Bogdan, Danuta
"Wybitni ludzie dawnego Torunia",
red. Marian Biskup,
Warszawa-Poznań-Toruń 1982 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 540-543
5 4 0 Recenzje i om ów ie ni a
zrozum ienia ogólnej p o lityki i m etod rządzenia w. m istrza P la u en a w okresie powolnego tw o rzen ia się stanow ego społeczeństw a pruskiego.
Marian B is ku p
W y b itn i ludzie daw nego Torunia, red. M arian Biskup, Warszawa-—P o
znań—T o ru ń 1982, ss. 370, 2 nlb. (Tow arzystw o N aukow e w T oruniu, P ra c e p o p ularnonaukow e, n r 39).
W praw dzie spory w okół problem u roli jednostki w procesie dziejow ym trw a ją już od d aw na i różne są n a ten te m a t poglądy, jednakże większość piszących zgadza się, że biografie znaczniejszych osób służą zrozum ieniu i po p u lary zacji m inionych stuleci. Szczególnie w ielkie rocznice w dziejach p a ń stw a, regionu lu b m iasta są doskonałym i okazjam i do p rezen tacji w y b itn y ch obyw ateli d a n ej społeczności. Podobnie m a się rzecz z om aw ianą książką, k tó rą w ydano w zw iązku z 750-leciem n ad an ia T oruniow i p ra w m iejskich.
T o ru ń to m iasto szczególne: jedno z n ajstarsz y ch w ziemi chełm ińskiej i w ogóle w Prusach; jego korzystne położenie geograficzne i han d lo w e s p ra wiło, że m im o zm iennych k o n iu n k tu r polityczno-ekonom icznych zawsze od g ryw ało w ażną rolę w dziejach ziem nadbałtyckich. O n ależy tą ra n g ę tego pięknego m iasta dbali i w alczyli jego w ielcy obyw atele: rep re zen tan ci T o ru nia n a zjazdach hanzeatyckich, w y b itn i burm istrzow ie, hum aniści, pedagodzy, działacze narodow i i społeczni. Z kolei prężn e gospodarczo i zasobne m unicy- p iu m stw arzało korzystne w a ru n k i rozw oju osobowości zn am ien ity ch jed nostek zw iązanych z Toruniem . Rozgłos ty ch ludzi był zarazem chlubą dla m iasta i najlepszym zadośćuczynieniem za w ychow anie, w ykształcenie i k o rzy stn e w a ru n k i do p racy i n a u k i w jego m urach.
W om aw ianej p ra c y zbiorow ej, 26 au to ró w z m iejscow ego środow iska naukow ego przedstaw iło 54 biogram y toruńczyków i ludzi zw iązanych z To ru n iem w ciągu sześciu wieków: od początku XV stulecia aż po rok 1945 (niektórzy z nich sw oje tw órcze życie zakończyli w la ta c h siedem dziesiątych X X wieku). P rz y doborze postaci do tego tom u zastosowano k ry te riu m tr w a łego w k ład u w różne dziedziny życia T orunia, ziem i chełm ińskiej, Pom orza N adw iślańskiego i całej Polski. Uw zględniono rów nież osoby, k tó re m im o krótkiego pobytu w T o ru n iu w p ły n ęły w istotny sposób na losy m iasta czy regionu. T ak więc zamieszczono 27 biogram ów osób działających w dziedzinie n a u k i i k u ltu ry , 18 biogram ów działaczy społeczno-politycznych i narodow oś ciowych, 2 bio g ram y literatów , publicystów czy redaktorów , 3 d ru k a rz y i w y daw ców oraz po jednym — arch itek ta, bibliofila, a k to ra i m uzyka.
A utorzy nie roszcząc sobie p re te n sji do kom pletnego zestaw ienia osób za służonych dla m iasta, p rag n ęli przybliżyć ogółowi czytelników sy lw etk i n a j znam ienitszych toruńczyków . Czytelnik zainteresow any szerszym i in fo rm acja mi znajdzie w zakończeniu każdego biogram u zestaw najw ażniejszych pozycji bibliograficznych.
Na w stępie pośw ięćmy nieco uw agi autorom biogram ów . J a k już w spo m niano, w yw odzą się oni ze środow iska toruńskiego. N ajw ięcej sylw etek — bo 8 zarysow ał S tanisław Salmonowicz, 6 — J e rz y Serczyk, 5 — Szczepan W ierzchosław ski, po 4 — M arian Biskup, Zenon H u b e rt Nowak, K azim ierz P rz y byszewski, H en ry k Rietz, J e rz y W ojtowicz i T adeusz Z akrzew ski. In n i a u to rzy, w śród k tó ry ch n ie b ra k rów nie znakom itych nazw isk (np. Iren a Janosz- -Biskupowa, K arol Górski, K azim ierz Jasiń sk i czy Sław om ir K alem bka), n a pisali po jednym biogram ie. B iogram y dotyczą toruńczyków począwszy od
5 41
XV w ieku po rok 1945: XV stulecie re p re z en tu ją 3 postacie, X V I — 6, X V II — 7, XV III —i 6, X IX — 20, a X X — 12.
O m aw iany tom rozpoczyna biogram T ilem ana w om Wege, b u rm istrz a Starego M iasta T orunia i przyw ódcy Z w iązku Pruskiego. Po nim n a stęp u ją biogram y Ł ukasza W atzenrodego i M ikołaja K opernika. W biogram ach szes- nastow iecznych z n ajd u jem y m. in. n astępujące sylw etki: H en ry k S tro b a n d — b u rm istrz i prom otor G im nazjum A kadem ickiego w T oruniu, P io tr A rtom iusz (Krzesichleb) — kaznodzieja lu te rań s k i i pisarz, U lry k Schober — poeta i k o n - re k to r G im nazjum Akadem ickiego, J a n Rybiński — poeta i nauczyciel języka polskiego, J a n T u rnow ski Młodszy — pastor, pisarz i profesor G im nazjum oraz K o n rad G raser ■— re k to r m iejscowego G im nazjum .
P ostaci z XV II stulecia to: A dam F re y tag — m ate m a ty k i in ży n ier w o j skowy, K rzysztof H a rtk n o ch — profesor G im nazjum oraz histo ry k Pom orza i Prus, J a k u b K azim ierz R ubinkow ski — poczm istrz królew ski, ra jca i b u r- g rab ia toruński, J a k u b H e n ry k Z erneke — h isto ry k T orunia, J e rz y P io tr Schultz — uczony, pedagog i red ak to r, E fraim Oloff — pastor, profesor G im n azju m i m iłośnik języka polskiego oraz M ichał B ogusław R u ttich — pastor, lingw ista i m iłośnik języka polskiego.
S ław etn i toruńczycy X V III w ieku to: J a n D aniel H offm ann — lek to r ję zyka polskiego oraz h isto ry k Polski i Prus, J a n M ichał H ube — fizyk i p ed a gog w Szkole R ycerskiej w W arszawie, K ry s tia n B ogum ił S te in e r ■— p raw n ik , h isto ry k i profesor Szkoły Rycerskiej w W arszawie, S am uel Thom as Soem m e rin g — anatom , lek arz i fizyk, K arol G othelf P ra e to riu s — p rezy d en t i h isto ry k T orunia oraz S am uel Bogum ił L inde — językoznawca, bibliograf i p e dagog.
N ajliczniej rep re zen to w an i są w y b itn i ludzie z X IX w ieku i przełom u w ieków X IX /X X : F ry d e ry k F lo rian S k arb ek — ekonomista, historyk, literat, Teodor D onim irski — działacz n arodow y i społeczny, E rn est L am beck — księ garz, d ru k a rz i w ydaw ca, L u d w ik Śląski — działacz n arodow y i społeczny, Ignacy Łyskow ski — pisarz oraz działacz n arodow y i społeczny, Ju lian P rejs — pisarz i w ydaw ca, działacz narodow y i społeczny, Józef i S y lw ester Buszczyńscy — d ru k a rz e i w ydaw cy, działacze narodow i i społeczni, Ignacy D anielew ski — literat, dziennikarz, w ydaw ca oraz działacz n arodow y i spo łeczny, Franciszek Rakowicz — dziennikarz, działacz n arodow y i społeczny, Z yg m u n t Działowski — działacz narodow y, społeczny i k u ltu ra ln y , S tan isław K u jo t — ksiądz, histo ry k oraz działacz narodow y i społeczny, Leon S zum an — lekarz, działacz narodow y i społeczny, A rtu r S em rau — historyk, arch iw ista i muzeolog, J a n B rejski — działacz narodow y, re d a k to r i w ydaw ca, O tton S teinborn — lekarz, działacz narodow y i społeczny, Alfons M ańkow ski — ksiądz, h isto ry k oraz działacz narodow y i społeczny, Z yg m u n t Moczyński — kom pozytor, d y ry g e n t i pedagog, Helena S teinbornow a — działaczka n aro d o wa i społeczna oraz K azim ierz U latow ski — a rch ite k t i działacz społeczny. O dnotow ani toruńczycy z X X w ieku to: E ugeniusz P rzybył — a rty s ta i bibliofil, J a n in a F rzybyłow a — działaczka kulturalno-społeczna, S tan isław Tync — histo ry k szkolnictw a i w ychow ania, M arian Sydow — regionalista, bibliofil, działacz społeczny, A ntoni B olt — prezy d e n t T orunia, W ładysław B racki — aktor, reżyser, d y re k to r T ea tru Ziem i Pom orskiej, Z y g m u n t Mo- carski — bibliotekarz i bibliofil, h istoryk k u ltu ry , o rganizator życia n a u k o wego, H elena Piskorska — archiw ista i historyk, T adeusz P ie try k o w sk i — praw nik, m iłośnik historii, bibliofil, działacz społeczny, Gwido C h m arzy ń
-5 42 Recenzje i om ów ie ni a
ski — histo ry k sztuki, muzeolog, M arian M agdański — arch iw ista i historyk, J u lia n Now icki ■— działacz robotniczy.
W śród w y b itn y ch to ru n ia n nie zabrakło rów nież postaci, k tó ry ch dalsze losy trw a le zw iązały z b iskupstw em w arm iń sk im . Są to w zm iankow ani w y żej bisk u p w a rm iń s k i Ł ukasz W atzenrode (1447— 1512) oraz w ielk i astronom M ikołaj K o p ern ik (1473— 1543).
Ł u k asz W atzenrode p rzy b y ł n a W arm ię w 1488 r., gdzie po n ag łej śm ierci b iskupa M ikołaja Tungena, został przez k a p itu łę from borską pośpiesznie w y b ra n y biskupem . Z przedstaw ionego w książce bio g ram u p ió ra K aro la G ór skiego w y łan ia się postać W atzenrodego jako przew idującego po lity k a w iel kiego fo rm atu , o czym m ogą św iadczyć jego pełne rozm achu koncepcje poli tyczne (projekty stw orzenia dynastycznego zw iązku p ań stw n a wschód od Rzeszy pod egidą Jagiellonów , przym ierza z F ra n c ją przeciw ko H absburgom , p lan przeniesienia zakonu krzyżackiego na Podole z p rzekazaniem P ru s Z a ko nnych Polsce oraz podjęcie s ta ra ń o utw o rzen ie m etro p o lii w arm iń sk iej, k tó rej podporządkow ane zostałyby b isk u p stw a pruskie). A utor b io g ram u pod k reśla też rolę W atzenrodego, jako opiekuna siostrzeńca ■— M ikołaja K o p er nika, k tó rem u poświęcono n a stęp n y b iogram au to rs tw a M arian a Biskupa.
W ielki astronom , już wcześniej osobą w u ja i sw oją k anonią from borską zw iązany z b iskupstw em w a rm ińskim , od 1503 r. zam ieszkał n a W arm ii n a stałe (do 1510 w L idzbarku, a w latach późniejszych głów nie w e From borku!. A u to r biogram u eksponuje różnorodność i głębię zain tereso w ań K opernika oraz jego ak ty w n ą i o fiarn ą działalność w różnych dziedzinach życia społecz nego i gospodarczego W arm ii i P ru s K rólew skich. Św iadczą o ty m m. in.: d łu goletnia p ra k ty k a lekarska, ad m inistrow anie d o b ram i k ap itu ln y m i, udział w zjazdach stanów P ru s K rólew skich oraz w sejm ikach w arm ińskich, p ro je k ty refo rm y m o n eta rn e j oraz przed e w szystkim p ra ca n a d teo rią heliocen- tryczną.
Poza ty m i dw om a toruńczykam i, zw iązanym i z W arm ią przez całe dzie sięciolecia, w książce zn ajd u jem y jeszcze k ilk a osób, k tó ry ch pow iązania z W arm ią czy P ru s a m i K siążęcym i b y ły w pra w d zie luźniejsze i k ró tk o trw al- sze, jednakże w a rte odnotow ania. Dotyczy to T ilem an a w om Wege, A dam a F rey tag a, K rzysztofa H artknocha, J a k u b a K azim ierza Rubinkow skiego, J a n a D aniela H offm m anna, T eodora D onim irskiego, Ignacego Łyskowskiego, Z yg m u n ta Działowskiego i G w idona Chm arzyńskiego.
T ilem an w om W ege (ок. 1400—1457) był czołowym działaczem Z w iązku Pruskiego, rzecznikiem zrzucenia w ładzy krzyżackiej i przyłączenia P ru s do Polski. O roli tego kupca i polityka oraz docenianiu jego zasług najlepiej św iadczy przyjęcie go w październiku 1452 r. do czysto szlacheckiego dotąd T ow arzystw a Jaszczurczego.
A dam F re y ta g (1608— 1650) podczas sw ojego pob y tu w K iejd an ac h był nauczycielem przyszłego znakom itego k a rto g ra fa P ru s Książęcych — Józefa N aronow icza-N arońskiego, k tó ry Fre y tag o w i zawdzięczał p odstaw y m a te m a tyki i in żynierii wojskow ej.
K rzysztof H artk n o cn (1644—1687) b y ł z nakom itym h isto ry k iem Pom orza i Prus, a urodził się w e w si Ja b ło n k a koło P asym ia w P ru sac h Książęcych. Uczył się w Pasym iu, K rólew cu, Bartoszycach, a sw oją edukację zakończył w K nipaw ie. To w łaśnie H artk n o ch odnalazł k ro n ik ę krzyżacką P io tra z Dus- b urga i przygotow ał ją do d ruku. Obok głównego sw ojego dzieła Stare i N o
przegląd h istorii diecezji chełm ińskiej i w arm iń sk iej oraz a rc h id iak o n a tu po morskiego.
J a n D aniel H offm ann (1701— 1766) był znakom itym po p u lary zato rem dziejów P ru s K rólew skich i Polski. Z ajm ow ał się h isto rią różnow ierców p o l skich, n u m izm aty k ą oraz h isto rią d ru k a rs tw a. N ajcenniejsza p raca H offm anna to De typographiis... p rezen tu jąca biblioteki i d ru k a rn ie K o r o n y i Litw y.
P rz y biogram ie J a k u b a K azim ierza R ubinkow skiego (1668—1749) n ależa łoby może dodać, iż jego syn J a n K arol — był uczniem szeroko znanego w P ru sac h K rólew skich g im nazjum braniew skiego.
T eodor D onim irski (1809— 1884) był w latach 1817— 1826 uczniem g im n a zju m w B raniew ie, a n astępnie przez długie lata ofiarnie pracow ał w sądow nictw ie i ad m in istracji re je n cji kw idzyńskiej.
Ignacy Ł yskow ski (1820— 1886) b ra ł udział w tw orzeniu sieci polskich bibliotek ludow ych przyczyniając się do założenia k ilk u tak ic h placów ek n a M azurach i G órnym Śląsku. B ył też członkiem T ow arzystw a M azurskiej I n te ligencji Ludow ej, przygotow ującego w a ru n k i do w y d a w a n ia czasopisma „M azur” .
Z yg m u n t Działowski (1843— 1878) grom adził polskie p a m ią tk i z Pom orza i ziemi chełm ińskiej. U porządkow aniem jego zbiorów, a zwłaszcza biblioteki, zajm ow ał się w okresie od m arca 1871 do k w ie tn ia 1873 r. W ojciech K ę trz y ń ski. Z in ic ja ty w y Działowskiego G otfryd Ossowski rozpoczął p race archeolo giczne n a Pom orzu, k tó ry ch re zu lta tem by ła М ара archeologiczna Prus K r ó
lewskich. Do K ętrzyńskiego zw rócił się on rów nież z propozycją opracow ania
p lan u księgozbioru dla biblioteki nowo pow stającego T ow arzystw a N au k o w e go w T oruniu.
G w ido C h m arzy ń sk i (1906— 1973) — h isto ry k sztuki i m uzeolog — położył duże zasługi w tw orzeniu polskiej historiografii arty sty czn e j T orunia, ziemi chełm ińskiej, Pom orza i P ru s Książęcych. W ynikiem jego p rac badaw czych, prow adzonych po 1945 r. b yły syntetyczne zarysy h isto rii sztuki ziem i lu b u s kiej, Pom orza Zachodniego, Dolnego i Górnego Śląska oraz W arm ii i M azur. Z estaw zaprezentow anych w p racy sylw etek jest im ponujący, chociaż m ożna b y m ieć zastrzeżenia do zdecydow anej dom inacji postaci z X IX i X X stulecia. W ybór przedstaw ionych w książce osób jest z pew nością trafn y , je d n akże słuszne byłoby może w zbogacenie części dotyczącej średniow iecza o b io g ram y tak ich ludzi, jak np. K o n rad T h eu d en k u s czy J a n von d e r M er- sche. W alory poznaw cze i odbiór tek stu podniósłby także bogatszy m a te ria ł ilu stracy jn y , ko n sek w en tn ie zam ieszczany przy każdym biogram ie. P rz y p o staciach średniow iecznych i now ożytnych wobec b ra k u p o rtre tu d an ej osoby m ógłby to być frag m e n t źródła z nią związany.
Mimo ty ch zastrzeżeń praca może być dobrym przy k ład em po p u lary zacji h istorii regionu. B iogram y opracowano w sposób rzeczow y i zwięzły, w b a r dzo przy stęp n ej formie. T erm in y i określenia fachow e zręcznie zastąpiono opi sem. Czytelnik może pogłębić lek tu rę sięgając do opracow ań p odanych n a końcu każdego biogram u. O m aw iana p raca uśw iadam ia n am rów nież, jak w ielki w kład do dorobku k u ltu ry naro d o w ej w nieśli — obok k atolików — przedstaw iciele in n y ch w yznań chrześcijańskich, przede w szystkim p o p u la r nego w T o ru n iu lu te ran izm u (np. K. H artknoch, E. Oloff, J. D. H offm ann, S. B. Linde). N ależy przypuszczać, że pozycja ta stanow ić będzie trw a łą p a m iątk ę uroczystości rocznicow ych 750-lecia m iasta T orunia.
