W odpowiedzi Bohdanowi Koziełło-Poklewskiemu

Lietz, Zygmunt

W odpowiedzi Bohdanowi

Koziełło-Poklewskiemu

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 151-172

Z yg m u n t L ietz

W ODPOWIEDZI BOHDANOWI KOZIEŁŁO-POKLEWSKIEMU *

N a w stęp ie p ra g n ę m em u polem iście i czy teln ik o m w yjaśnić, że m im o o k reślen ia w ty tu le « P ru sy W schodnie», m ogłem z ająć się jak on jed y n ie obo­ zam i leżący m i n a obszarze w o jew ó d ztw a olsztyńskiego, to znaczy stalag iem IB w O lszty n k u i sta la g iem 331 w D łutow ie p o w ia t Pisz lu b m o n o g rafią j e d ­ nego z ty c h obozów. N a p rz ed sta w ien ie p ełn ej i w y c ze rp u jąc ej m onografii, szczególnie zaś sta la g u w O lsztynku, b r a k jest nie ty lk o a k t p ro w en iecji a d ­ m in is tra c y jn e j i w ojskow ej, ale i w sp o m n ie ń jeń có w fran c u sk ic h , rad zieckich, w łoskich, b e lg ijsk ich i serbskich.

P rz y jęc ie p ra cy w w y d a w n ic tw ie M in isters tw a O b ro n y N a ro d o w ej w r e ­ d a k cji w y d a w n ic tw se ry jn y ch , spow odow ało określo n e k o n se k w e n cje w y d a w ­ nicze — p o p u la rn y c h a r a k te r p racy . W re zu lta c ie znacznie ograniczono i poz­ b aw iono przy p isó w w stęp. P o w aż n em u o k ro jen iu u leg ły te k s ty d w u p ierw szych rozdziałó w ogólnych, w k tó ry c h zrezygnow ano ze znacznej liczby przy p isó w ■ zm niejszono objętość te k s tu (np. odnośnie p rz y g o to w ań P r u s W schodnich do w ojny, a sp e k tó w p ra w n y c h itd.). Ze w zg lędów oszczędnościow ych w y p a d ła znaczna liczba m ap, p lan ó w zdjęć, a n ek só w źródłow ych, o b ra zu jąc y c h z a tr u d ­ n ien ie i w a r u n k i b y to w e jeńców. O puszczono in d ek sy , o połow ę zm niejszono w y k a z lit e r a t u r y i zakończenie su m u jące s t r a ty jeńców ró żn y ch narodow ości. P o n a d to stanow czo n ie zgodzono się na um ieszczenie d a n y ch o liczbie jeńców radzieckich. P o pow rocie z a rc h iw ó w R F N o trzy m ałe m już p ra cę zła m an ą do d ru k u , w k tó re j nie m ogłem d o konać zb y t w ielu k o r e k t i uzupełn ień .

N a w y żej w y m ien io n y c h w y ja ś n ie n ia c h m ó g łb y m w zasadzie zakończyć sw oją odpow iedź, ale w obec w y toczenia ta k w ielu zarz u tó w n ie ty lk o o gól­ nych, le c z :i szczegółow ych p o sta ram się n a nie odpow iedzieć ró w n ie w y c z e r­ pująco. Z d aję sobie sp raw ę, że zgodnie z ty tu łe m w in ien e m b y ł w książce w ię ­ cej m iejsca pośw ięcić na w e w n ę trz n ą o rg an izację obozów, s a m y m k o m e n d a n ­ tu ro m , a d m in istrac ji, finansom , k o m ó rk o m gospodarczym , k o n trw y w ia d o w i, sądom obozow ym , n ad zo ro w i n ad d ru ż y n a m i roboczym i i w y p e łn ia n iem czasu wolnego. P o w yzw o len iu O lszty n k a n a jego obszarze p o n ie w ie ra ły się k a r to ­ te k i jen ieck ie i k o re sp o n d en c ja obozowa. N ie stety ów czesne w ład ze nie zab ez­ pieczyły ty c h d o k u m en tó w , co u tr u d n ia obecnie n a p is an ie p e łn e j m o nografii. N a p o d staw ie z ach o w an y ch szczątków m ate ria łó w , szczególnie dotyczących obozów radzieck ich i lotn ik ó w , n ie zaw sze u d a ło m i się od tw o rzy ć s tr u k tu r ę o rg a n iz ac y jn ą i n a zw is k a jego dow ódzlw a. Z naczne b r a k i źródłow e u n ie m o ­ żliw iły u k a za n ie roli k o m e n d a n tu r i podległego im p e rso n elu w życiu społecz­ ności jenieckiej. N ato m iast s y n te ty c z n y c h a r a k te r p ra c y nie pozw alał n a sz e r­ sze z ajm o w an ie się jeń cam i polskim i czy p ra cą p rz y m u s o w ą — ja k to su g e ­

* P a t r z ; B . K o z i e lł o - P o k łe w s k i , O b o z y j e n i e c k i e w P r u s a c h W s c h o d n i c h . N a m a r g i n e s i e k s ią ż k i Z y g m u n t a L i e t z a , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a le j K M W ), 1983, n r 4, s. 517—53Ç,

152 Z ygm unt Lietz

r u je m ój polem ista. Z ach w iało b y to bo w iem p ropozycje k o n s tru k c ji sam ej książki. A nalogiczne m o n o g rafie S ta n is ła w a S e n fta i H o rsta W ięcka *, G r a ­ c ja n a B o jar-F ija łk o w sk ieg o z, dotyczące całych okręg ó w w ojskow ych, u w z g lęd ­

n ia ją tę sam ą p ro b lem aty k ę .

B. K oziełło -P o k lew sk i u w aża za niep o rad n o ść podział k siążk i n a 5 ro z­ d ziałów i 22 podrozdziały. S p ra w a leży je d n a k n ie w ilości, lecz w złożoności p ro b lem aty k i. M oim zdaniem , b y u k azać n ależycie tło i m e r itu m s p r a w y w i- n ien e m raczej n ie sk ra ca ć (jako to s u g e ru je a u to r polem iki), ale ro zbudow ać n ie k tó re jej p artie. M usiałoby to je d n a k spow odow ać re zy g n c ję z części ogól­ n e j pracy. M ieczysław B a rtn ic za k w sw ej m o n o g rafii sta la g ó w 324 G rą d y i 333 K o m o ro w o zastosow ał 50 podrozdziałów .

W doty ch czaso w y ch m onog rafiach , ze w zg lędów po lity czn y ch lu b cenzu- ra ln y c h , p o m ijan o n ie k tó re zag adnienia. Z b y t słabo tr a k to w a n a b y ła opiek a le k a rs k a na jeńcam i, a z re g u ły ju ż o m ijano opiekę d u sz p a stersk ą . W oflagach, z u w a g i na ich specyficzny c h a r a k te r obozów, ro z b u d o w an a b y ła p ra ca k u l­ tu raln o -o św ia to w a. M ow a o ty m ró w n ież w zn an y c h d o tąd m o n o grafiach.

P rz e jd ź m y je d n a k do szczegółów. Z n am ien n e jest, że w w y k azie źródeł n a jw ię k sz e z ain tere so w a n ie B. K o ziełło-P oklew skiego w zbudziło W o jew ódz­ k ie A rc h iw u m P a ń stw o w e. Do te m a ty k i jenieck iej p rz y d a tn a jest dosłow nie je d n a teczk a a k t o w a 3, podczas g d y pozostałe d otyczą p ra c y p rzy m u so w ej, zbiegostw a — n a co b y ł ła s k a w zw rócić m i u w ag ę m ój p o lem ista (s. 518). Przecież nie pisałem , jak on, k sią żk i o p ra c y p rzy m u so w ej, lecz pośw ięciłem jej jed y n ie jed en z ro zdziałów i t a k już w y sta rcz a ją co ro zb u d o w an y . D latego też podczas k ró tk ieg o p o b y tu w B u n d e sa rc h iv -M ilitä ra rc h iv w e F r e ib u r g u nie b a d ałem t a k szczegółowo ty ch zag adnień, ty m b a rd z ie j że a rc h iw a te, zgodnie z p rz ep isa m i w e w n ę trz n y m i, u d o s tę p n ia ją jed y n ie ogran iczo n ą liczbę zespo­ łów ak t. Gorąco je d n a k zachęcam B. P oklew sk ieg o do n a p is a n ia k o le jn e j m o ­ n o tem a ty c zn e j p racy , lecz ra d zę w y k o rz y stać ró w n ie ż w s p o m n ie n ia i a rc h i­ w alia dotyczące jeń có w fran c u sk ic h , belgijsk ich , w łosk ich i rad zieckich. K o ­ le jn e arch iw u m , z k tó reg o k o rz y stałem to G eheim es S ta a ts a rc h iv B e rlin -D a h ­ lem , a w n im zespół N S D A P -G au O s tpreussen. A u to r w y ra ż a zdziw ienie, że n ie w y k o rz y stałe m D ienstliche In fo rm a tio n e n d e r G au leitu n g , a zapom ina ciągle, że p rz ed m io te m m oich z ain tere so w a ń nie b y ła N arodow o-so cjalisty czn a N iem iecka P a r t ia R obotnicza, lecz obozy jen ieck ie i m a te ria ły o n ie j b y ły m i p o trze b n e jed y n ie d la zb ad a n ia w p ły w u a p a r a tu p a rty jn e g o n a dow ództw o w ojskow e. Z resztą k w e re n d a w m ik ro film a ch a le k s a n d ry js k ic h A rc h iw u m A k t N o w y ch w W arszaw ie (T 81) nie d a ła o czekiw anych m a te ria łó w do b a d a n e j p ro b lem aty k i.

K o le jn y z a rz u t d o tyczy n iew y k o rzy sta n ia m ik ro film u ze zb iorów B ra n - d en b u rg isch e s L a n d e s h a u p ta rc h iv (daw na pełn a nazw a). P o sześciu la ta c h s ta ­ r a ń u d o stęp n io n o m i m a te ria ły B A MA w e F ry b u r g u , lecz t a k m nie, ja k i dw óm kolegom z O lsztyna n ie zezwolono na w g lą d do a k t z o k re su II w o jn y św iato w ej w S ta a ts a rc h iv i w Z en trale s S ta a ts a rc h iv w P oczdam ie. O ty m czy w y k o rz y stałe m pow yższe m ik ro film y , m ógł się B. P o k lew sk i przek o n ać na

1 S. S e n f t, H . W ię c e k , O b o z y j e n i e c k i e n a o b s z a r z e ś l ą s k i e g o o k r ę g u W e h r m a c h t u 1939— 1945, W r o c ł a w 1972. 2 G . B o j a r - F i j a ł k o w s k i , L o s y j e ń c ó w w o j e n n y c h n a P o m o r z u Z a c h o d n i m i w M e k le m ­ b u r g i i 1939—1945, W a r s z a w a 1979. 3 W o je w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z ty n i e ( d a l e j W A P O ) , § l a r o s t \ v 9 P o w ia t o w e ( O s te r o d e ) w O s t r ó d z i e , VIII/7/3.

W odpowiedzi В . K oziello-Poklewskiem u 153

s. 357 m ojego a r ty k u łu 4, a n a s. 69 m o jej książk i c y to w ałem n a zw y obozów p rzejścio w y ch i d ezy n fe k cy jn y c h dla jeńców ra d ziec k ich w K ro tin g ac h , T au ro - gach, G rajew ie, Iłow ie i S zyłokarczm ie i d la in te rn o w a n y c h żołn ierzy w łoskich w obozach p o dległych OK W w B iały m sto k u , G ra jew ie i Iłow ie s.

J a k ju ż w y żej pisałem , cy to w an a jest w książce jed y n ie lite r a tu r a b ezpo­ śre d n io zw iązan a z te m a ty k ą jen ieck ą (s. 520), a pozostałe zostały z red u k o w a n e bez m o jej zgody ze w zględów oszczędnościow ych. W y p ad ły nie ty lk o c y to w an e p ra ce W ik to ra L e m ie s z a 6, H e rb e rta S z u r g a c z a 7, C zesław a Ł u c z a k a 8, H ansa K iip p ersa, R u d o lfa B a n n ie ra 9, ale i in n y ch , w ty m ró w n ież a u to ra n iniejszej polem iki. Z aś odnośnie do p ra c H a n sa P fa h lm a n n a 19 i A le k s a n d ra D allin a ll, to p rz y u w a ż n y m czy tan iu p ra c y m ógł się a u to r przek o n ać, że zostały one w y zy sk an e w książce i są w tek ście cytow ane. P ro f. d r C zesław P ilich o w sk i — jed e n z re ce n ze n tó w książk i — n ie rad ził m i pow oływ ać się n a u s ta le n ia a m e ­ r y k a ń sk ieg o uczonego A. D a llin a p rz y p o d a w an iu 5 754 000 jeńców radzieckich, n a to m ia s t prof, d r B og u sław D re w n ia k p ro p o n o w a ł w y z y sk a n ie n ajn o w szej p ra cy C h ry s tia n a S tre ita , k tó ry g r u n to w n y m i b a d a n ia m i p o tw ierd z ił te u s t a ­ lenia, k tó re c y tu ję w p r z y p is a c h 12. T ym czasem prof, d r hab. Jó zef R y szard S zaflik w przed m o w ie do w s p o m n ia n ej k sią żk i M. B a rtn ic z a k a i prof, d r Cz. P ilic h o w sk i w przed m o w ie do p ra c y G ra c ja n a F iałk o w sk ieg o w y m ien ia ją pow yższą liczbę. P ie rw sz y z re ce n ze n tó w — jak o d y r e k to r G łów nej K om isji B a d an ia Z b ro d n i H itlero w sk ich u z n ał za n iew sk a za n e p o lem izow anie z u s ta le ­ n iam i p r o k u r a to r a S ta n is ła w a Ł agodzińskiego odnośnie do lok alizacji i sam ego obozu n a pod staw ie sp rzecznych ze sobą relacji jeńców w s ta la g u IB w O lsz­ t y n k u ls. Z resztą ró w n ież ów czesny r e d a k to r „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a r­ m iń s k ic h ” n ie zgodził się na zam ieszczenie z n im polem iki. J a k w pow yższej s y tu a c ji m ogą się rozw ijać rz eteln e b a d a n ia nau k o w e.

N a to b y p rz ed sta w ić k o lejn e fazy ro z b u d o w y s ta la g u IB H o h e n ste in b ra k jest d o stateczn ej d o k u m en tacji. N ie d o starczy ły jej n ie ty lk o cy to w an e przez Ł ag odzińskiego re la cje jeń có w polskich, ja k i b a d a n ia geod ezy jn e s tu d e n tó w A kad em ii R olniazo-Technicznej w części obozu p o siad ającej m u ro w a n e f u n ­

4 Z. L ie tz , O b o z y j e n i e c k i e w P r u s a c h W s c h o d n i c h , w : Z b r o d n i e i s p r a t o c y , L u d o b ó j s t w o p r z e d s ą d e m l u d z k o ś c i i h i s t o r i i , W a r s z a w a 1981, ss. 355—265. 5 S t a a t s a r c h i v P o t s d a m ( d a w n e B L H A ), R e p . 2, A b t . 1, B d . 1. T e l e g r a m g e s ta p o z 8 X 1913 o r a z t e c z k a A n w e r b u n g u n d A r b e i t s e i n s a t z d e r S o w j e t i s c h e n A r b e i t s k r ä f t e A n l a g e 3 Ia. 6 W . L e m ie s z , P r a c a p r z y m u s o w a j e ń c ó w w o j e n n y c h w N i e m c z e c h w l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j . Z i e lo n a G ó r a 1569. 7 H . S z u r g a c z , P r z y m u s o w e z a t r u d n i e n i e P o l a k ó w p r z e z h i t l e r o w s k i e g o o k u p a n t a w l u t a c h 1939—1945. S t u d i u m p r a w n o - p o l i t y c z n e , W r o c ł a w 1971. 8 Cz. Ł u c z a k , P o l s c y r o b o t n i c y p r z y m u s o w i w T r z e c i e j R z e s z y p o d c z a s I I w o j n y ś w i a - t o w e j , P o z n a ń 1974. 9 H . K ü p p e r s , R. B a n n i e r , E i n s a t z b e d i n g u n g e n d e r O s t a r b e i t e r s o w j e t i s c h e r K r i e g s g e f a n ­ g e n e r , B e r l i n 1943; В. K o z i e łł o - P o k le w s k i , Z a g r a n i c z n i r o b o t n i c y p r z y m u s o w i w P r u s a c h W s c h o d n i c h w l a t a c h I I t u o ju y ś w i a t o w e j , W a r s z a w a 1977; B . F r a n k i e w i c z , P r a c a p r z y m u s o t u a n a P o m o r z u Z a c h o d n i m to l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j , P o z n a ń 1963. 10 H. P f a h l m a n n , F r e m d a r b e i t e r u n d K r i e g s g e f a n g e n e i n d e r d e u t s c h e n K r i e g s w i r t s c h a f t 1939— 1945, D a r m s t a d t 1968. 11 A . D a l li n , D e u t s c h e H e r r s c h a f t i n R u s s l a n d 1 94 1—1945, E i n e S t u d i e ü b e r B e s a t z u n g s p o ­ l i t i k , D ü s s e l d o r f 1958. 12 C h . S t r e i t , K e i n e K a m e r a d e n . D i e W e h r m a c h t u n d d i e s o w j e t i s c h e n K r i e g s g e f a n g e n e n 1941— 1945, S t u t t g a r t 1978. 13 M . B a r t n i c z e k . G r ą d y i K o m o r o w o 19 41—1944. Z d z i e j ó w s t a l a g ó w 324 i 333 — O s t r ó w M a z o w i e c k a , W a r s z a w a 1978; S I. Ł a g o d z iń s k i . S t a l a g I B H o h e n s t e i n , w ś w i e t l e z e z n a ń ś w i a d ­ k ó w , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ), 1977, p r 3/4, ss, 403— 427; B. F i j a ł k o w s k i , o p . c it. 12 p r z y p . 2,

154 Z ygm unt Lietz

d a m e n ty b a rak ó w . J e ń c y polscy w O lszty n k u w okresie po p rz y b y ciu jeńców fran c u sk ic h nie o d g ry w a li w iększej roli i w arto ść poznaw cza ich zeznań jest zn ikom a bez zeznań i relacji jeńców fran cu sk ich , k tó rz y o p anow ali w s zy s t­ kie fu n k c je pom ocnicze w a d m in is tra c ji obozu. J a k o u zu p ełn ien ie w in n y s łu ­ żyć re la c je jeńców ra d zieck ich i w łoskich, k tó ry c h n ie s te ty b ra k . Z achow ane zdjęcia jeńców fran cu sk ich , d eleg ató w C om ité In te rn a tio n a l de la C roix-R ouge w G enew ie (dalej CICR), re la cje w a ch m a n ó w załogi, e w e n tu a ln ie b. oficerów W e h rm a c h tu lu b z g ru p y b u d o w la n ej ro z b u d o w u jąc ej obóz d o piero p rzy n io sło ­ by p e łn y ob raz jego rozbudow y, w obec n ie zach o w an ia się a k t p ro w en ien cji O b e rk o m m a n d o d e r W e h rm a c h t (dalej OKW). P rz y z n aję a u to ro w i polem iki rację, że w iadom ości rozproszone o ty m s ta la g u w k ilk u m iejscach (ss. 520—521) nie u łatw ia ją le k tu r y książki. O s ta tn ie b a d an ia archeologiczne d a le j k o n ty n u ­ ow ane na obszarze obozu połączone ze zd jęciam i lo tn iczym i w y ja ś n iły b y obszar i zasięg tego obozu.

W dalszej części B. K oziełło -P o k lew sk i sla w ia z a rz u t niedostatecznego w y z y sk a n ia zespołu A bgangs i Zugam gslisten S ta la g u IA S ta b la c k z A rch iw u m B iu ra In fo rm a c ji i P o s zu k iw a ń Z arz ąd u G łów nego Polskiego C zerw onego K rzy ża w W arszaw ie (sygn. 2300). O ich szczątkow ym c h a ra k te rz e pisałem w książce. Do s p ra w y te j u sto su n k u ję się w dalszej części odpowiedzi.

W s tr u k tu r z e o rg a n iz ac y jn ej N aczelnego D ow ództw a W e h rm a c h tu s p ra w y jen ieck ie podleg ały A llg em ein en W e h rm a c h ts a m t des OKW, k tó ry m ożna r ó w ­ nież tłu m aczy ć jako P o w szch n y U rząd W ojskow y. K ie ro w ał n im g e n e ra ł m a ­ jor, a n a s tę p n ie gen. por. H e rm a n n R ein eck e (1888— 1973). P o d leg ał m u n ie U rząd do S p r a w Jen ieck ich , a po p ro stu O ddział Je n iec k i, gd y ż m im o n a p ły w u d u żej liczby jeńców rad zieck ich w 1941 i 1942 r. i zw iększonych obow iązków służbow ych nie doszło do p rzek ształcen ia go w o d rę b n y u rząd . N azw isk a k ie ­ ro w n ik ó w tego oddziału b y ły ta k ie same, ja k po d ał m ój polem ista, lecz p o z­ w olę sobie podać ich pełne b rzm ien ie: p płk później p u łk o w n ik H an s Jo a c h im B re y e r (od 28 lu teg o 1943 r.), gen. m jr H a n s von G aevenitz, gen. m jr A dolf W esthoff, po przejęciu n a d zo ru n a d jeńcam i przez SS O b e rg ru p p e n fiih re ra G ottlo b a B erg era, od 1 listo p ad a 1944 r. g e n e ra ln y in sp e k to r do s p ra w jen ie c ­ k ich z ra m ie n ia OKW. N a obszarach o p e rac y jn y c h (OKH) s p ra w y jenieckie p o d leg a ły g e n e ra ln e m u k w aterm istrzo w i.

J e s t rzeczą d ziw n ą, , że OKW w p ierw szy ch m iesiącach nie. p ro w a d ził e w i­ dencji w zięty ch do n iew oli jeń có w polskich. N a dzień 21 w rześn ia 1939 r. p o ­ dan o w s p ra w o z d an iu o w zięciu do n iew oli 588 404 jeń có w polskich. N a to m ia st k o lejn y m eld u n e k z 30 p a źd z ie rn ik a 1939 pod aje o osadzeniu w obozach n a te re n ie Rzeszy .300.721 osób, w ty m 16 507 jeńców c yw ilnych: N a d a n e te p o ­ w ołuje się w ielu au torów , a — ja k w iem y — pochodzą one n ie z OKW, lecz z ■ R e ic h sa rb eitsm in iste riu m . P a ń s tw e m o p iek u ń czy m polskich jeńców w o je n ­ n y c h było K ró lestw o Szwecji. P ism e m z 20 listo p ad a 1939 r. A u s w ä rtig es A m t w y pow iedział S zw ecji p ra w o do opieki n ad jeńcam i polskim i. T y m z ap ew n e n a leży tłu m aczy ć fa k t, że naczeln e w ładze T rzeciej R zeszy po zajęciu ziem polskich nie zam ierzały re sp ek to w a ć u p ra w n ie ń jeńców polskich zgodnie z k o n ­ w en cją g en ew sk ą z 1929 r. W p rz ec h o w y w a n y ch w C e n tra ln y m M u zeum J e - n iec tw a w Ł am b in o w icach -O p o lu o d b itk ach k se ro g rafic zn y c h ze zbiorów M ili­ t ä r a r c h iv w e F re ib u rg u i A rc h iw u m G łó w nej K om isji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ­ row sk ich w W arszaw ie 14 są n iek o m p letn e m a te ria ły sta ty s ty c z n e z 1939 r. d o ­

i s R i k s a r k i v e t a r c h i v , S t o c k h o l m , A r c h i v e s d u M i n i s t è r e d e s A f f a i r e s E t r a n g è r e s d e S u è d e , B - a v d e l n i n g e n 2, v o l. 278 ( K r l g s f a n g a r o c h m iU tS r e r P o l e n ) . R a p p o r t s d e s v i s i te s a u x c a m p s

W o dpow iedzi В . Koziełlo-Poklewskiem u 155

tyczące jeńców polskich. R ów nież R eic h sa rb eitsm in iste riu m p o siadało z tego ro k u jed y n ie d a n e szacu n k o w e z poszczególnych k o ń co w y ch m iesięcy 1939 r. 0 z a tru d n ie n iu jeń có w polskich w gospo d arce w o je n n ej Rzeszy. W sp o m niana sta ty s ty k a OK W o d n o to w u je na 18 p a źd z ie rn ik a 1939 r. w D u lag u H IB H o ­ h e n stein 1449 żo łnierzy i podoficerów , 43 oficerów i 3449 jeń có w cyw ilnych. N ato m iast n a 30 p a źd z ie rn ik a tego ro k u w sta la g u IA w S ta b ła w k a c h o d n o ­ to w ano: 39 458 szeregow ych, 36 oficerów i 1185 jeńców cy w ilnych, a w s ta la ­ gu IB w O lszty n k u — 18 276 szeregow ych, 11 oficeró w i 1453 jeń có w c y w il­ nych, czyli łącznie 70 399 jeńców w o je n n y ch i cy w iln y ch w I o k rę g u w o jsk o ­ w ym . O w zględności ty c h liczb n iech św iadczy fa k t, że w ciągu dw ó ch t y ­ godni liczba jeńców cy w iln y ch zm alała o 2000, g d y ty m czasem B. P o k lew sk i n a pod staw ie d a n y ch la n d r a tu r y ostró d zk iej p o d aje ich 13 000, aczkolw iek da n e te pochodzą z g ru d n ia tego ro k u 15. Czy b y li to już w szyscy jeńcy polscy, jący n a p ły n ę li do tego o kresu? A rc h iw u m B iu ra In fo rm ac ji i P o s zu k iw a ń ZG P C K w y m ien ia 77 339 osób. W sw ojej p ra cy c y to w ałem jeńca p rzy b y łeg o z K ła jp e d y o w yższej n u m era cji. N a p o d staw ie b ow iem u m o w y p om iędzy l i ­ tew sk im rz ąd e m S m eto n y a w ła d za m i h itle ro w s k im i doszło do w y m ia n y je ń ­ ców polskich in te rn o w a n y c h na L itw ie. J a k i p ro c e n t z n ich p rz y b y ł do I o k r ę ­ gu, nie p o tra fim y podać, g dyż b r a k jest m a te ria łó w źród ło w y ch z listo p ad a 1 g ru d n ia 1939 r. M B. P o k le w sk i z ap y tu je, czy znaleźli się w I o k rę g u jeńcy spod M odlina i W arszaw y. Po k a p itu la c ji M o dlina 29 w rz eś n ia 12 000 jeńców przew ieziono do trz e c h obozów p rzejścio w y ch w M ław ie, Iłow ie i Działdow ie, a 3000 ciężko ra n n y c h do szpitali w I okręgu. Po dw ó ch ty g o d n iach , w m yśl w a r u n k ó w k a p itu lac ji, zaczęto zw alniać żołnierzy, lecz oficeró w w y ła p y w an o p o w tó rn ie do oflagów . O ty m , że w s ta la g u IA i IB zn aleźli się jeńcy spod W arsz a w y i M odlina pośw iad czają re lacje i zeznania. M iędzy in n y m i S tan isław Ł odko (n r 76 728) z 42 p u łk u p iechoty z M odlina fig u ru je w z b io rach W A ST n . S am K oziełło -P o k lew sk i w sw y m a r ty k u le p ośw ięconym p ra c y p rz y m u s o w ej '* w y m ien ia 120 000 jeń có w w o je n n y ch i cy w iln y ch in te rn o w a n y ch . N ie w iem y zatem , n a jak ich ź ró d ła ch o p a rł a u to r sw e w yliczenia, gdyż w y m ien io n a w piśm ie zastępcy gen. k o m e n d a n ta I o k rę g u w ojskow ego zapow iedź p rz y s ła ­ nia 30 000 jeń có w polskich z śląskiego o k ręg u w ojskow ego n ie doszła do s k u t ­ ku, n a co w sw ej książce zw róciłem u w a g ę w ślad za J e r z y m Saw czukiem , k tó r y w ykazał, że do I o k rę g u w y słan o n ies p ełn a 1300 jeń c ó w 'p o lsk ich .

d e s p r i s o n n i e r s d e g u e r r e d u 2 7 X 1939 à K i e lc e e t 13 X1 1939 a u с а ш р ’а M o o s b u r g . W o d p o ­ w i e d z i n a l i s t s k i e r o w a n y d o S z w e d z k i e g o C z e r w o n e g o K r z y ż a , p i s m e m z 1985-01-07 A r c h i w u m N a r o d o w e p o i n f o r m o w a ł o m n ie , ż e A u s w ä r t i g e s A m t w n o c ie w e r b a l n e j z- 20-XI 1939 p o d a ło A m b a s a d z i e S z w e c j i w B e r li n i e , ż e p r o t e k c j a n a d p o l s k i m i - j e ń c a m i w y g a s a . F o r m a l n i e t r w a ł a d o s i e r p n i a 1940 r. T y m s a m y m w c z e ś n ie j s z e • p r z y p u s z c z e n i a z ł a m a n i a k o n w e n c j i h a s k i e j i g e n e w s k i e j w o b e c P o l a k ó w i S e r b ó w p o t w i e r d z i ł y si-ę -i n a ru s z o n o - n i m p r a w o m i ę d z y n a r o ­ d o w e : A r c h i w u m C e n t r a l n e g o M u z e u m J e n i e c l w a ( d a le j A C M J) w Ł a m b i n o w i c a c h — O p o lu , M 1162, s. 1. 15 A C M J w O p o lu , W e h r m a c h t a u s k u n f t s t e l l e ( d a le j W A S T ), B e r li n , t. 1—3; B . K o z ie łło - - P o k l e w s k i , Z a g r a n i c z n i r o b o t n i c y , ss. 99—100; W A P O V III/7/3, ss. 39—40, 79. 16 A C M J w O p o lu , W e h r m a c h t a u s k u n f s l e l l e , B e r li n . B d . 1. 17 O k r ę g o w a K o m i s j a B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i e j w O l s z ty n i e ( d a l e j O K B Z H ), DS 1/66, t. 4. S t a l a g I B H o h e n s t e i n ; z e z n a n i a A. D o b r e n k i , s. 21, B . W o c h o w s k ie g o , -s. 125, K . J . B u - l ic k i e g o , S. W r ó b l e w s k i e g o , ss. 160—161; J . W . Ż u r a w s k i , W r z e s i e ń 1939, w : K r a j o w a w y s t a w a f i l a t e l i s t y c z n a « O b o z y j e n i e c k i e 1939—1945» Ł ó d ź 14— 3 0 I X 1984, k a ta l o g . Ł ó d ź 1984, ss. 6—7. 18 B . K o z i e łł o - P o k le w s k i , Z a t r u d n i e n i e j e ń c ó w w o j e n n y c h i r o b o t n i k ó w p r z y m u s o w y c h w g o s p o d a r c e P r u s W s c h o d n i c h w l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j , w : Z b r o d n i e i s p r a i o c y , W a r s z a ­ w a 1980, s. 367; J . S a w c z u k , H i t l e r o w s k i e o b o z y j e n i e c k i e w Ł a m b i n o w i c a c h ю l a t a c h 1939— (945, O p o le 1974, s. 40 w y m i e n i a j e d y n i e 1257 j e ń c ó w p o l s k i c h s k i e r o w a n y c h d o I o k r ę g u ,

156 Z ygm unt Lietz

O dnośnie do g lo b aln ej liczby jeńców p o lskich w obozach, d a n e pochodzą z k ilk u źródeł, zaś z 1941 r. c y tu ją je za p rol. p łk W ito ld em B ie g a ń s k im u . M in isterstw o S p ra w W ew n ętrzn y ch , B iu ro do S p ra w Z b ro d n i W o je n n y ch r z ą ­ du polskiego w ra p o rc ie z 21 g ru d n ia 1940 r. podało, że w R zeszy pozostaw ało w n iew oli 27 218 oficerów i 236 130 szeregow ych. Ł ączna liczba w ynosiła 263 348 20 jeńców polskich spośród 420 000, o jak ic h m ów i na s. 23. D la p o ró w ­ n a n ia E. H o m z e 21 oceniał liczbę jeńców polskich w p o czątk ach niew oli na 344 000, a polskich ro b o tn ik ó w p rz y m u so w y ch — na 877 000. K. P o ś p ie s z a ls k i22 m ów i n a to m ia s t o 400 — 480 000, czyli oscyluje m iędzy d a n y m i P o b oga-M ali- now skiego a p rz ek azem g en era ln e g o g u b e rn a to ra H an sa F ra n k a . Chodziło m u je d n a k b a rd z ie j o osoby pozbaw ione p r a w jen ieck ich niż o g lo b aln ą liczbę je ń ­ ców. P rz y liczbie jeńców z 1940 r. p o m in ą łem rzeczyw iście oficerów polskich, przez co p o d an y przeze m n ie sta n jeńców polskich b y ł niższy od faktycznego.

Je ż eli chodzi o d a n e sta ty s ty c z n e z la t 1942— 1943, to k o rz y stałem ze s t a ­ ty sty k i O K W 23, gdyż in n y m i d a n y m i nie d y sp o n u jem y . Czy m ogą być one w iary g o d n e? N ie stety in n y ch źródeł b ra k . S ta ty s ty k a ta nie u w z g lęd n ia w ogóle jeńców polsk ich z dy w izji g re n ad ieró w , w zięty ch do niew oli w 1940 r., k tó ry c h zaliczano do jeńców fran cu sk ich . Jeszcze b a rd ziej złożona jest s p r a ­ w a jeńców polsk ich zw o lnionych do p ra cy p rzy m u so w ej. W. L em iesz 24 w s k a ­ zuje, że in ic ja to re m akcji był w lu ty m 1940 r. H e rm a n n G oering. Rozkaz o z w olnieniu w y d a ł gen. H. R einecke 22 m a ja tego ro k u , a w ślad za n im poszły z arząd zen ia w ykonaw cze. S am d e k r e t H itle ra w te j s p ra w ie u k a za ł się d o p ie ­ ro 23 lipca. Położenie jeńców polsk ich d y sk u to w a n e było w k iero w n iczy ch g re m iac h Trzeciej Rzeszy z ap ew n e już w cześniej, a zostało ona p o d y k to w a n e fiask iem d o b row olnego w e r b u n k u polskiej siły roboczej do T rzeciej Rzeszy z G e n era ln ej G u b e rn i i z ziem w cielonych. J u ż pism o G eoringa — p ełn o m o cn i­ ka p lan u czteroletniego z 8 m a rc a 1940 r., ja k i pism o dow ódcy SS i szefa policji H e in ric h a H im m lera, z tego sam ego dnia, w s k az u ją n a konieczność w y ­ cofania jeńców polsk ich z M azur, Ł u życ i S udetów , n a co z w rac a łe m u w ag ę w książce. N a w y d a n ie „ p ra w a ła s k i” przez H itle ra w p ły n ę ły zaró w n o w zględy rasow e, bezpieczeństw a, naciski o rg a n ó w a d m in is tra c ji c e n tra ln e j i lok aln ej, sąd o w n ictw a, N atio n also zialistisch e D eutsch e A rb e ite r P a r te i (dalej NSDAP), B u n d D e u tsc h er Ostem (dalej BDO) na N aczelne D ow ództw o Sił Z b r o jn y c h 25.

P ro b le m te n b y ł w ięc b a rd ziej złożony niż to s u g e ru je m ój polem ista i na c zy n n ik i te s ta ra łe m się zw rócić u w ag ę w sw ojej książce. Czy zw

olnię-19 W . B i e g a ń s k i . P o l s c y j e ń c y l o o je n n t го N i e m c z e c h . P r z y c z y n e k d o b a d a ń n a d ilo ś c ią j e ń c ó w , w : N a j n o w s z e d z i e j e P o l s k i 1939—1945, W a r s z a w a 1963, t. 7. ss. 63, 66—67; C. P i li c h o w - s k i, D a s V e r h ä l t n i s s d e s d r i t t e n R e i c h e s z u d e n K r i e g s g e f a n g e n e n , w : E s g i b t k e i n e V e r j ä h ­ r u n g , W a r s z a w a 1980, s. 18 w y m i e n i a 450 000 j e ń c ó w p o l s k i c h . 20 A r c h i w u m G ł ó w n e j K o m i s j i B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w P o l s c e ( d a le j A G K B Z H ) w W a r s z a w i e , M i n i s t e r s t w o S p r a w W e w n ę t r z n y c h r z ą d u p o l s k i e g o w L o n d y n i e , B i u r o d o S p r a w Z b r o d n i W o j e n n y c h , n r 140, s s . 44—45. 21 E. H o m z e , F o r e i g n L a b o r i n N a z i G e r m a n y , P r i n c e t o n 1967, s. 25. 22 K . P o ś p i e s z a ls k i , N a z i O c c u p a t i o n L a w i n P o l a n d . T h e G e n e r a l g o v e r n a m e n t , w : D o c u ­ m e n t a O c c u p a ti o n i s , t. 6, P o z n a ń 1958, s. 281; p a t r z te ż A . B i ll s te i n , F r e m d a r b e i t e r i n u n s e r e r S t a d t . K r i e g s g e f a n g e n e u n d d e p o r t i e r t e « f r e m d v ö l k i s c h e A r b e i t s k r ä f t e » 1939—1945 a m B e is p ie l K r e f e l d s , F r a n k f u r t 1980 s. 25. 23 B u n d e s a r c h i v - M i l i t ä r a r c h i v F r e i b u r g ( d a l e j B A M A ) R . W . 6v/276; A r c h i w u m A k t N o ­ w y c h w W a r s z a w i e ( d a l e j A A N ), M i k r o f i l m y a l e k s a n d r y j s k i e , T. 78, r o l k a 34, m i k r . 38482; A G K , 11/311—318 L i s te s O K W 7—11. 24 W . L e m ie s z , o p . c it., s. 44. 25 A r c h i w u m B i u r a I n f o r m a c j i i P o s z u k i w a ń Z G P C K , ( d a le j A Z G P C K ) , s y g n , 2300. A b g a n g s l i s t e n S t a l a g I A w S t ą b l a c k n r ?50, 254, 259 , 43Q,

W o dpow iedzi B. K oziello-Poklewskiem u 157

nia m ia ły m iejsce w cześniej, tr u d n o na to p y ta n ie dać jed n o zn aczn ą od­ pow iedź, P o k le w sk i w y s u n ą ł tezę o w cześniejszym z w a ln ia n iu z n iew o li ja k 22 m a ja . Na p o p arcie s w e j tezy c y to w ał on listę o d p ły w u n r 144 „P olen u n d J u d e n n a ch S ta la g IIB H a m m e rs te in zw ecks A b tr a n s p o r t in s G e n e ra l- G o u v e rn e m e n t”, k tó r y nosi je d n a k d a tę 10 p a źd z ie rn ik a 1940 r. i o b ejm u je 800 n azw isk, w ty m zn aczną liczbę o b y w a teli polskich pochodzenia żyd o w ­ skiego, sk ie ro w an y c h do g e tt w K ielcach, W arszaw ie, L u b lin ie itd. Czyżby w T eil В te j listy b y ły inne? Czy je d n a k na p o d staw ie je d n o s tk o w ej listy o d p ły w u m ożna w yciągać t a k szerokie w n io sk i o p o czątk ach i ro z m iara c h tej akcji? Bez znajom ości a k t W e h rm a c h a u s k u n fts te lle w B e rlin ie tr u d n o n a m będzie poznać cały m ec h an iz m p o z b aw ien ia s ta tu s u jenieck ieg o i p rz e ­ noszenia jeń có w polskich do p ra c y p rzy m u so w ej. A przecież znaczna liczba a k t w o jsk o w y ch sp ło n ęła w B e rlin ie w czasie b o m b a rd o w a ń alianckich. M am y n a to m ias t in n e d an e, k tó re przeczą tezie m ego polem isty. D nia 13 m a rc a 1940 r. sk ie ro w an o 44 jeń có w do s ta la g u X I D F a llin g b o ste l w okręg u h a n n o w ers k im , 150 do s ta la g u VI В H e m m e r-B e rg h ü tte w o k rę g u m o n a s ty r- skim i 133 do s tla g u X С w N ie n b u rg -M ä s te rla g e r. D nia 6 k w ie tn ia p rz en ie ­ siono 760 jeń có w do s ta la g u V I F M u n s t e r s6. Są to je d n a k p rz en iesien ia jeń có w p rzed p la n o w a n ą a g re s ją na F r a n c ję i B elgię, a nie zw o ln ien ia do p ra c y p rz y m u s o w ej. J e ń c y ci w w iększości pochodzili ze s ta la g u I В w Ol­ szty n k u , d o k ąd k ie ro w a n ii b y li w cześniej ze s ta la g u I A. Z aró w n o p rz y z w o ln ien iach jeń có w do m iejsc zam ieszkania, ja k i do p ra c y p rz y m u s o w ej o b o w iązy w ała ta sa m a p ro ced u ra.

D alszy z arz u t (ss. 522— 524) dotyczył p o d a n ia zaw yżonej liczby jeńców polskich, p o zb aw io n y ch s ta tu s u jeńca.

Je ż eli od ogólnej ju ż z n a n e j liczby jeń có w polskich (420 tys) o d ejm iem y ucieczki żołn ierzy i oficerów polskich in te rn o w a n y c h n a W ęgrzech, L itw ie i w R um u n ii, a d o d am y około 50—60 tys., k tó rzy zostali w zięci do niew oli po o p a n o w an iu ty c h k r a jó w przez w ojsk a h itle ro w s k ie i pow stań có w w a r ­ szaw skich, to okaże się że liczba 300—350 tys. ż o łn ierzy p o lskich p o zbaw io­ n y c h p r a w jenieckich, nie jest w y g ó ro w an a. W spo m n iałem o d a n y c h prof. К . P ośpieszalskiego; prof. Cz. Ł u cz ak o p ie ra ł się na sz a cu n k a ch RA M i podał liczbę zw o lnionych na 300 000 27, w ślad zap e w n e za S zu rg aczem i K ü p p e rse m , B a n n ie rem . B. C y b u lsk i za in n y m i b a d ac za m i w s k az ał n a koniec m a ja po­ czątek czerw ca, jak o początek akcji z w aln ian ia , z ty m zastrzeżeniem , ja k to dow odzi zam ieszczona przez niego m ap k a , że n a naszy m te r e n ie nie b yły one ta k je d n o z n a c z n e 28. L iczby p o d a w an e przez m n ie n ie b y ły zatem w y ­ du m an e. Za o g ólną liczbą 350 000 opow iedzieli się L em iesz 29 i B o g d an C y­ bulski, a J a n B i l l i g s° w y m ien ił 343 000 zw o ln io n y ch z n iew o li P olak ó w . B. K o ziełło -P o k lew sk i p o sta w ił k o le jn ą tezę, że z w aln ian ie jeń có w polskich n a rzecz go sp o d ark i w s ch o d n io p ru sk ie j nasiliło się w la ta c h 1940— 1941, a za­ kończyło w połow ie w rz eś n ia 1942 r. P rz y c h y la ją c się do p ierw szej części

26 A C M J w O p o lu , W A S T , L is t. X I E , p . 86; Z. L i e tz , O b o z y j e n i e c k i e , s. 95; H . P f a h l - m a n n , o p . c it., s. 85—86. 27 Cz. Ł u ń c z a k , P o l s c y r o b o t n i c y , ss. 62 , 78, 80. 28 B. C y b u l s k i, P r z e n o s z e n i e p o l s k i c h j e ń c ó w w o j e n n n y c h n a s t a t u s c y w i l n y c h r o b o t n i ­ k ó w p r z y m u s o w y c h , w : P r a c a p r z y m u s o w a w I I I R z e s z y w l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j . S t a n i p o t r z e b y b a d a w c z e , O l s z ty n 1980, ss. 32 i 35. 29 W . L e m ie s z , o p . c it., ss. 44—45 i n . 30 J . B illig , L e r ô l e d e s p r i s o n n i e r s d u g u e r r e d a n s L ’é c o n o m i e d u I I P ' R e i c h , R e v u e D ’h i s t o i r e d e la D e u x i è m e G u e r r e M o n d ia l e , P a r i s 1957, n r 25, s. 53,

158 Z ygm unt U etz

h ip o tezy P o k lew sk ieg o p ra g n ę w skazać, iż n a sile n ie zw o ln ień p rz y p ad ło na m iesiąc czerw iec i m iesiące letn ie 1940 r. i zw iąz an e było z je d n e j s tro n y z koniecznością z ro b ien ia m iejsc w obozach dla jeńców zac h o d n io e u ro p e j­ skich, a z d ru g ie j p o d y k to w a n e w zg lęd am i ekonom icznym i. A k cja ta tr w a ła do w io sn y 1941 r. O bjęła ona ró w n ież se g reg ację ra s o w ą i w y s y łk ę B iało­ r u s in ó w i U k ra iń có w z a rm ii p olskiej, k iero w an y c h g łów nie do sta la g ó w śląskich, d la k tó ry c h sta la g V III В w Ł am b in o w icach b y ł ich obozem m acie­ rz y sty m . Z w a ln ian ie jeń có w objęło nie ty lk o re je n c ję olszty ń sk ą, ale — ja k słu szn ie zau w a ż y ł P o k le w s k i — o bszar re je n c ji g ą b iń s k ie j i k ró lew ieck iej, k tó ry c h A b g a n g slisten prześledziłem , ale n iez b y t przejrzy ście u d o k u m e n to ­ w a łem sl. M am n ie ja k ie w ątp liw o ści czy ro k 1942 b y ł k re sem zw o ln ień jeńców p o lskich w I okręg u . D otyczy to bo w iem n ie ty lk o polskich, ale w ty m sam y m sto p n iu jeńców fra n c u s k ic h i rad zieck ich oraz w łoskich. N ied aw n o o d k ry łem w M u zeum W. K ę trzy ń sk ie g o w K ę trz y n ie d w u języ czn e zw o ln ie­ n ie z niew o li jeń ca H ie ro n im a N izińskiego ze s ta la g u I В w O lsztynku, n o ­ szące d a tę 17 k w ie tn ia 1943 r. i p o d p isan e przez k o m e n d a n ta obozu płk. R osta znanego do te j p o ry ty lk o z zeznań jednego jeńca. Doszedł z atem n o w y dowód, w p ra w d z ie jed n o stk o w y , m ó w iący że a k cja z w aln ian ia tr w a ła dalej. P o n a d to p o tw ierd ził on ty m sam ym , że po pp łk . S tilte rk o rn ie k o m e n ­ d a n te m obozu w O lszty n k u b y ł p łk Rost. Z p ism a G ru p p e n v e rw a ltu n g S ta la g IA S ta b la c k z 14 lip ca 1944 r. w y n ik a , że zw o ln io n y ch zostało jeszcze 1000 jeńców p o ls k ic h s2. M ożna zatem p rz y ją ć hipotety czn ie, że zw olnienia jeńców polskich i obcych m ia ły m iejsce p rzez cały o k res ich niew oli. N ie jest bow iem w ykluczone, że o b jęły ró w n ież p o w stań có w w a rsz aw sk ich , gdyż sztab ich z gen. B o rem -K o m o ro w sk im b y ł przez p e w ien czas in te rn o w a n y w M ik o łaj­ k ach , bow iem o p o rn y ch in te rn o w a n o ró w n ie ż do k a rn y c h sta la g ó w w S a n d b o ­ stel i F a llin g b o ste l o raz filii obozów k o n c en trac y jn y ch .

N a stę p n a s p ra w a , k tó ra w zb u d ziła w iele k o n tro w e rs ji, d otyczy in te r n o ­ w a n y c h żołnierzy w łoskich (s, 246). W ocenach h itle ro w sk ie g o s z tab u g e n e ­ ra ln e g o oceniono liczbę żołnierzy i oficerów byłego so ju szn ik a n a 1 520 000, z k tó ry c h część p o d d a ła się alia n to m z gen. P ie tro Badoglio. Dosyć rozbieżne są liczby in te rn o w a n y ch . W m o je j książce w to k u zabiegów re d a k c y jn y c h u su n ię to d ru g ą część zdania, odnoszącą się do w sp o m n ian eg o ra p o rtu z 10 g ru d n ia 1943 r. i w y m ie n ia ją c ą 749 000 in te rn o w a n y ch . O p ie rałem się zarów no n a p ra c y J a c k a W ilczura, ja k i n a b ad aczach r a d z ie c k ic h ss, k tó rzy c y tu ją to sam o źródło. We w stęp ie do w s p o m n ie ń gen. A n to n io Ricchezzy, J . W ilc z u r 84 w s p o m in a o 725 000 in te rn o w a n y c h . P o d a je także, że do k ońca w o jn y n ie wróciło, do k r a ju 200 000, a d o 1967 r. — 62 000 W łochów. C zy po ta k ic h s tr a ta c h W łochów, u życie nieco p a te ty c z n y c h słó w b yło n ad u ży ciem —

31 A r c h i w u m Z G P C K (B H P Z G P C K ) , A b g a n g s l i s t e 160/679 o d 1 6 I I —7 V 1942 n r 61, 15 V I I 1942 T e i l A o d 14 V II d o 2 I X 19i2. 32 A C M J w O p o l u , W A S T t. 1, n i e f o l i o w a n e o r a z o r y g i n a ł z w o l n ie n i a N i z iń s k i e g o w z b io ­ r a c h M u z e u m W . K ę t r z y ń s k i e g o . 33 J . W il c z u r , N i e w o l a i e k s t e r m i n a c j a j e ń c ó w w o j e n n y c h W ł o c h ó w w n i e m i e c k i c h o b o ­ z a c h j e n i e c k i c h , w r z e s i e ń 1943 — m a j 1945, W a r s z a w a 1969; V . M ic h a l o v , V . R o m a n o v s k i j , N e l z ja p r o s t U ’. M iń s k 1967, s. 22. 34 a . R i c c h e z z a , P o l a c y i W ło s i го d r u g i e j w o j n i e ś w i a t o w e j , w s t ę p J . W il c z u r , W a r s z a ­ w a 1978, s. 10 i 117; A A N w W a r s z a w i e , M i k r o f i l m y a l e k s a n d r y j s k i e , T-78, r . 445, m i k r . 419, 138— 419, 240, T 77 R 500; T a m ż e k l a t k a 666816 z 31 X 1944 o o d e s ł a n i u d o M o n z y 61516 W ło c h ó w , a d o i g r u d n i a m i a n o w y s ł a ć 82 428 o s ó b . C z y d o o d t r a n s p o r t o w a n i a d o s z ło t r u d n o o c e n ić w o b e c z m i e n i a j ą c e j s ię s y t u a c j i n a f r o n t a c h : A C M J w O p o lu , M 1162 Z u s a m m e n s t e l l u n g d e r K r i e g s g e f a n g e n e n v o m 10 X 1944.

W odpow iedzi В . K oziełlo-Poklewskiem u i 59

osądzą sam i czytelnicy. P oza 110 000 żołnierzam i, k tó rz y opow iedzieli się za fa szy sto w sk ą re p u b lik ą Salo, 470 000 żołnierzy, w ty m ró w n ie ż oficerów , za­ m ien io n o w ro b o tn ik ó w , o czym p isałem w rozdziale o p ra c y p rzy m u so w ej, ja k k o lw ie k m oże za m ało p recy zy jn ie. H. P f a h lm a n n 3S m ó w i n a w e t o 500 000 in te rn o w a n y c h , zam ien io n y ch w ro b o tn ik ó w cyw ilnych. P o z n a n ie w a ru n k ó w b y tu i p ra cy jeńców w łoskich w y m a g ało b y p rz e p ro w a d z e n ia k w e re n d w B i­ bliotece N aro d o w ej w Rzym ie, co jest n ieosiągalne, oraz u z y sk a n ia d ostępu do w sp o m n ień F e r e tii G a e t a n o 36, P aolo B a r d e s s a n o 37, ja k ró w n ie ż re la cji zgrom ad zo n y ch w e w ło sk im M in isters tw ie K o m b a ta n tó w II w o jn y św iatow ej. P ro b le m rad ziec k ich jeńców w o je n n y c h m a b o g a tą lite r a tu r ę zagraniczną. W n a szy m obozie p a n o w a ła do te j p o ry zm ow a m ilczenia, p r z e rw a n a dopiero po X X zjeździe K P Z R . Jó zef S ta lin p rz em aw ia jąc 7 lis to p a d a 1941 r., w rocz­ nicę rew o lu cji, w m o sk iew sk im m e trz e p rz y z n a ł się jed y n ie do 1 700 000 s tr a t je n ie c k ic h 3S. P r o k u r a to r ra d ziec k i n a procesie z b ro d n ia rz y w o je n n y ch w N o ry m b erd ze, p łk P o k ro w sk i, o p iera ją c się n a ra p o rc ie dr. W ern e ra M an sfeld a z Min. P ra c y Rzeszy z 10 luteg o 1942 r., m ó w ił już o 3 400 000 jeńców , z k tó ry c h 1 100 000 pozostało p rz y życiu. W 48 sta la g ac h fro n to w y ch , obozach p rz ejśc io w y ch i sta la g ac h zm a rło na ty fu s od listo p ad a 1941 do k ońca sty czn ia 1942 r. 500 000 j e ń c ó w W czasie m ars zó w do obozów z w y ­ cieńczenia, m rozów i r a n z m a rło 280 000. S p ra w y obozów przejściow ych, sta la g ó w i oflagów p rz ed sta w ię w o d rę b n y m o p ra co w a n iu J0. Z ogó ln ej liczby 5 700 000 jeńców w zięty ch do niew o li n ależało b y n a p o d sta w ie n iep e łn y ch ra p o rtó w O K H o d jąć liczbę około 400 000 jeń có w cy w iln y ch , w y k o rz y s ty ­ w a n y ch do b u d o w y um ocn ień polow ych, m ostów itd. P o zo stałoby zatem 5 310 000 jeńców radzieckich, z k tó ry c h pod koniec m a rc a 1944 r. pod ro z k az a ­ m i OK W p o zo staw ało 765 621 osób. P o n a d to od 816 000 do 823 00J jeńców, rad zieck ich zam ieniono w ro b o tn ik ó w p rz y m u s o w y ch 41.

P ro b le m z w aln ian ia jeńców w o je n n y ch m a znacznie szerszy zasięg m ię ­ d z y n aro d o w y z p u n k tu w idzenia p ra w a m ięd zynarodow ego. Obok P olaków , F lam an d ó w , F ran cu zó w , objął Ju g o sło w ian , W łochów i R o sja n n a ogólną licz­ bę od 2 084 000 do 2 273 000, na 12 m in jeńców 33 narodow ości w Trzeciej R zeszy 4S. 35 Z. L ie tz , O b o z y j e n i e c k i e го P r u s a c h W s c h o d n i c h , W a r s z a w a 1982 ss. 69, 182—183, 187: H . P f a h l m a n n , o p . c it. s. 69. 36 P . B a r d e s s a n o , T e m p o d ’ e s i t i o . D i a r o d e l l a p r i g i o n i a , I v r e a 1953, s. 233. 37 Б . G a e t a n o , P e r l a l i b e r t a g li i n t e r n a t i m i l i t a r i i t a l i a n l i n G e r m a n i a , P a l e r m o 1967, s. 138. 38 J . T o l a n d , A d o l f H i t l e r , B e r g i s c h G l a d b a c h 1976, s. 866; T r i a l o f t h e m a j o r w a r c r i m i ­ n a ls b e / o r e t h e I n t e r n a t i o n a l e M i l i t a r i T r i b u n a l N u r e m b u r g 1 4 X 1 1 9 45 — 1 X 1946, t. 11, W a s h i n g - ' t o n 19.7—1919, s. 187. 39 G . Scalpini, M is s io n s a n s g l o ir e , P a r i s I960, s. 89 m ó w i о 450 000; p o d o b n i e P . G a s p a r , H i s t o i r e d e l a c a p t i v i t é , s. 159 o t a k i e j s a m e j lic z b ie , n a t o m i a s t H . P f a h l m a n n , . F r e m d a r b e i te r , s. 96 z m n i e j s z a i c h l ic z b ę d o 390 000; C. S t r e i t , K e i n e K a m e r a d e n , s s . 162—171; J . B illig , L e r ö l e d e s p r i s o n n i e r s , s. 55. 40 Z . L ie tz , O b o z y j e n i e c k i e го T r z e c i e j R z e s z y , w : S p o t k a n i e b y ł y c h j e ń c ó w w o j e n n y c h s t a l a g u I B H o h e n s t e i n - O l s z t y n e k . M a t e r i a ł y z s e s j i p o p u l a r n o - n a u k o w e j го O l s z t y n k u 23—29 m a j a 1933 r . O l s z ty n 1981, ss. 8—34. 41 J . B illig , L e r ô le , s. 55. C. S t r e i t , K e i n e K a m e r a d e n , s. 83. A . S t r e i m , S o w j e t i s c h e G e f a n g e n e i n H i t l e r s V e r n i c h t u n g s k r i e g . B e r i c h t e u n d D o k u m e n t e 1941—1945, H e i d e l b e r g 1982. s. 75. B A K o b l e n z , R e i c h s k o m m i s s a r i a t O s t la n d R 6/95 r a p o r t W e is s a z 10X 1 9 1 1 . 42 C h . S i m o n , U n H o m m e . U n S t a l a g . U n e A m i c a l e , C e u x d u S t a l a g IA 1983, n r 436, s. 2 m ó w i, ż e z 23 t y s . B e lg ó w w 1942 r . p o z o s ta ł o 7 t y s .; Z. L ie tz , P r o b l e m p o z b a r o i e n ia p r a w j e n i e c k i c h P o la k ó ro , F r a n c u z ó w , F l a m a n d ó i o , S e r b ó w , R o s j a n i W ło c h ó io , Ł a m b i n o w i c k i R o c z ­ n i k M u z e a l n y , 1985, t. 5; te n ż e , O b o z y j e n i e c k i e го T r z e c i e j R z e s z y , ss. 11—12, 13—14, 23, 25.

iëô

W w y n ik u p o s tu la tu prof. Pilich o w sk ieg o znacznie skró co n e zostały w d ru g im rozdziale s p r a w y dotyczące są d o w n ic tw a i p ra w a w e w n ętrzn eg o . O tym , że do te j p o ry p a n u ją n a te n te m a t b łęd n e u sta le n ia św iadczy a r ty k u ł St. G odlew skiego W ypadło w iele z ag a d n ie ń tra k tu ją c y c h o p o stęp o w an iu z jeń cam i w św ie tle w ojskow ego k o d e k su k a rn e g o z 10 lipca 1935 r. i z 1940 r. o raz ro zp o rząd zeń z 17 sie rp n ia 1938 i 19 w rz eś n ia 1939 r. 14. W w y ja ś n ie n iu z a rz u tu do p rz y p is u na s. 42 (s. 527) podaję, że chodziło m i o odtw o rzen ie sieci sądów p o w s zechnych i specjaln y ch , k tó re o d n o to w u ją lek s y k o n y p r a w ­ ne. W p ra cy A lfred a K oniecznego nie m ógł a u to r znaleźć odpow ied n ich p a s ­ susów odnoszących się do tego regionu, g dyż służyła m i ona do celów p o ró w ­ naw czy ch dla p o zn an ia zarów no u sta w o d a w stw a , ja k i o rzecztnictw a karnego. W ty m m iejscu w in n a fig u ro w ać opuszczona przez re d a k c ję p ra ca E d w a rd a Ję d rze jew sk ieg o i E richa K irs c h n e ra “ .

W w y n ik u porozu m ien ia w ład z h itle ro w sk ic h z rz ąd e m V ichy zo rganizo­ w a n y został „Service D ip lo m atiq u e des P riso n n ie rs de G u e r r e ”, a k iero w ał tą opieką a m b a s a d o r fran cu sk i, G eorges Scapini. D la o b ro n y in te res ó w j e ń ­ ców fra n c u s k ic h s ta w ia n y c h p rzed tr y b u n a ła m i w o jsk o w y m i, pozw olono m is ji Scapiniego n a p o w ołanie p rz y 56 sta la g ac h 29 a d w o k ató w -d o rad có w . W m a r ­ cu 1944 r. 150 jeń có w znalazło się na m ocy w y ro k ó w ty c h sądów w ciężkim w ięzien iu w Ic h te rh au s en , 179 w ciężkim w ięzien iu w B ra n d e n b u rg u -G o rd e n . S ą d y te sk a z y w ały jeńców fran c u sk ic h n a łączną k a r ę od 70 do 700 m iesięcy w ięzienia. M arcel J u n o d w y m ien ia 700 jeńców frau cu sk ich , k tó rz y stan ęli

43 S. G o d l e w s k i , S ą d o r u n tc ttu o I I I R z e s z y i j e g o r o l a го s y s t e m i e h i t l e r o w s k i e j e k s t e r m i ­ n a c j i , w : Z b r o d n i e i s p r a r o c y , s. 531. 44 S. D a n t e r , 55 d n i W e h r m a c h t u го P o l s c e , W a r s z a w a 196 i ; te n ż e , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u . W y b ó r d o k u m e n t ó w , W a r s z a w a 1974, s. 57; A A N W a r s z a w a , M i k r o f i l m y a l e k s a n d r y j s k i e , т 79, R 3 M i t t e i l u n g e n . T 79, R 62 n r 212; W A P O , A k t a m i a s t a B a r c z e w a ( W a r t e r n b u r g ) , X X X/U/404, s s. 1—7, 13—14. O d p i s y p i s m R e i s c h t u h r e r a S S ; B . C y b u l s k i , o p . c it ., s. 31. 45 W . L y m p i u s , D ie V e r f a s s u n g u n d V e r w a l t u n g i n P r e u s s i s c h e n u . D e u t s c h e n R e ic h , B e r li n , 1921, s. 29; E . J ę d r z e j e w s k i . H i t l e r o w s k a k o n c e p c j a a d m i n i s t r a c j i p a ń s t w o w e j , W r o ­ c l a w 1975, s s. 240—211, 250—251. T e m a t S o n d e r b e h a n d l u n g o m a w i a j ą p o z a H . S z u r g a c z e m , P r z y- m u s o w e z a t r u d n i e n i e , ss. 138—194, Cz. Ł u c z a k , P o l s c y r o b o t n i c y , ss. 176—179, a s z c z e g ó l n ie w o d r ę b n e j p r a c y A . K o n i e c z n y i H . S z u r g a c z , D o c u m e n t a O c c u p a t i o n i s , t. 10 o r a z F . P o ł o m s k i , A s p e k t y r a s o w e w p o s t ę p o w a n i u z r o b o t n i k a m i p r z y m u s o w y m i i j e ń c a m i w o j e n n y m i w I I I R z e s z y (1939—1945), W r o c l a w 1976, k t ó r y p o d a ł p r z y k ł a d y r ó w n i e ż z i o k r ę g u , p o s z e r z y ł e m je k w e r e n d ą w B A w K o b l e n c j i ; W . L e m ie s z , o p . c it., ss. 165—178. Z b i ó r d o k u m e n t ó w z c a ł o ­ k s z t a ł t u S o n d e r b e h a n d l u n g c y t o w a ł e m w y ż e j w t e k ś c i e ; A . K o n i e c z n e g o , P o d r z ą d a m i w o j e n ­ n e g o p r a w a k a r n e g o T r z e c i e j R z e s z y . G ó r n y Ś l ą s k 1939—1945, W a r s z a w a 1972 s łu ż y ł a r a c z e j d l a c e ló w p o r ó w n a w c z y c h . D a j e j e d n a k w y k ł a d n i ę p r a w a k a r n e g o , j a k i j e g o o r z e c z n ic t w o , ss. 17—82, w t y m i r o z d z i a ł n a s t ę p n y ; z p r a c y T . C y p r i a n a , W e h r m a c h t . Z b r o d n i a i k a r a , W a r s z a w a 1971, t e m a t y k i j e n i e c k i e j d o t y c z ą j e d y n i e ss. 112—118. B a r d z i e j p r z y d a t n e j e s t 15 t o ­ m ó w w y d a n y c h w 19Î9 r . w W a s z y n g t o n i e p r o t o k o ł ó w p r o c e s u n o r y m b e r s k i e g o ( p a t r z p r z y ­ p is 38). S p r a w y o d r ę b n e g o t r a k t o w a n i a P o l a k ó w , p a t r z t a k ż e B A K o b l e n z , 22/1422, s. 85, 119 z 18 X I 1940 r. s k a z a n i P o l a c y k i e r o w a n i b y l i w z a k ł a d a c h k a r n y c h d o o d r ę b n y c h o d d z ia ł ó w i c e l; O K B Z H w O l s z ty n i e D S 1/66, t. 4, ss. 121—123. Z e z n a n i a J ó z e f a W n u k a o t r z e c h e g z e ­ k u c j a c h w K o b u ł t a c h , B o r k u W ie l k im i D ź w i e r z u t a c h w 1944 r . ; z a p r z e k r o s z e n i e r e g u l a m i ­ n u p o o d s ie d z e n iu a r e s z t u S t . W r ó b l e w s k i s k i e r o w a n y z o s ta ł d o k o m p a n i i k a r n e j s t a l a g u X I B F a l li n g b o s t e l, (s. 161), W ł a d y s ł a w M o n d r y 5 I I 1940 r. w y w i e z i o n y d o c y t a d e l i w P o z n a ­ n i u p o d r o d z e z b ie g i, (ss. 63—63), W ł a d y s ł a w S z t u b e l z a u c i e c z k i s k i e r o w a n y n a 6 m i e s i ę c y d o w i ę z ie n i a w K r ô l e w c u - R e v e l i n , a n a s t ę p n i e d o 41 B A B u w N o r w e r g i i (ss. 12—18), E u g e ­ n i u s z G r u s z k a za u c ie c z k ę s k i e r o w a n y d o w i ę z ie n i a w K r ó l e w c u n a 5 m ie s ię c y , g d z ie p r z e ­ b y w a ł z o f i c e r a m i r a d z i e c k i m i (ss. 56—57), K a z i m i e r z M a g o t za p r ó b y u c ie c z e k s k i e r o w a n y d o z a m k n i ę t e j k o m p a n i i , a n a s t ę p n i e d o s p e c j a l n e j k o m p a n i i . S ą d w o j s k o w y w s t a l a g u I A s k a ­ z a ł g o n a 2 m i e s ią c e a r e s z t u o b o z o w e g o (ss. 185—187); w 1944 r. w S t u t t h o f i e r o z s t r z e l a n o k o ­ b i e t y — o f i c e r ó w r a d z i e c k i c h , p a t r z . K . D u n i n - W ą s o w ic z , O b ó z k o n c e n t r a c y j n y S t u t t h o j , G d y ­ n i a 1966, s. 78, p r z y w i e z i o n e z G d a ń s k a l u b O l s z ty n a ,

V/ od p o w ied zi В . K ozietło-Poklew skiem u 161

p rzed są d a m i w sta la g ac h i o f l a g a c h 40. W śród m iejsc s k a z y w an ia w y m ien ia się ró w n ież tw ierd z ę w G ru dziądzu.

O obozach p ra c y pisali z aró w n o Cz. Łuczak, ja k i m ó j po lem ista, a że doty czy ły one ro b o tn ik ó w przym u so w y ch , dlateg o n ie p o ru sz ałe m szerzej ty ch zagadnień. O dnośnie roli sąd ó w s p e c ja ln y c h i d o raźn y ch p o w o ły w a łem się na m a te ria ły szczątkow e G łów nego U rz ęd u B ezpieczeństw a R zeszy (RSHA) " . P oza m ik ro film a m i a le k s a n d ry js k im i o G łó w n y m Sądzie SS w M onachium i SS P o lize ig erich t X X V II K önig sb erg , są ró w n ie ż m a te ria ły w a k ta c h m a g i­ s tr a tu b a rczew skiego 48. H a u p ts tu r m f ü h r e r d r P a e tz h o ld k iero w ał P o licy jn y m S ąd em SS w K ró lew cu. Je ż eli P o k le w sk i n ie w ierzy , że jeńców k iero w an o do w y ch o w aw czy ch obozów p ra c y w D ziałdow ie i H o h en b ru ch , to ra d zę zapoznać się z re la c ja m i b y ły ch jeń có w i poszerzonym i w sp o m n ien iam i J u lia n a M oczuls­ k iego " .

Pozo staje do w y ja ś n ie n ia s p ra w a in te rn o w a n y c h żołnierzy polsk ich w k r a ­ jac h ościennych, k tó ra została p o m in ięta przez re d ak c ję . N ajw ięk szą g ru p ę sta n o w iły o d d ziały dow ódcy k o rp u s u gen. W ła d y sław a L an g n e ra, k tó ry po 20 w rz eś n ia p o d d ał się stro n ie radzieck iej. N iew ielk ie o d d ziały b ro n iące G ro d ­ na i W iln a w liczbie około 13 000 p rz ek ro czy ły gran icę litew sk ą. H e llm u th G- D ah m s ocenił siły gen. L a n g n e r a n a 217 000 żołnierzy, a w ileń s k ie na około 60 000, co w y d a je się p r z e s a d z o n e 60. W B ie g a ń s k i51 o k re ślił liczbę żoł­ n ie rz y polsk ich in te rn o w a n y c h na W ęgrzech n a 40 000, a badacz w ęg iersk i Is tv a n L a g z i 52 — n a p o d sta w ie a k t M in isters tw a H on w ed ó w — na 30 000. P ro f. J u liu sz D e m e l 53 o k re ślił liczbę in te rn o w a n y c h żo łnierzy w R u m u n ii na

46 P . G a s p a r , H i s t o i r e d e l a c a p t i v i t é d e s F r a n ç a i s e n A l l e m a g n e 1939—1945, P a r i s 1947 s. I l l ; M . J u n o d , L e t r o i s i è m e c o m b a t t a n t , P a r i s 1963, s. 153; G . S c a p in i , o p . c it . P a r i s 1969, ss. 39, 199—209. 47 C e n t r a l n e A r c h i w u m M i n i s t e r s t w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h w W a r s z a w i e ( d a l e j M S W ), 362/11 r a p o r t o d m a j a d o g r u d n i a 1942 n r 198/889, s. 53; n r 198/918, s. 110; 938, s. 3—5. 48 W A P O , A k t a m i a s t a B a r c z e w o ( M a g i s tr a t W a r t e n b u r g ) , XXX/14/466, s. 116. 49 O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W . K ę t r z y ń s k i e g o w O ls z ty n ie , ( d a le j O B N ) Z b i o r y s p e c j a l n e , R 378. W s p o m n i e n i a J . M o c z u l s k ie g o ; O K B Z H , D S 1/66 t . 4, ss. 117—128. Z e z n a n ia L e o n a B a r s z c z e w s k i e g o o s k i e r o w a n i u w e w r z e ś n i u 1943 r. d o w y c h o w a w c z e g o o b o z u k a r n e ­ go w D z ia łd o w ie , s k ą d z b ie g ł p o 7 m ie s ią c a c h . 50 H . G . D a h m s , D e r z w e i t e W e l t k r i e g , T ü b i n g e n 1960, ss. 65—66. 51 W . B i e g a ń s k i , P o l s k i c z y n z b r o j n y w I I w o j n i e ś w i a t o w e j . W a l k i f o r m a c j i p o l s k i e j n a z a c h o d z i e 1939—1945, W a r s z a w a 1981, s s. 20—21 o c e n ia ł , ż e z g a r n i z o n u w i l e ń s k i e g o p r z e s z ło n a L i t w ę 13 800 o s ó b , w t y m 2500 o f ic e r ó w . N a W ę g r y p r z e s z ło 40 382 ż o ł n i e r z y w t y m 5500 o f i ­ c e r ó w . D o R u m u n i i m ia ł o p r z e j ś ć w g t e g o b a d a c z a o k o ł o 30 000, w t y m 9000 l o tn i k ó w . D o A n g lii, F r a n c j i i n a B l is k i W s c h ó d p r z e s z ło 38 000 P o l a k ó w , s. 40, a o p r z e k r o c z e n i u g r a n i c y s z w a j c a r s k i e j p r z e z p o l s k ą d r u g ą d y w i z j ę s tr z e lc ó w , p a t r z ss. 167—168. 52 I. L a g z i, U c h o d ź c y p o l s c y n a W ą g r z e c h w l a t a c h d r u g i e j w o j n y ś w i a t o w e j , W a r s z a w a 1980, s. 30, w k o s z y c k i m i m i s z k o l c k i m o k r ę g u b y ł y 34 o b o z y d l a 7282 i n t e r n o w a n y c h (ss. 54, 61), w o b o z ie w K o m a r o m 3606 o f i c e r ó w i ż o łn i e r z y , w S a r v â r o k o ł o 3000 (s. 68), w N a g y k a - n i z s a 1 0 X 1939 r. b y ł o 3302 w o j s k o w y c h i c y w i ló w (ss. 79, 111). R z ą d w ę g i e r s k i p o d a ł o f i c j a l n ą l ic z b ę 30 000 i n t e r n o w a n y c h ż o łn i e r z y p o l s k i c h , l e c z k w e s t i o n o w a l i j ą p o s ło w ie p r a w i c y : O K B Z H , D S 10/66, S t a b l o c k , s. 7. Z e z n a n i e J a n a B ł a c z y ń s k i e g o n r 84864, i n t e r n o w a n e g o n a L i tw ie , i p r z e k a z a n e g o w l u t y m 1940 r . t r a n s p o r t e m d o s t a l a g u I A S t a b l a c k . 53 J . D e m e l, H i s t o r i a R u m u n i i , W a r s z a w a —W r o c ł a w 1970, s. 412. W p r a w d z ie r o z k a z e m O K W z 8 1 1911 r . m ia n o s k i e r o w a ć d o o ś m i u o k r ę g ó w w o j s k o w y c h w R z e s z y 60 000 ż o łn i e r z y p o l s k i c h i o f i c e r ó w i n t e r n o w a n y c h w R u m u n i i , w t y m 4000 c y w i ló w , a le z a t r u d n i e n i e p r z e ­ w i d z ia n o d l a 40 000 ( D o c u m e n t a O c c u p a ti o n i s , t. 9, n r 70 ss. 117—120). L i c z b y te w y d a j ą się w y g ó r o w a n e . L e k a r z p o l s k i S o h n - S o n e c k i , B y t e m j e ń c e m W e h r m a c h t u . W s p o m n i e n i a l e k a r z a o b o z o w e g o , W a r s z a w a 1969, ss. 44, 48, 58, 63 p i s z e o l i c z n y c h u c i e c z k a c h z o b o z ó w r u m u ń s k i c h z n i e k t ó r y c h p o n a d p o ł o w y s t a n u o s o b o w e g o . D o I I o k r ę g u m i a ł o p r z y b y ć o k o ł o 1000 j e ń ­ c ó w p o l s k i c h , le c z B o j a r - F i j a ł k o w s k i o p . c it. ss. 82—182 i c h n i e o d n o t o w u j e . Z r e s z t ą s a m e O K W p r z e w i d y w a ł o z a t r u d n i e n i e t y l k o 40 000. 1 1 — K o m u n i k a t y

162 Z ygm unt Lietz

60 000, n a to m ia s t w S z w ajcarii została in te rn o w a n a II d y w iz ja Strzelców Pieszy ch gen. B ro n isław a P ru g a r-K e tlin g a w liczbie 13 111 osób. K w iestią sp o rn ą p ozostaje n a d a l liczba żołnierzy i oficerów polskich, k tó rz y z R u ­ m u n ii i W ęg ier zdołali przed rzeć się n a B liski W schód. O strożnie szacując m ożna p rz y ją ć na p o d sta w ie z ac h o w an y ch re la c ji i lite ra tu ry , że około p oło­ w a z nich d o ta rła do a rm ii polskiej. W sum ie zatem około 300 000 żołnierzy polskich było in te rn o w a n y ch , co w ra z z w zięty m i do n iew oli d aw ało p ra w ie dw ie trzecie s ta n u osobow ego zm o b ilizow anych żołnierzy polskich. W książce m o jej n ie zaw y żałem d a n y ch odnośnie do glob aln ej liczby jeń có w w ślad za lite r a tu r ą niem iecką, np. gen. K u r te m T ip p e ls k ir c h e m 51, a w s p o m n ia n y ju ż H G D ah m s oceniał ich na 665 000 i badacz a m e ry k a ń s k i 694 000 jeń có w 5S. O statn io T adeusz J u r g a Б6 podał w yższe d a n e niż w ra p o rc ie polskiego a t t a ­ ché w ojskow ego, to jest 588 440 żołnierzy i oficerów . Są to d a n e o p a rte na ra p o rc ie OKW, lecz m n iejsze od liczby z a w a rte j w m ow ie H itle ra w ygłoszonej w p a rla m e n c ie Rzeszy. W k o n se k w e n cji u k ła d u R ib b en tro p -M o ło to w z 23 sie­ rp n ia 1939 r. L itw a s ta ła się obszarem niem ieck ich w p ły w ó w i e k sp a n sji po- liczno-gospodarczej Trzeciej R z e s z y 57. W w y n ik u tego z ap ew n e zw aln ian o z niew o li jeńców p o lskich — ja k n a to w s k az y w a łe m w książce — tak że z I o k rę g u w ojskow ego. N a to m ia st rz ąd lite w sk i w y s ła ł w iosną 1940 r. do I o k rę g u pociągi złożone z 1500—2000 osób z ludnością cyw ilną, k tó r a p rz e b y ­ w a ła w sta la g u IB w O lsztynku, od k w ie tn ia do czerw ca bez re je s tra c ji przez o k re s k w a ra n ta n n y , a n a stęp n ie została o d tra n s p o rto w a n a do G e n era ln ej G u ­ b ern i. W jed n y m z b a ra k ó w p rz eb y w a ł w ów czas — w e d łu g inż J a n a K o zy ­ r y — polski g en erał. Mógł to być jed y n ie b y ły dow ódca 27 dyw izji, gen. Ju liu s z D rap ella, p rz esu n ię ty p ra w d o p o d o b n ie z e s ta la g u IA p rzed w y słan iem go do oflag u IV B w K ö n ig ste in 58.

W d w an aście d n i od p o d jęcia k a m p a n ii b a łk a ń s k ie j s k a p itu lo w a ły w ojsk a jugosłow iańskie, a w n a stęp n y c h d w u n a s tu d n iach ro zb ite zostały w ojsk a g re ck ie n a Peloponezie. N a p o d sta w ie „ p ra w a ła s k i” H itle ra zw olniono z n ie ­ w oli V olksd eu tsch ô w z B a n a tu i W o jw odiny, C h o rw ató w , M acedończyków , G re k ó w i A lbańczyków . T e re n y S ty rii i zachodnich W ęg ier w łączono do Rze­ szy, a p o łu d n io w ą S łow enię do W łoch. Być może, że w p ierw szy ch m iesiącach pozostała ta m część jeńców n a ty c h te re n a c h bu fo ro w y ch , podobnie jâ k to m iało m iejsce w o k u p o w a n ej części F ran cji. Obozy te n ie fig u ro w ały w w y r k a za ch OKW , gdyż podleg ały N aczeln em u D ow ó d ztw u W ojsk L ąd o w y ch (OKH) i n ie zostały do te j p o ry w ogóle zbadane. N a 22 m a ja 1941 r. było bow iem w n iew oli ty lk o 65 811 jeńców z byłego K ró le stw a Ju g o s ła w ii (SHS). N a dzień 1 stycznia 1943 r. liczba S e rb ó w w sta ty s ty k a c h M in isters tw a P r a c y w zrosła do 119 773 osób. Z a p e w n e około 100 000 S e rb ó w zam ieniono n a ro b o tn ik ó w

51 K . T i p p e l s k i r c h , G e s c h i c h t e d e s z w e i t e n W e l t k r i e g e s , B o n n 1956, s. 25, n a t o m i a s t a u t o ­ r z y N R D : D e u ts c h la n d ! i m z w e i t e n W e l t k r i e g , B d . 1, B e r l i n 1976, s. 183 p o d a j ą t a k ą l ic z b ą j a k a u t o r z y p o l s c y — 420 000. 55 J . F . C . F ü l l e r , T h e s e c o n d w o r l d W a r 1939—1945. A s t r a t e g i c a l a n t a k t i c a l h i s t o r y , N e w Y o r k 1968, s. 53 w ś la d z a W . L . S h i r n e r e m i T i p p e l s k i r c h e m . 56 T. J u r g a , U k r e s u I I R z e c z y p o s p o l i t e j , W a r s z a w a 1979, s. 527—528. 57 F . G o l c z e w s k i, D e u t s c h l a n d u n d L i t a u e n , w : H i t l e r , D e u t s c h l a n d u n d d i e M ä c h t e . M a ­ t e r i a l i e n z u r A u s s e n p o l i t i k d e s D r i t t e n R e i c h s , D ü s s e l d o r f 1978, ss. 577—583. 58 O K B Z H w O ls z ty n ie , S t a l a g I B H o h e n s t e i n , D S 1/66, s. 67. Z e z n a n ie S t . C z y ż a ; m g r in ż . J a n a K o z y r y z K a t o w i c z 28 V 1983 o p r z y b y c i u s i e d m i u t r a n s p o r t ó w z l u d n o ś c i ą c y w i l n ą z W il n a ; p a t r z t a k ż e w y p o w i e d z J . I w a n o w s k i e g o , w : S p o t k a n i e b y ł y c h j e ń c ó w w o ­ j e n n y c h s t a l a g u I B H o h e n s t e i n - O l s z t y n e k , k t ó r y n a s. 62 m ó w i o 5 ty s . o s ó b c y w i l n y c h z W iln a .