h n io n y m od X V I w ie k u z w y cza je m la ty n iza cji n a zw isk , p o d p isy w a ł się ta k że jako „ C h risto p h o - ru s C a ld en b a ch iu s” u . P o u k o ń c ze n iu gim n a zju m , stu d io w a ł na U n
i-18 К . E s t r e i c h e r , B ibliografia polska, t. 19, K ra k ó w 1903, ss. 15— 16. 19 A. S i m o n ó w n a , W iersze n ie m ie c k o -p o lsk ie , P a m ię tn ik L iterack i, R. 9, z. 1, 1910, ss. 73—75.
20 W. O g r o d z i ń s k i , D zieje p iśm ie n n ic tw a śląskiego, K atow ice 1946, s. 51; H. B a r y c z , Ś lą za c y w p o lsk ie j k u ltu rz e u m y sło w e j na tle p o lsk o -ślą sk ic h zw ią zk ó w d u ch o w ych w przeszłości, W rocław 1946, s. 48.
21 Z. Ż y g u l s k i , M. S z y r o c k i , G eschichte dgr d eu tsch en L itera tu r, W rocław 1958, t 1—4 (zw łaszcza t. II pośw ięcony piśm . X V II w.); M. S z y r o c k i , Z. Ż y g u l s k i , Silesiaca. W yb ó r z dzieł p isa rzy ślą sk o -n ie m ie c k ic h X V I I w. w te k sta c h ory g in a ln y ch i p o lskich p rzekła d a ch , "Warszawa 1957.
22 B io g rafia o p raco w an a je s t n a p o d sta w ie lite ra tu r y cytow anej w p rz y pisach.
23 G. L a b u d a , Z iem ia L u b u sk a w d zieja ch P olski, Z iem ia L ubuska, P o zn ań 1950, ss. 394—395.
w e r s y te c ie w e F ra n k fu rc ie n. O drą (od 1628), a w latach 1631— 1633 na U n iw e r sy te c ie w K ró lew cu . O koło 1635 r. z o sta ł n a u cz y c ie lem d o m o w y m w K ró lew cu , w 1639 r. k o n rek to rem , a w 1645 r. p ro rek to rem sz k o ły sta ro m iejsk iej w A ltsta d t. P on ad to przez p e w ie n czas w y k ła d a ł g rek ę na A lb e rtin ie, jed n a k n ie p osiad ał t y tu łu profesora, g d y ż ty tu ł m a g istr a u zy sk a ł dop iero w 1655 r. W cza sie p o b y tu w K ró le w cu z a ło ż y ł to w a r zy stw o lite r a c k ie pod n azw ą C elad on i brał c zy n n y u d zia ł w ż y c iu k u ltu ra ln y m . W 1656 r., a w ię c po d w u d ziesto p ię cio letn im p o b y cie w P ru sa ch K sią żęcy ch , w y je c h a ł do T yb in gi, g d zie ob ją ł na u n iw e r sy te c ie sta n o w isk o p ro feso ra p oezji, w y m o w y i h isto rii. Z m arł tam że 17 czerw ca 1698 r. M iał m. in. sy n a K rz y sz to fa, k tó ry , p om im o że n ie u tr z y m y w a ł b liższ y c h sto su n k ó w z P o la kam i nap isał in teresu ją cą rozp raw ę o ję zy k u p olsk im , d ru k ow an ą po p o lsk u i po ła cin ie, p t. O r a ti o in l a u d e m lin g u a e P o lo n ic a e (T üb in g en 1677) 2S.
T w órczość K a ld en b a ch a je st n ie zm ier n ie b ogata i różn orod na. W ięk szość sta n o w ią o k o licz n o ścio w e p r zem ó w ien ia , w ie r s z e p a n e g i- ry czn e, p ie śn i relig ijn e, ep ig ra m a ty , od y, p ie śn i (g łó w n ie r elig ijn e), a n a w e t lib re tta do oper.
S p ośród w a ż n ie jsz y c h u tw o ró w K . K a ld en b a ch a n a le ż y w y m ie n ić: 1. H e r k u l e s a m W e g e d e r T u g e n d u n d W o l l u s t (dram at, K ö n ig sb erg 1635); 2. H o ld o w n a K lio ·., (w iersz, K ró le w ie c 1641); 3. P r e u s s is ch e V e n u s o d e r H o c h z e it s - G e d i c h t e (tom w ie rsz y , K ö n ig sb erg 1645); 4. B a b y lo n is c h e r O fen , o d e r T r a g ö d ie v o n d e n d r e i j ü d i s c h e n F ü r s t e n in d e m g l ü h e n d e n O f e n z u B a b e l (dram at, K ö n ig sb erg 1646); 5. D e u tsc h e G r a b g e d i c h t e (w iersz e, E lb in g 1648); 6. L y r i c o r u m lib r i III (w iersze, B ru n sb erg a e 1651); 7. D e u t s c h e S a p p h o , o d e r M u sicalisch e G e d i c h te (w iersze, K ö n ig sb erg 1651); 8. M o n u m e n t a h o n o r ib u s in p h ilo s o p h ia s m n m i s Ch. C a ld en b a ch ii S c h o la e P a le o p o le o s R e g io - m o n t a n a e p r o r e c t o r i s d ic a ta (p an egiryk i, R eg io m o n ti 1655); 9. G o t t s elig e A n d a c h t e n (w iersze, T ü b in g en 1668); 10. P o e tic e G e r m a n i c a seit d e r a tio n e s c r i b e n d i c a r m in is T e u to n ic i lib r i II (rozp raw a, T ü b in g e n 1 6 7 4 )2β.
III
W X V II w ie k u P r u sy K sią żę ce „ p rzep ełn io n e b y ły lu d źm i p o lsk i m i”, a w p ły w y k u ltu r y p o lsk iej s ię g a ły d aleko w śró d sp o łe c z e ń stw a p ru sk ieg o . M iesz k a ń cy P ru s K sią żę cy c h „ w ie r n ie P o ls c e odd ani, w i d zieli w n iej sw ą o p iek u n k ę p rzed w e w n ę tr z n y m i z e w n ętr z n y m w r o g iem i do n iej n ieraz u ciek a li się z p rośb ą o o ch ron ę p rzed ab so lu ty z m e m i ła m a n iem p r a w a p rzez sw y c h n ie m ie c k ich w ła d c ó w ” 27.
25 O rationes et actus oratorii in A cad. T u b in g en si, a S tu d io sa J u ven tu te exercen d a im p rim is E loquentiae causa, p ublice e x h ib iti. S e c u n d i m issus, Directore Ch. Caldenbachio, T übingen (1677), ss. 8 nlb., 445, 3 nlb. Egz. Bibi. Uniw. w e W rocław iu, sygn. 8 V 343 (p raca m łodego K ald en b ac h a została w y d ru k o w a n a w dziele jego ojca).
25 K. E s t r e i c h e r (t. 19, s. 16) w y m ien ia tak że innych K aldenbachów zw iązanych z k u ltu rą polską, a m ianow icie: lek arza k ró la polskiego i księcia p ruskiego, a u to ra dzieł m edycznych d ru k o w an y ch w K rólew cu — M elchiora K ald en b ach a oraz lek. med. zw iązanego z O palińskim i — S am uela K a ld e n b acha. O baj zw iązani z K rólew cem , potem z F ra n k fu rte m . Is tn ie je zapew ne po k rew ień stw o m iędzy nim i, a om aw ianym poetą, gdyż nazw isko to n ie n a le żało do często spotykanych.
27 А. V e t u 1 a n i, P olskie w p ły w y p o lityczn e w P rusiech K siążęcych, G dynia 1939, s. 4.
K ró le w iec b y ł d u ch o w ą sto licą ru ch u p r o testa n ck ie g o ; tu istn ia ł u n i w e r s y te t, z k tó r y m zw iązan e' są lo sy w ie lu P o la k ó w , p o lsk ie sz k o ły n iższe, p o lsk ie k o ś cio ły i sz c ze g ó ln ie r o z w in ię ty p o lsk i ru ch w y d a w n iczy . U n iw e r sy te t K ró le w ie c k i, k tó r y w X V II w ie k u b y ł kop ią u n iw e r sy te tó w h o le n d er sk ic h , o d g r y w a ł zn a c zn ie m n ie jsz ą ro lę niż w X V I w ie k u . Z a ciek łe i ja ło w e sp o r y r e lig ijn e oraz reorgan izacja u c z eln i o b n iż y ły zn a czn ie p oziom n a u k i 28. P o m im o to tu ż y ł i t w o r z y ł n a jw y b itn ie js z y p o eta n ie m ie ck i te g o o k resu — S z y m o n D a ch i tu b y ł p ro feso re m z n a k o m ity o rie n ta lista i te o lo g — C e les ty n M y ślęta 29. N ie k tó r z y p r o fe so ro w ie te j u c z eln i p o sia d a li t y t u ły se k r e tarzy, h isto r io g ra fó w i lek a rz y k r ó ló w p o lsk ich . P isa rz e i m u z y c y s ła w ili, g łó w n ie w ję zy k u n ie m ie ck im i ła ciń sk im , K oron ę i k ró ló w p o lsk ich . K r ó le w iec b y ł r ó w n ie ż o śro d k iem r u c h u lite ra c k ie g o w P r u sach K sią żęcy ch , k tó r y k s zta łto w a ł się w p e w n y m sto p n iu pod w p ły w e m lite r a tu r y p o lsk iej. W iek X V II je s t o k re sem p e w n e g o u p ad k u lite r a tu r y p o lsk iej, a le p om im o to w y w ie r a ła on a w p ły w na p iśm ie n n ictw o w ję z y k u n ie m ie ck im , a p isa rze n ie m ie c c y za jm o w a li się ta k że sp ra w a m i p o lsk im i. P . C h m i e l o w s k i p isze na te n te m a t m . in.: „ T y lk o m ia sta p ru sk ie, m a ją ce sw ó j sam orząd , za ch o w a ły częścio w o d a w n iejszą ś w ie tn o ś ć i w y d a w a ły uczon ych , k tó r z y choć N ie m ca m i b y li z p och o d zen ia , p iln ie się z a jm o w a li rzeczam i p o lsk im i; p isa li jed n a k że ty lk o po ła c in ie lu b po n ie m ie ck u i p o śred n io jen o m o g li w p ły w a ć na sta n n a szej o ś w ia ty ” 30.
C y ta t te n w y m a g a m a łeg o u zu p ełn ie n ia . O k azu je się b o w iem , ch o ć b y na p r zy k ła d zie K ald en b ach a, k tó r y n ie sta n o w i w ty m w z g lę d zie w y ją tk u , że u czen i i p isa rze p r u scy p isa li ta k ż e po p o lsk u . J e d n o c ze śn ie w sp o m n ie ć trzeb a o u d zia le n ie m ie ck iej k u ltu r y P ru s K sią ż ęc y ch w ż y c iu u m y s ło w y m P o lsk i, o c zy m już w 1912 r. p isa ł B. C h l e b o w s k i 31. M ożna w ię c p o w ie d zieć, ż e b y ło to w z a jem n e p r z en ik a n ie i o d d zia ły w a n ie na sie b ie d w ó ch k u ltu r , p o lsk iej i n ie m iec k iej, z k o rzy ścią d la k ażd ej z nich.
K a ld en b a ch ob racał się w g ro n ie p o e tó w i u c zo n y ch k r ó le w ie c k ich , k tó r z y b y li w r ó żn y sp osób z w ią za n i z P o lsk ą i z P o la k a m i. N a le ż y tu w y m ie n ić p rzed e w s z y s tk im n a stęp u ją c e nazw isk a: H e in rich A lb ert, R ob ert R ob ertin , A n d rea s A d ersb ach , J o h a n n P . T itz, C h ristop h W ilk a w , Jo n a s D a n iel K o sc h w itz, V a le n tin T h ilo, R otger zum B erg en , A n d rea s H o lle n d e r і in. P o e ta A n d rea s A d ersb a ch (ur. w 1610 r. w K ró le w c u , zm . ta m że w 1660), s y n k u p ca M ich ała z w ią zan ego z d w o rem po lsk im , stu d io w a ł na ró żn y ch u n iw e r sy te ta c h . P o te m b y ł se k reta rzem k się c ia p ru sk ieg o (1643), se k reta rzem p o s e l stw a p ru sk ieg o w W a r sz a w ie (1645), r e z y d e n te m na p o lsk im d w o rz e, g d z ie rep re ze n to w a ł ta k że od 1647 r. in te r e s y k sięc ia k u rla n d z k ieg o . O gło sił d ru k iem sz e re g w ie r s z y o k o licz n o ś cio w y c h i p a n eg iry k ó w . R od zina A d ersb a ch ó w b y ła tr a d y c y jn ie z w ią za n a z p o lsk im d w o
28 H. B a r y c z , O w ła ściw ej roli i przem ia n a ch id eo w y ch U n iw e rsy te tu K ró lew ieck ie g o , Rocznik O lsztyński, t. 2, 1959, ss. 245—265.
29 E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , K a rty z d zie jó w M azur, O lsztyn 1961, ss. 110—112.
20 P. C h m i e l o w s k i , H istoria lite ra tu r y p o lsk ie j, t. 1, Lw ów (1914) ss. 306—307.
81 B. C h l e b o w s k i , U dział n iem ieck iej ośm iaty P ru s W schodnich w ży ciu u m y s ło w y m Polski, P ism a, t. I, W arszaw a 1912.
rem 32. P o d cza s sw eg o p o b y tu w W arszaw ie A n d rzej H ollen d ei' (ur. w Sa k so n ii 1602, zm , w K ró le w cu 1667), p r a w n ik i p rofesor U n iw e r sy te tu K ró le w iec k ieg o u tr z y m y w a ł b lisk ie k o n ta k ty z P o lak am i 33.
J o h a n n P ete r T itz (ur. w L e g n icy w 1619, zm . w G d ań sk u 1689 r.) stu d io w a ł w N ie m cz ec h i w K ró lew cu . O d 1645 r. b y ł p ro feso rem G im n azju m A k a d em ic k ieg o w G dań sku. P r z y ja źn ił się z p oetam i k r ó lew ie ck im i, a zw ła szcza z K a ld en b a ch em , k tó rem u n a w e t p o ś w ię cił sp e c ja ln y u tw ó r p o c h w a ln y 34. Jako p o eta zn a n y b y ł ze sw y c h w ie lk ic h sy m p a tii dla P o lsk i i P o la k ó w , c zem u d a ł w y r a z w sw e j tw ó rczo ści, d ru k u jąc m . in. n iem ieck ą P ie ś ń r a d o s n ą na u r o c z y s to ś ć d w u c h s e t l e c i a p r z y n a l e ż n o ś c i P r u s do P o ls k i (16 54) 35.
K rz y sz to f W ilk a w (albo W ilk ów ) p o ch o d ził z K ró le w ca i tu sp ę d ził ca łe ż y c ie (1598— 1647). Z ajm o w a ł się poezją, m u z y k ą , b y ł p ro r ek to rem sz k o ły m iejs k iej w L o e b e n ic h t i p o sia d a ł ty tu ł sek reta rza króla p o lsk ieg o 36. Jo n a s D a n ie l K o sch w itz (albo C osch w itz) p och o d zący z L eg n icy , znaczn ą część ży cia sp ęd ził w K r ó le w cu (tu zm arł w 1664); p isa ł w ie r s z e po ła cin ie oraz b y ł radcą i lek a rzem n a d w o r n y m króla Jan a K a z im ie r z a 37.
N a jw y b itn ie js z y m i sp ośród n ic h b y li jed n ak że: w s p o m n ia n y już S z y m o n D a ch rod em z K ła jp ed y 38, k tó r y m . in. p isa ł w ie r s z e na cześć P o lsk i i k róla W ła d y sła w a I V 39, p rofesor U n iw e r s y te tu w K ró le w c u — V a le n tin T h ilo i p o eta R otger zu m B erg en , w s z y s c y za p rzy ja źn ien i z K a ld en b a ch em . V a le n tin T h ilo u rod ził się 19 (lub 29) k w ie tn ia 1607 r. w K ró lew cu , jako s y n k azn od ziei ew a n g e lic k ie g o . Po u k o ń czen iu stu d ió w te o lo g icz n y c h w K r ó le w cu i L e y d z ie b y ł p ro feso rem w y m o w y oraz d w u k ro tn ie rek to rem U n iw e r s y te tu K ró lew ie c k ie g o . P o sia d a ł ta k że ty tu ł "sekretarza k ró la p o lsk ieg o . Z m arł w 1662 r.40. O gło sił w K r ó le w cu szere g u tw o ró w (ep igram y, p ieśn i, m o w y ) w ję z y k u ła c iń sk im i n iem ieck im . J e st m . in. au to r em o b szer nego zb ioru p a n eg iry k ó w , m ó w i w ie r s z y ła ciń sk ich , sp ośród k tó ry ch znaczn a część je s t p o św ięc o n a P o ls c e oraz k rólom : W ła d y sła w o w i IV i J a n o w i K azim ierzo w i 41. W p r z em ó w ie n iu ła ciń sk im , w y g ło sz o n y m na U n iw er sy te cie , z ok azji p o b y tu ■ w ty m m ie ś c ie k róla W ła d y
32 L. H. F i s c h e r , op. cit., ss. XV—XVI; K. G o e d e k e , op. cit., Bd. З, ss. 130—131; T. O r а с к i, S ło w n ik biograficzny W arm ii, M azur i Pow iśla, W arszaw a 1963, s. 1.
33 D. H. A r n o l d t , op. cit., Bd. 2, ss. 514—515.
34 J. P e tri T itii ad, CL. V. Ch. C a ldenbachium Elegia scripta..., G dańsk 1653, Egz. w K siążnicy M iejskiej w T o ru n iu sygn. 102 569 I 4' 3 adl. 93.
35 M. S z y r o c k i i Z. Ż y g u l s k i , op. cit., ss. 17, 54—57; L. H. F i s c h e r , op. cit., ss. XVI—X V III.
36 L. H. F i s c h e r , op. cit., ss. X X II—X X III; K. G o e d e k e , op. cit., Bd. З, s. 131.
37 L. H. F i s c h e r , op. cit., ss. XX V I—X X V II.
38 H. A. K r ü g e r , op. cit., s. 69; A llg. D eutsche B iographie, Bd. 4, ss. 121— 122; A ltp reu ssisch e B iographie, s. 121; D eutsches S c h riftste lle rle x ik o n , s. 102. O bfitą b ibliografię p o d aje W erm ke w B ibliographie der G eschichte v o n O st- u n d W estpreussen.
39 L. H. F i s c h e r , op. cit., ss. 10, 40; K. G o e d e k e , op. cit., Bd. 3, s. 124. 40 L. H. F i s c h e r , op. cit., ss. 10, 40; K. G o e d e k e , op. cit., Bd. 3, s. 135; D. C. A r n o l d t , op. cit., Bd. 3, s. 409.
41 Val. T h ilo n is P a n eg yrici A cadem ici, vel orationes selennes, serenissim o ru m , p o te n tissim o ru m q u é Poloniae, Sveciaeque R egum , et electo ru m b randen- bu rgicorum natalibus... Regiom onti, R e u ssn e rian is M D C L (s. 418, nlb. 42, 8'), egz. Bibi. Ja g iello ń sk iej sygn. I 24351. Egz. tego nie n o tu je К . E s t r e i c h e r .
sła w a IV w 1635 r., sła w ił P o lsk ę i w s z y s tk ic h -jej k ró ló w , a sz c ze g ó l n ie W ła d y sła w a J a g ie łłę , Z y g m u n ta I i Z y g m u n ta A u g u sta 42. D ru k iem uk azał się p on adto je szc z e je d e n p a n eg ir y k tego au tora z ok azji p o b y tu króla W ła d y sła w a IV w K ró le w cu 43.
D ość w y b itn ą o so b isto śc ią na te r e n ie K ró lew ca w ty m c za sie b y ł p oeta p isz ą c y po ła cin ie i n ie m ie ck u — R o tg er (R iitger) zu m B e r g e n u ro d zo n y w R y d ze w 1603 r.44. S tu d io w a ł w K ró le w cu , 6 la t w H o lan d ii, w A n g lii, F ra n cji i w N iem czech , a n a s tęp n ie z o sta ł p ro feso rem w y m o w y na U n iw e r sy te c ie w K ró lew cu , radcą k u rfir sta b r a n d en b u rsk ieg o (od 1661) oraz se k r e ta r z e m k róla p o ls k ie g o 45. E s t r e i c h e r n o tu je 4 jeg o ła ciń sk ie u tw o ry z w ią za n e z e sp raw am i p o l sk im i, d ru k o w a n e w K r ó le w c u 46. N a jc ie k a w sz y je s t n ie w ą tp liw ie u tw ó r pt. T r i p u d a r e O r a t o r i u m in T r i u m p h a l e m V la d is la i I V P o te n - t is s i m i Polo n . R e g is etc. etc. a d v e n t u m in h a n cce n o s t r a m R e g io - m o n t e m a d e v o t i s s i m a m a n u R o t g e r i z u m B erg en ... (R eg io m o n ti 1636, str. 8 in f o l . ) 47. J e st to p ię k n ie i sta ra n n ie w y d a n y druk k r ó le w ie c k ie j o fic y n y W a w r zy ń ca S e g e b a d a 48. N a str o n ie ty tu ło w e j zn a j d u je się god ło P o lsk i — o rzeł, a w o k ó ł n ieg o h e r b y m ia st p ru sk ich z n ap isem : D e i g r a t i a R e x P o lo n ia e M a g n u s D u x .. . etc. N a o d w ro cie k a r ty ty tu ło w e j z a m ie śc ił au tor k rótk ą p rzem o w ę (1636 r.) do k róla W ła d y sła w a IV , o k tó r y m p isz e m . in . R e x n o s te r .
IV
K rz y sz to f K a ld en b a ch p r z y b y ł.d o K ró le w ca ju ż w 1631 r. i p rzez 3 lata stu d io w a ł na ta m te js z y m u n iw e r sy te c ie . Jak ju ż w sp o m n ia n o — w 1635 r. b y ł n a u cz y c ie lem d o m o w y m , p o te m k o n rek to rem (od 1639) i p ro rek to rem (od 1645 r.) sz k o ły sta r o m iejsk ie j w A ltsta d t. P rzez p e w ie n czas w y k ła d a ł ta k ż e grek ę n a u n iw e r s y te c ie k r ó lew ie ck im . Z an im w y je c h a ł do T y b in g i (w 1656 r.), ab y ta m ob jąć sta n o w isk o p rofesora u n iw e r sy te tu , z n a n y b y ł w K ró le w cu jako p o eta i m u z y k . T am uk azała się w ię k sz o ść jeg o u tw o r ó w i ta m z a ło ż y ł to w a r zy s tw o lite ra c k ie „ C ela d o n ” . N ie u leg a w ą tp liw o ś c i, że sto su n k o w o s iln e środ ow isk o n a u k o w e i lite ra c k ie w K r ó le w cu w y w a r ło d u ż y w p ły w na d zia ła ln o ść litera ck ą K ald en b ach a. P is a ł w p ra w d z ie g łó w n ie po n ie m ie ck u i ła cin ie , a le jak w ię k sz o ść ó w c z e sn y c h p o e tó w ślą sk ich i ze Ś lą sk a się w y w o d z ą c y c h , bez w z g lę d u na s w o je p och o d zen ie n arod ow e, m a n ife sto w a ł p ió rem s w e p rz y w ią za n ie do P o ls k i, jej k u ltu ry , w ła d c ó w itd . W k o ń cu X V I i w X V II w ie k u , n ie m a l w s z y s c y p oeci ślą sc y , n a w e t w y b itn i p r z e d sta w ic ie le lite r a tu r y n ie m ie ck iej (jak np. M. O pitz, W . S c h e r ffe r , A . S c h o n eu s, S c h ro etter) z w ią za n i
42 P anegyricus aeterno honori, se ren issim i ac in v ic tissim i V la d isla i IV Poloniae, Sveciae... P russiae fin e s auspicato in g ressu s esset..., R egiom onti 1635 (s. nlb. in fol. 12), Egz. Bibi. Jag iello ń sk iej I II 22221 — znany E s t r e i c h e r o w i , t. 8, 1882», s. 214.
43 K. E s t r e i c h e r , t. 8, 1882, s. 214. 44 D. C. A m o l d t , op. cit., Bd. 2.
45 K. G o e d e k e , op. cit., Bd. 3, ss. 133—134. « K. E s t r e i c h e r , X II, ss. 483—4.
47 Opis w g egz. Bibi. Ja g iello ń sk iej sygn. III 22124.
48 Bliższego opisu d ru k ó w S egebada b ra k w p racy : D ru ka rze d a w n e j P o lski od X V do X V I I I w., t. 4: Pom orze, орг. A. K a w e с к а - G r y c z o w а i К . K o r o t a j o w a , W rocław 1962, ss. 416—420.
b y li siln ie z k u ltu rą i litera tu rą p olsk ą 40. K a ld en b a ch b y ł je d n y m z ty c h lic z n y c h Ś lą za k ó w , k tó rzy p r z y b y w a li do P o lsk i i P ru s p ełn ią c fu n k c je p asto ró w , n a u cz y c ie li, sek r e ta r z y m ie jsk ich i k ró lew sk ic h , w P o ls ce d ru k o w a li sw o je dzieła, p isa li o sp raw ach p o lsk ich i d e d y k o w a li je P olak om . P rz e w a ż n ie zn a li dob rze ję zy k p o lsk i i czerp ali p ełn ą garścią w z o ry z lite r a tu r y p o lsk iej, a zw ła szcza z J a n a K o ch a n o w sk ieg o .
K a ld en b a ch b y ł n ie z w y k le p ło d n y m p oetą X V II w ie k u . P isa ł ró żn eg o rod zaju w ie r s ze jak np. p o e m a ty , p ieśn i, e p ig ra m a ty , ody, tr en y , p a n eg iry k i, p on adto m o w y , rozp raw y, d ram aty. N as szc ze g ó l n ie in te re su je jego zapom n ian a tw ó rczo ść w ję zy k u p olsk im , k tó r y K a ld en b a ch zn ał dość dob rze i, w p r z ec iw ie ń s tw ie do in n y ch p o e tó w teg o okresu, n ie w p la ta ł z w ro tó w ła ciń sk ich i fra n cu sk ich . J ę zy k p o lsk i p ozn ał o n za p e w n e zan im p r z y b y ł do K ró lew ca , ty m bard ziej n ie m ó g ł go zap om n ieć w ty m m ieście, g d zie m o w a p o lsk a b y ła w ty m cza sie p op ularn a zarów n o w śró d m ieszc za n jak i sz la ch ty p ru sk iej.
T rudno dociec,' ile u tw o ró w n a p isa n y ch po p o lsk u uk azało się d ru k iem . Z a jm ijm y się ty m i, do k tó ry ch udało się dotrzeć. Z naczna część tw ó r czo ści p o e ty c k iej K a ld en b a ch a m a ch arak ter o k o licz n o ś c io w y i p o w sta ła z ok azji ró żn y ch w y d a rz eń p a ń stw o w y ch lu b ro d zinn ych . O b szern y w ie rsz p o lsk i pt. H o łd o w n a Klio..., w y d a n y w K ró le w c u u Jana R eu ssn era w 1641 r. je s t z w ią za n y z h o łd em F ry d ery k a W ilh elm a (6 p a źd ziern ik a 1641) 50. W iersz lic z y razem 350 w e r s etó w , łą cz n ie z dw om a dod atkam i: ła ciń sk im w ie r sze m P rin c ip i S e r e n i s s im o (14 w e rs etó w ) za m ie sz c z o n y m na o d w ro c ie k a r ty ty tu ło w e j i p o lsk im pt. Do s ł a w n e j N á c y e y P o l s k i e y (16 w e r setó w ). U tw ó r je s t p isa n y tr zy n a sto zg ło sk o w cem , k tó r y w p ra w d z ie p od w z g lę d e m a r ty sty c z n y m n ie d o ró w n u je p o em a to m W acław a P o to ck ieg o , ale p rzerasta p r z e c ię tn y c h p isa r zy teg o o k resu ch o ćb y ze w z g lę d u na c zy stą p o lszczy zn ę . Ma on ch a ra k ter p a n e g ir y cz n y i o k o licz n o ścio w y i je s t p rz eła d o w a n y ele m en ta m i m ito lo g ii a n ty c z n ej. N a p o czą tk u (in w ok acja) p o eta zw raca się do m u z y d z iejó w — K lio, a b y m u p o m ogła w r ea liza c ji za m ierzen ia:
S k ą d b y m w S arm ack i g ło s te str o ił z ło te stro n y , T u gd źie b y ł uszom m oim p r z ed ty m za m ilczo n y .
49 H. B a r y c z , Ś lą sk i P om orze w prom ieniach U n iw e rsy te tu K r a k o w skiego w w ie k u X IV —X V I II , A lm a M a ter Jagellonica. S tu d ia i szkice z przesz łości U n iw ersy tetu K rakow skiego, K rak ó w 1958, ss. 109—111; W. O g r o d z i ń s k i , D zieje p iśm ie n n ic tw a śląskiego, K atow ice 1946, ss. 48—50, 51, 77; M. S z y - r o c k i , Z. Ż y g u l s k i , op. cit., ss. 9—45; H. B a r y c z , Ślązacy w p o lsk ie j k u ltu rze u m y sło w e j na tle p o lsk o -ślą skich zw ią zk ó w d u c h o w y c h w przeszłości, W roclaw 1946, ss. 47—48.
50 H ołdow na K lio, A lb o N á hołd, y przyśięgę, którą N iezw yc ię żo n em u M onarsze W lad isla w o w i IV P o lskiem u i S zw e d zk ie m u K ro lo w i etc. etc. w zg lą d em krM n P ru sk ich u czyn iło N a ja sn ieysze K siaze F ry d e ry k W ilh e lm , m a r grabia bra n d e n b u rski, k u r fir s t etc. etc., Y ná szczęśliw e śię Je° K, M. z P olski do P rus zw rócenie. P isał K rzysztoph K a l d e n b a c h . W K rólew cu, U Já n á R eussnera, R oku 1641 (s. nlb. 12). Je st to bardzo rzad k i dru k . K. E s t r e i c h e r opisał go n ied o k ład n ie (t. 19, 1903, ss. 15—16) wg egz. w rocław skiego. P o n ad to istn ie ją jeszcze n ie znane K. E s t r e i c h e r o w i egz.: egz. g d ań sk i w Bibl. P A N -u sygn. Nł 65 4', adl. 52 (na p o d sta w ie tego egz. c y tu je się) oraz egz. Bibl. Uniw . w e W rocław iu sygn. 2 F 918, 19.
K a ld en b a c h p r zy zn a je, że dotąd p isa ł ty lk o po n ie m ie ck u i ła cin ie , teraz za ś p ra g n ie ta k że p isa ć ła g o d n y m i „ m io d o w y m ” ję zy k ie m Sarm atów :
G d y N ie m co m a R zy m ia n o m lu tn ia m oia b rzm iała, T eraz y P o ls k ie y p ra g n ę m io d o w e y w y m o w y , A sły n ą ć S a u ro m a to w ła g o d n em i sło w y .
P o te m n a s tęp u je sz c z e g ó ło w y o p is c er em o n ia łu . P o eta n ie szczęd zi p o ch w a ł F ry d er y k o w i W ilh elm o w i, k tó r y s łu ż y „ p rzem o żn ey S á r - m a c y e y ”, w y n o si pod n ieb io sa c z y n y i z a słu g i k ró la W ła d y sła w a IV, sięg a do d z iejó w p o lsk ich od cza só w leg e n d a rn y ch do w sp ó łcz e sn y c h , o p isu je O rła B ia łeg o , a króla p o r ó w n u je do b o h a ter ó w r zy m sk ich i greck ich . W dalszej części u tw o ru z a jm u je się d zieja m i P ru s p o g a ń sk ich , sła w i c z y n y i d zia ła ln o ść św . W o jcie ch a i k r ó ló w p o lsk ich , p o c z ą w sz y o d B o les ła w a C h rob rego. C h a ra k ter y sty c zn e, że w y r a ź n ie od różn ia P ru sa k ó w od N ie m c ó w a p om ija (o c z y m p isze) d z ieje za k o n u k rzy ża ck ieg o . K a ld en b a ch u w aża za z b a w ie n n y zw ią z e k K się stw a z P o lsk ą o p a rty na zasad ach tra k ta tu k ra k o w sk ieg o z 1525 r. N a k o ń cu u tw o ru zn a jd u je się w ie r s z pt. D o s l a w n e y N a c y e y P o l- s k i e y , w k tó r y m autor p ró b u je u s p r a w ie d liw ić s-woje b rak i ję z y k o w e, w y ra ża ją c się p rzy ty m g o d n ie o n a rc d zie i ję zy k u p o lsk im , A oto w iersz:
D o s ła w n e y N a c y e y P o ls k ie y
P rzep u szc z, z a cn y N arod zie, je ś li K lio m oia S a rm a ck ey k r a sy n ie m a. C h ciała się u zdroia M ed u zo w eg o p ię k n ie w k s zta łt P o ls k i ub ierać: A liść i w z o ru n iem a sz, na k tó r y u ciera ć S w o ie b y w a d y m o g ła . M iał tu s w e m o d e le G rek y Ł aciń sk i, N ie m ie c także; in n y ch w ie le N ie ty c zę . S am się dotąd S ło w ia ń sk i k r y ł dom a, N ie sz e d sz y na św ia t. O na p o p ra w d żie się srom a, P o ls k ę o gląd ać, P o ls k ie y n ie p o z n a w sz y p iły . P r z e c ie się w y p ra w iła . J e ś li kto n ie m iły ,
P ry , b ęd źie m y m n iesta tk o m , w z b u d zę go, że m o w y T e y n am w iz er u n ek w y d a u s ta w n e m i sło w y .
N ie c h a y n ie z a y rz y d a le y y języ k a sw eg o P o la k n a u k ę, a k s z ta łt u czen ia p ew n eg o . D o z w o lę, m o ia K lio n ie z je d n a sz li so b ie M iło ści, z jed n a sz ty m , co w y s tą p ią po to b ie 51.
D r u k je s t in te r e su ją c y p od w z g lę d e m ję z y k o w y m oraz ze w z g lę d u na ó w czesn ą te c h n ik ę w y d a w n ic zą ' i sp ec ja liz a cję w y d a w c y w sp ra w a ch ję zy k a p o lsk ieg o 52. N a tle ó w c ze sn ej p o lsk iej p ro d u k cji w y d a w n ic ze j w K ró lew cu , druk i J a n a R eu ssn era, o d z n a c za ły się dość p o p ra w n ą form ą ję zy k o w ą i dobrą korektą.
51 C y tu ję w g egz. gdańskiego: sam ogłoska a w ty m d ru k u oznaczona je st często ja k o a z przecinkiem u góry, co może oznaczać tzw . sam ogłoski ścieś nione, k tó re w końcu X V II w. u tożsam iły się w w ym ow ie z tzw. jasn y m a o ra z u. W d ru k u K a ld en b ac h a są one zaznaczone n iek o n sek w en tn ie.
52 N a zagadnienie to nie zw róciła u w agi A. K a w e c k a - G r y c z o w a w to m ie D ru ka rze d a w n e j P olski, op. cit., ss. 335—342, gdzie je s t obszerny rozdział o J. R eussnerze.
W 1651 i·., w drukarn i C aspara W ein g ä rtn era w B r a n iew ie , u k a zał się to m ik ła ciń sk ich w ie r s z y K a ld en b a ch a pt. L y r i c o r u m lib r i I I I 5:>. J e st to zbiór lir y c zn y ch w ie r s z y w z o r o w a n y na odach H oracju sza i p ieśn ia ch K o ch a n o w sk ieg o , którego K a ld en b a ch n a z y w a „ k sięciem p o e tó w p o lsk ich ” . Z n ajd u je się tu m . in. ła ciń sk a parodia 23 p ie śn i Jana K o ch a n o w sk ieg o z k się g i II, za czy n a ją cej się od słó w : „ N ie za w żd y , p ięk n a Z o fija ” 54. C zęść w ie r s z y p o św ięco n a je st sp ra w o m p olsk im , m . in. śm ierci W ła d y sła w a IV i e le k c ji Jana K a zim ierza. N a le ż y tu w y m ie n ić p rzed e w s z y s tk im n a stęp u ją c e u tw o ry : A d M u s a m . D e L a u d i b u s L a d is la u i IV (ss. 103— 105), A d Ťh. C l a g iu m S. J. (ss. 120— 122) 55; A d R e v e r e n d i s s i m u m e t Illu s tr . N . R o s k o w s k i de R o k ic e (ss. 191— 193); A d J. P. T i t i u m in f u n e r e N. P h a lii D a n ti s c a n o r u m p r a e c o n s u lis (s. 198); M. O p ic ii A p o t h e o s i s (ss. 209— 212) 5li; A d C. M y s l e n t a (ss. 261— 265) 75; C a r m i n i Polonico, cui t i t u l u s H o łd o w n a Clio, p r a e f i x u m (s. 297); M. A d e r s b a c h o w i i (s. 2 9 8) 58. W in n y m zbiorze K a ld en b a ch a pt. S y l v a e T u b í n g e n s is A c c e s i t S y l v u l a R e g io m o n t a n a I t e m H e r o ic u m q u a e d a m , c u m p a u c is A d o p t i v i s (T ü b ingen 1667) zn a jd u je się p o lsk i w ie rsz o k o licz n o ścio w y za czy n a ją cy się od słó w : „Jak po żałosn ej zim ie w io sn a n a s tę p u je ” p o św ięc o n y m ło d em u e le k to r o w i b r a n d e n b u r s k ie m u 59. Są tu p on adto w ie rs ze w ję zy k u ła ciń sk im , n ie m ieck im , greck im i h eb ra jsk im . K o ch a n o w sk ieg o tłu m a c zy ł K a ld en b a c h zarów n o na ję z y k ła ciń sk i jak i n iem ieck i. IX p ieśń Jan a z C zarn olasu z k s ię g i II, p r z e tłu m aczon a na ję z y k n ie m ie c k i z n a jd u je się w to m ie jego w ie r s z y pt. D e u t s c h e S a p p h o , o d e r M u sicalisch e G e d ich te .. . (K ön igsb erg, druk P a sch e M en se, 1651). P o n a d to w to m ik u n ie m ie c k ich u tw o ró w pt. D e u t s c h e r G r a b g e d i c h t e (E lb in g 1648) u m ieszczo n e są w ie rs ze p o św ięc o n e o so b isto ścio m z w ią za n y m z d w orem p o lsk im i p ru sk im 60. Z n a m ien n e, że K a ld en b a ch ta k bardzo u m iło w a ł ję z y k p olsk i, że po o p u szczen iu K ró le w ca , jako p rofesor u n iw e r s y te tu w T yb in d ze, p rzeb y w a ją c w c zy sto n ie m ie c k im śro d o w isk u , nad al p isa ł po p olsk u , a s y n a sw eg o , K rzy sz to fa , n a u cz y ł n ie ty lk o p o słu g iw a ć się, a le i sła w ić ję z y k p o ls k i61. W 1683 r. n a k ła d e m M. R o m n ey a w T y b in d ze,
53 C hristophori Caldenbachii lyric o ru m lib. 3, rh y tm o ru m lib. 1, alterque miscellaneorum ., accesserunt e x heroicis A q u ila et C upressus, ite m de Borussa Philaenide, B ru n sb e rg ae W e in g artn er (1651), 8', s. 305. K. E s t r e i c h e r (t. 19, s. 16) opisyw ał te n d ru k w g egz. Bibl. Ja g iello ń sk iej, k tó ry zaginął. N ie znal egz. gdańskiego, B iblioteka P A N -u sygn, Cf 5799, 8' i egz. Bibl. U ni w. w e W ro cław iu sygn. 8 E 672.
54 L y ric o ru m libri III, s. 187.
55 Tom asz K lagius (1597—1664), był znanym n a W arm ii i w W ilnie re k to re m szkól jezuickich, p isarzem i filozofem . Zob. T. O r а с к i. op. cit., s. 46.
55 M arcin O pitz (1597—1639), ro d em ze Ś ląsk a , w y b itn y poeta niem iecki XVII w ieku, p rzy jaciel P o lsk i i P olaków . M. S z y r o c k i , H istoria lite ra tu ry n iem ieckiej, W rocław 1963, ss. 88—93; D eutsches S c h rifts te lle rle x ik o n , W eim ar
1963, ss. 498—500.
57 C elestyn M yslenta (1588— 1653), w y b itn y uczony, teolog i o rie n ta lista , prof. i re k to r U niw . w K rólew cu. Zob. E. S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , K a rty z d zie jó w M azur, O lsztyn 1961, ss. 110—112; T. O r a c k i , op. cit., s. 200. 53 K upiecka rodzina A d ersbachów była zw iązana in te re sa m i handlow ym i z dw orem polskim przez k ilk ad ziesią t la t. (Zob. T. O r a c k i , op. cit., s. 1).
59 Egz. w Bibl. Uniw . w e W rocław iu, sygn. 8 E 672a 115. Egz. n ie znany E s t r e i c h e r o w i .
60 Egz. Bibl. PA N G dańsk, sygn. De 2444, 8'.
uk azała się k siążk a K a ld en b a ch a pt. D e u t s c h e L i e d e r u n d G e d i c h te in g e w i s s e B ü c h e r e i n g e t h e i l e t G2. W c zę śc i II i III u m ieszczo n e są m . in . w ie r s z e p o lsk ie na cześć za słu ż o n y c h o b y w a te li k raju , k r e w n y c h , p r zy ja ció ł, tz w . G e l e g e n h e i t s g e d i c h t e . D ru k a rn ia n ie m ie ck a n ie p osiad ała w o g ó le czcio n ek p o lsk ich . A oto jed n a z 12 zw ro tek p o lsk ieg o w ie rsza pt. In q u a n t u m lit t e r a e s u p p e t e b a n t :
Jako w ię c roza z P e s tu d w u ro d n eg o P rzen a sz a ia do o grod u R zy m sk ie g o A b y tam w n ow a k ra sę ro zk w itn ela , I E ry cy n a ś lu b n y w ie n ie c zęla. W yd rze cię z ie m ia tera z n am osobna,
P a n n o nad obn a 63.
III część te g o to m u z a ty tu ło w a n a T h r e n e n z a w iera w ie r s z e w ję z y k u n ie m ieck im , p o lsk im , fra n cu sk im , h iszp a ń sk im , w ło sk im , g reck im i h e b ra jsk im . Ś m ierć b rata sw eg o , M ateu sza, z m arłego w G d ań sk u w 1652 r. o p ła k u je p o eta w X I p ie śn i po p o lsk u p iszą c m . in.:
B e d e y P o lsk im sło w e m cie, B racie, z a lo w a l S n a d zb y m y ta k im ie tw e sło d k ie s la w n e y ch o w a ł. W szak dob rze ty r o zu m iesz, je śli p ie r w sz e y m o w y N ie w s zy s tk a p a m iec w y s z ła z t w e y u c ie s z n e y g ło w y . Y ja co k o lw ie k brzakac w t e to w d zię cz n e stro n y B y łe m od K a llio p y c n e y n ie g d y zd arzon y.
B iad a m n ie m ize rn em u ! ja te sk n e k u to b ie N a rzek a ia c na sz c ze sc ie z le w gó r sk iej żałob ie.
etc. etc.
Z n a jd u je s ię tu ta k ż e p a n eg ir y k na cześć k ró la W ła d y sła w a IV i n arodu p o lsk ieg o pt. S a r m a t i s c h e r H y m e n .
J a k już w sp o m n ia n o , s y n K a ld en b a ch a , K rz y sz to f K a ld en b a ch - -ju n io r, zn ał ję z y k p olsk i. 8 lip ca 1676 r. w cza sie p u b liczn eg o p o p isu r eto r y cz n e g o stu d e n tó w u n iw e r s y te tu w T y b in d ze, w y g ło s ił m o w ę p o ch w a ln ą na c ześć 5 ję z y k ó w p t. Q u in q u e L i n g u a r u m C a r d i n a li u m L a u d e ac elogiis..., p r zem a w ia ją c po ła cin ie, h eb ra jsk u , g reck u oraz po p o lsk u i n iem ie ck u . K a ld en b a ch p od ał ła ciń sk i p rzek ła d sw o ich p r z em ó w ie ń M.
A oto fr a g m e n ty z O ratio in l a u d e m lin guae P o lo n ic a e, n a p isa n e p rzez m ło d e g o K a ld en b a ch a z m iło ś ci do n arod u i ję z y k a p olsk iego:
„M ając i P o ls k i n a w e t ję z y k n ieco w y s ła w ia ć , ani P la u tu sz o w ą so b ie ży cz ę m o w ę, któ rą m n ie m a n o , że M u zy n ie k ie d y m ia ły z a ż y w ać; ani P la to n a bożego, jaką w y m o w ę J o w isz o w i p rzyk ład an o; ani
62 U w agi o ty m zbiorze oraz cy ta ty p o d aję n a podstaw ie n o ta tk i A. S i m o - n ó w n y p t. W iersze n ie m ie c k o -p o lsk ie , P a m ię tn ik L ite ra c k i, R 9, z. 1 1910, ss. 73—75.
63 Ibidem , s. 74.
64 M ow a w języ k u poi. i lac. u k a z a ła się w obszernej książce pt. O rationes et actus oratorii in A ca d em ia T u b in g e n si a studiosa iu v e n tu te exercendae >m primis E loquentiae causa, p ublice e x h ib iti. S e c u n d i m issus, D irectore Ch. Caldenbachio, T übingen 1677, 12 s. 8 nlb., 445, 3 nlb. Egz. Bibi. U niw . w e W rocław iu, sygn. 8 V 343. P rz e d ru k w : M. S z y r o c k i i Z. Ż y g u l s k i ,
K se n o ío n ta , k tó reg o k ra so m ó w stw o G racje sam e, za zd a n iem p osp o lity m k s z ta łto w a ły ale d osyć m i na P o lsk im języ k u , na p o lsk iej w y m o w ie , k tóra so b ie stro jn a dość, i p rz y sto jn a , do ch w a ły , so b ie m ię d z y d ru gim i języ k i n ależą cej; a c zk o lw ie k P o la c y w ię c e j u czyn ić, n iż p ow iad ać, lu b u ją L ecz i p o lsk i naród sam , k tó r e m u te n ję zy k nap rzód p r z y n a leż y , co za lud, co za m ę ż o w ie są? c z y n ie sła w n i z d zieln o ści, n ie z r o zm a ity ch w o je n p rzech w a len i? K to w o jsk a lic z y ć m oże, k tó re na p o le w y p ro w a d z ą . N a p o le m ó w ię , sk ąd i P o la k ó w ich n a zw a n o . K to śm ierci p r z y sto jn ie d o b y w a ć, w ię c e j w in szu je sobie? za im ię ch rze ścia ń sk ie się, jako m ur, i w a ł, n ie p rzy ja cio ło m zastaw ia? Oni n ielu d zk o ść starod aw n ą n ie d zisia dop iero d w o rstw e m ro zm a ity m , i p ięk n em i o b y cza jm i, o d m ien ili. O ni p ro sta k a m i n ie k ie d y będąc, n au k i d zisia p r zed n e rozu m ieją; zgod ę m ię d z y sob ą radzi ch ow ają; w ia r ę i n a b o że ń stw o p iln ie zew szą d op atru ją. A ta k ich m ieszc za n in ó w będąc, ję zy k te n , ich p o w a g ę, a w ie lk o m y śln o ść , g ło se m sa m y m słó w i u s zy k o w a n ie m ja k o b y n ie k tó r y m w y m o w y w s z y s tk ie j p rzed o c zy pok łada, żeb y m o ła c iń sk im ję z y k u n ic tu n ie m ów ił, k tó r y n ie m a ło się z p o lsk im p o w in o w a c i, a na w sia c h i od g b u ró w b y w a rad u ż y w a n y Toć te d y są sztu k i, k tó r e i p olsk i ję zy k m ię d z y d ru g iem i zalecają; k tó reg o je śli k to dobrze zrozu m ie, m oże z y sk w ie lk i, i ła sk ę , i c ześć p ew n ą , lu b d w o rza n in em , lu b sen atorem , lu b k u p cem b ęd zie, ze w s z y s tk ic h stro n so b ie ob iecow ać. A zasz n ie o b a czy m y , o so b liw ie k ie d y N ie m iec, alb o kto ob cy, z P o la k iem się obchod zi, ro zu m ie ją c p o lsk i języ k , jaka m u p oczciw ość, jaka ch ęć, p ok azan a b yw a? A dla te g o też K u r fy rs zto w i sy n o w ie, m ięd zy d ru g iem i języ k a m i, co Z łota ona B u lla rozk azu je, p o lsk ieg o się ję z y ka, dla p o tr z eb y w ie lk ie j, i p o ż y tk u w C esarstw ie, n a u cz y ć m a ją ”.
