Wrzesiński, Wojciech
"Słownik biograficzny Warmii,
Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do
1945 roku)", Tadeusz Oracki,
Warszawa 1983 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 430-434
p l a n t a r u m i n d i g e n a r u m i n P ru ssia ... . O pisał w n ie j 247 n ie z n a n y c h roślin
w y s tę p u ją c y c h na M azurach. W r o d z in n y m W ę g o r z e w ie z a ło ż y ł ogród b o ta n ic z n y i m u z e u m p rzyrod n icze. J e sz c z e m n ie j zn a n y od H e lw in g a jest J a k u b T eodor K le in , t e ż p rzyrod n ik . U ro d ził się w K r ó le w c u , a d zia ła ł w G dańsku, g d z ie za ło ż y ł w 1718 r. o g ró d b o ta n icz n y . P r z y r o d n ik ie m b y ł r ó w n ie ż J a k u b F r y d e r y k H o ffm a n z O stródy, z a ło ż y c ie l ogrod u b o ta n ic z n e g o w W a rsza w ie, a u tor p ro jek tu b u d o w y ło d zi p o d w o d ne j.
N a W arm ii i w P ru sa ch K sią ż ę c y c h d zia ła li d o b rzy k a r to g r a fo w ie . Z prac k a rto g r a fic z n y c h s ły n ą ł już M ik ołaj K op ern ik . B a d a n ia teg o p o lsk ie g o a stro n om a w y k o r z y s ta li in n i k a rto g r a fo w ie . S ię g n ą ł do n ic h K a sp e r H e n n e n b e r - ger, p r z y sp orz ądz aniu p ie r w sz e j sz c z e g ó ło w e j m a p y P rus. N a z le c e n ie b isk u pa w a r m iń sk ie g o , A d a m a S ta n is ła w a G r a b o w sk ieg o , k a rto g r a f e lb lą sk i, Jan F r y d e r y k E ndersch, w 1755 r. w y d a ł m a p ę W arm ii. N ie w y m ie n io n y przeiz O rack iego p roboszcz b a rcz e w sk i, B a ld e n sh e im , u s c h y łk u w ie k u X V I n a p isa ł dobry p od ręczn ik sz tu k i m iern iczej.
O racki w s w y m S ł o w n i k u zam ieszc za b io g ra fie h isto r y k ó w i p ra w n ik ó w . J e s t K r z y sz to f H artk noch, a u tor A lt u n d N e u e s P r e u s s e n o d e r P re u s s is c h e
H i s to r ie n , w y d a n e j w 1684 roku. R e in h o ld H eid e n ste in , t y tu łu ją c y się „ R e g io
m o n ta n u s B o r u s su s”, b y ł h isto r io g r a fe m c z a só w króla S te fa n a B a to r e g o i w s p ó ła u to r e m p ro jek tu k o rek tu r y z ie m sk ie g o i sp a d k o w e g o p r a w a p r u sk ie go. Za bardzo d o b rego p r a w n ik a b y ł u w a ż a n y p rzez w s p ó łc z e sn y c h J a n J e r z y K u n ig k . On to w 1712 r. w y d a ł w ła s n y m su m p te m pracę J u s C u l m e n s e c o r
r e c t u m , uno, c u m p r o c e s s u j u r i s p r o d io c e si V a r m ie n s i... .
N ie sp o só b w y m ie n ić w s z y stk ic h osób za słu ż o n y c h dla W arm ii i Maizur, c h o ć b y z n a k o m ity c h z ło tn ik ó w , sn y ce rzy , m a la r z y c z y a rch ite k tó w . N a z w isk m o żn a p rzy to czy ć tu bardzo w ie le , zn a czn ie w ię c e j n iż za w a r to w S ł o w n i k u .
B a d a n ia O ra ck ieg o u ja w n iły , jak w ie lu p r o b le m ó w z d z ie jó w W arm ii i P r u s K sią ż ę c y c h jeszcze n ie o p ra cow an o. S ł o w n i k p o w in ie n z a ch ęcić do o ż y -. w ie n ia i p o g łę b ie n ia bad ań nad p rzeszłością nasizego r egion u . Z p ew n o śc ią p r zy n io są o n e o d k r y c ie n o w y c h , a dziś je szc ze za p o m n ia n y c h lub w c a le n i e zn a n y c h osób. W ciąż czek a na ob szern ą b io g r a fię M arcin K rom er, S ta n is ła w H o zju sz c z y A n d r z e j H e lw in g . W arto p od jąć b a d a n ia r o d ó w p ru sk ich i w a r m iń sk ich . N a sw e g o badacza czek ają te ż d zieje sz k ó ł u n iw e r sy te tu k r ó le w ie c k ie g o , k o le g ió w b r a n ie w sk ie g o i r z e selsk ieg o . W arto p ok u sić się o sc h a r a k te r y z o w a n ie m e c e n a tu k u ltu r a ln e g o b isk u p ó w w a r m iń sk ic h , na n o w o sp ojrzeć n a lite r a tu r ę W a r m ii i P r u s K sią ż ę c y c h ok resu sta ro p o lsk ieg o .
S ło w n ik O ra ck ieg o p r z e w y ż sz a d o ty c h c z a so w e p r z e d się w z ię c ia teg o ty pu , p o d e jm o w a n e w n a sz y m region ie. S ta r a n n o ścią op ra co w a n ia , liczb ą h a se ł b io g r a ficzn y ch , w y k o r z y s ta n ie m lite ra tu ry , u m ia r k o w a n ie m o c e n d zia ła ln o śc i p o sz c z e g ó ln y c h ludzi, p r z e w y ż sz y ł O racki A l t p r e u s s i s c h e B io g r a p h ie . O m a w ia n a p u b lik a cja jest w a ż n ą częścią p o lsk ie g o d orobku n a u k o w e g ó , słu ż ą c e g o le p sz e m u p o zn a n iu h isto r ii W arm ii i P ru s K sią ż ę c y c h , a ta k ż e w k ła d u t y c h ziem
do k u ltu r y eu rop ejsk iej.
S t a n i s ł a w A c h r e m c z y k
T ad eu sz Oracki, S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r m i i , M a z u r i P o w i ś ł a X I X i X X
w i e k u (do 1945 r o k u ), P a x , W a rsza w a 1983, 349 ss.
W 1963 r. w y d a w n ic t w o „ P a x ” o p u b lik o w a ło S ł o w n i k b i o g r a f i c z n y W a r
b y ł T a d e u sz Oracki. U k a z a n iu się tej k sią ż k i to w a r z y sz y ło za in te r e so w a n ie , jak w y d a j e się, m n ie js z e n iż na to z a s łu g iw a ła . W ię c e j b y ło p o w ą tp ie w a ń , czy p r z y p a d k ie m te g o rod zaju w y d a w n ic t w o n ie przerasta m o ż liw o śc i je d n e go c z ło w ie k a i to m ie sz k a ją c e g o w p r o w in c jo n a ln e j O stródzie, niż m e r y t o r y c z n y c h u w a g i d y sk u sji. T a d e u sz O racki n ie r e z y g n o w a ł z d a lsz y c h prac. Z b ierał różn o ra k ie u w a g i, d o św ia d cze n ia . S tu d io w a ł źród ła i in n e w y d a w n ic t w a b io g ra fic zn e. Z d o b y w a ł k o le jn e sto p n ie n a u k o w e . A p rzed e w s z y s tk im r ó ż n y m i m e to d a m i sy s te m a ty c z n ie u z u p e łn ia ł s w o je k a rto tek i, c ią g le d o sk o n a lił w a r sz ta t pracy. R e z u lta te m teg o b y ło p o w sta n ie d w u k sią że k , z k tó r y jed na jest p rzed m io te m n in ie jsz e j rece n z ji, a została o p u b lik o w a n a po 20 latach przez to sa m o w y d a w n ic t w o , ch ociaż o g ran iczon a do sło w n ik a b io g ra fic zn eg o ty lk o X I X i X X w ie k u . B io g r a m y d o ty c z ą c e ok resu w c z e śn ie jsz e g o są p u b li k o w a n e p rzez O środek B a d a ń N a u k o w y c h w O lszty n ie. Część p ie r w sz a tego sło w n ik a , o b e jm u ją c a b io g r a m y o d lite r y A do K, już się uk azała.
R e c e n z o w a n a k sią żk a n i e jest d ru g im w y d a n ie m części sta reg o S ł o w n i k a . P o w sta ło w y d a w n ic t w o z u p e łn ie n o w e, o d m ie n n e , ch o cia ż u tr z y m a n o 3/4 n a z w is k z p op rzed n ieg o , a u zu p e łn io n o je n o w y m i (około 25°/o). J e d n a k ż e n iem a l k a ż d y b io g ra m z o sta ł bardzo p o w a ż n ie zm ie n io n y , u z u p e łn io n y , s k o r y g o w a n y , r o z b u d o w a n y , d o sto so w a n y do w y m o g ó w w s p ó łc z e sn y c h sło w n ik ó w b io g ra ficzn y ch ; w y k o r z y s ta n o p rzed e w s z y s tk im d o św ia d c z e n ia n a jp o w a ż n ie jsz e g o p o lsk ie g o zesp o łu b io g ra fic zn eg o , tzn. r e d a k cji P o ls k i e g o s ł o w n i k a b io g r a fic z
n eg o . J e d n a k ż e O racki m u sia ł w y p r a c o w a ć in n e zasady, d o sto so w a n e do w y
m o g ó w s ło w n ik a reg io n a ln e g o . T a k w ię c o sta te c z n ie d o str z e g a m y w ty m w y d a w n ic tw ie k o n c e p c ję sa m o d z ie ln ą T a d eu sza O rackiego, ch o cia ż — do czego a u tor p r z y zn a je się w e w s tę p ie — m a b y ć ono sw o istą r e p lik ą na A l t p r e u s s i
sc h e B io g r a fie . T e n d e n c y jn o ść teg o w y d a w n ic t w a z a p o c z ą tk o w a n e g o przed
w o jn ą w K r ó le w c u , a u k o ń czo n eg o w R e p u b lic e F e d e r a ln e j N ie m ie c O racki o c en ia p rzesad nie .
Z asad n iczą część S ł o w n i k a poprzedza w s tę p , w k tó r y m autor w y ja śn ia za sa d y p r z y g o to w a n ia p u b lik a cji, dobór i b u d o w ę h a seł, p od aje w y k a z źródeł i s to s o w a n y c h sk ró tó w . S p ośród z a w a r ty c h w S ł o w n i k u p o n a d 800 b io g r a m ó w cz w a r ta część to z u p e łn ie n o w e o p r a c o w a n e w e d łu g je d n o lity c h zasad i w y ra źn eg o dla c z y teln ik a , p rzestr z e g a n e g o w sp osób k o n se k w e n tn y , sc h e m a tu , w ta k im sto p n iu n a ja k i p o z w a la ły in fo r m a c je z e b r a n e w to k u 2 5 -le tn ic h b a dań. B io g r a m y m a ją różną o b ję to ść, od d z ie w ię c iu w ie r s z y do 170, n ie licząc in fo r m a c ji źró d ło w e j, o b ecn ej p rzy k a ż d y m haśle. P is a n e są zw ię ź le , w y p e ł n io n e in fo r m a c ja m i rzec z o w y m i, z a z w y c z a j dobrze u d o k u m e n to w a n y m i, je d n a k ż e o ró ż n y m s to p n iu u sz c z e g ó ło w ie n ia z a le ż n ie od źródeł. A u to r w e w s t ę p ie za str z e g a ł się przed fo r m u ło w a n ie m w b io g ra m a ch ocen, ale p rzy lek tu r z e to m u n ie je d n o k r o tn ie m o żn a je n a p o tk a ć, ch o cia ż n ie są m o c n o w y a r t y k u ło w a n e. L e k tu r a b io g r a m ó w z w ra c a u w a g ę n a b ra k c h a r a k te r y sty k , ta k w a ż n y c h d la z r o z u m ie n ia w ie lu d zia ła ń i w y d a r z e ń , p o sz c z e g ó ln y c h postaci, c h o ć b y takic h, n a ja k ie p o z w a la ją w c z e śn ie j o g ła sz a n e p u b lik a cje. In fo rm a cje b io g r a fic z n e są też bardizo zró żn ico w a n e. O d w o łu ją się do p u b lik a c ji o p o sz c z e g ó ln y c h oso b a ch , w s z e lk ic h źródeł, a ta k ż e do lis t ó w i r e la c ji zeb r a n y c h p rzez autora. Z w r a ca ją u w a g ę ta k ż e n a p u b lik a c je o p isy w a n y c h postaci. T e in fo r m a c je b io g r a fic z n e p r z y d a tn e w r ó ż n y c h b ad a n ia c h, u ła tw ia ją zap o zn a n ie się ze źród łam i n ie je d n o k r o tn ie m ało z n a n y m i i tru dn o d o stę p n y m i. U k a zu ją też o n e ro z le g ło ść p o d e jm o w a n y c h p o sz u k iw a ń źr ó d ło w y c h , p o z w a la ją o c e n ić tru dn ości, ja k ie a u tor n a p o ty k a ł. A b y te n tru d n a le ż y c ie o cen ić, trzeb a
parnię-tać, że po w ie lu lu d z ia c h z o s ta ły bardzo sk r o m n e śla d y w źró d ła ch h isto r y c z ny ch . T o też Oracki, a b y sp orządzić b iogram , n a w e t bardzo sz c z ą tk o w y , m u sia ł p r z e p ro w a d zić n ie s ły c h a n ie sz erok o za k rojon ą k w e r e n d ę , badać różn orod n e źródła, k tó r e p r z y n o siły in fo r m a c je w sposób często z goła n ie o c z e k iw a n y . P r o w a d z ą c ro zleg łą k o r e sp o n d e n c ję , O racki zg ro m a d z ił w ie lk ą k o le k c ję listó w , k tó r e już dzisiaj m ają z n a c z e n ie źró d ło w e , n ie ty lk o dla jeg o stu d ió w b io g r a fic z n y c h , będ ą m o g ły słu ż y ć b a d a n io m n a jn o w s z y c h d z ie jó w w y m ie n io n y c h w t y tu le r e g io n ó w . W y d a je się , ż e u sta le n ia w za k r e sie b io g r a fisty k i W arm ii, M azur i P o w iśla , p rzed e w s z y s tk im X I X w ., m o żn a b y w z b o g a c ić stu d ia m i ź r ó d ło w y m i w zb iorach a r c h iw a ln y c h R e p u b lik i F e d e r a ln e j N ie m ie c . M ożna te ż zg ło sić w ą tp liw o ś ć , czy w sp o só b p e łn y w y k o r z y s ta n o w s z y s t k ie w y d a w n ic t w a u k a z u ją c e się w R F N , a p rzed e w s z y s t k im d o ty c zą ce h isto rii r e g io n a l n e j P ru s W sc ho d n ich , z a z w y c z a j m a ło w a ż n e d la p o g łę b ie n ia w ie d z y o d z ie jach ty c h o b sza r ó w w całości, a le n ie rza d k o z a w ie r a ją c e in fo r m a c je p rzy d a tn e do u sta le ń b io g r a fic z n y c h le ż ą c y c h w k r ę g u z a in te r e so w a ń autora. Trzeb a je d n a k z w ró c ić u w a g ę , że d o stę p n o ść do ty c h w y d a w n ic t w je st cza sa m i bardzo u tr u d n io n a , n a w e t w zb iorach b ib lio te c z n y c h RFN.
P o d a ją c n a z w is k a z w r a c a ł T a d eu sz O racki u w a g ę n a sto s o w a n ie różnej p iso w n i. J e s t to sz c z e g ó ln ie w a ż n e p r z y n a z w isk a c h , w c z e śn ie j już p u b lik o w a n y c h , często z g e r m a n iz o w a n y c h . S ta r a ł się p r z y p o m o c y o d sy ła c z y k ie r o w a ć do b io g r a m ó w u m ie sz c z o n y c h p r z y o c z y sz c z a n iu z n a le c ia ło śc i n ie m ie c k ich , o b e c n y c h w r ó ż n o ro d n y ch źródłach. W n ie j e d n y m z b io g r a m ó w z a w a r to in fo r m a c ję o p se u d o n im a ch , k tó r y m i p o s łu g iw a li się o p isy w a n i, n a jc z ę śc ie j w d z ia ła ln o śc i p u b lic y sty c z n e j. S z k o d a że i w ty m w y p a d k u a u tor n ie p o m y śla ł o od sy ła cz a ch , bo są bardzo p o tr zeb n e, s z c z e g ó ln ie p rzy w s z e lk ic h s t u diach , g d z ie źró d łe m jest co d zien n a prasa. W j e d n y m p rzy p a d k u d oszło do p o m y łk i, k ie d y to A n to n i Z a le w sk i d o czek a ł się d ru g ie g o b io g ra m u, jako W ło d zim ie rz B ie lsk i. B y ł to p seu d o n im , pod k tó r y m o p u b lik o w a ł k sią żk ę, n ie m o gąc, jako p r a c o w n ik k o n su la tu p o lsk ie g o , p o d p isa ć jej w ła s n y m n a z w isk ie m . W sp o só b n ie je d n o lity sto s o w a ł te ż a u tor o d sy ła c z e p rzy n a z w isk a c h p a n ie ń sk ich . U ż y w a ł ic h z a z w y c z a j, a le n ie z a w sz e , w ó w c z a s, k ie d y dan a k o b ieta ro zp o czy n a ła d z ia ła ln o ść p u b lic z n ą jeszc ze przed zam ążp ójściem .
W k a ż d y m h a śle, o ile n a to p o z w a la ły z e b r a n e źródła, u m ie sz c z o n o in fo r m a c je o d a cie urod zin i śm ierci, p o ch o d z e n iu sp o łe c z n y m , w y k o n y w a n y m z a w o d z ie , d zia ła n ia c h sp o łe c z n y c h , od zn a czen ia ch , rod zin ie n a jb liż sz e j, a g d y d o ty c z y to lu d zi pióra, n a jw a ż n ie js z y c h p u b lik a cja ch . J e d n a k ż e , c h a r a k te r y zu ją c d zia ła ln o ść p u b lic zn ą a u tor c z a sem w sp o só b n ie d o sta te c z n y z w ra c a ł u w a g ę n a z w ią z k i p a r ty jn e. W y sta r c z y ty lk o je d e n p rzyk ład . W b io g r a m ie J ę d r z e ja G ie rty ch a b r a k u je in fo r m a c ji o p o w ią z a n ia c h z en d ecją , co p rzecie ż r z u to w a ło ta k m o cn o na jeg o sta n o w isk o w sp r a w a c h ty c h r e g io n ó w , z n a jd u jąc w y r a z n ie ty lk o w lic z n y c h p u b lik a cja ch , a le i in te r p r e ta c ji zdarzeń, z k tó r y m i sty k a ł się ja k o p ra c o w n ik s łu ż b y k o n su la rn ej.
W t y tu le w y r a ź n ie o k reślo n o g e o g r a fic z n y ob sza r z a in te r e so w a n ia S ł o w
n i k a . W r z e c z y w isto śc i u w z g lę d n ia on p olsk ą d zia ła ln o ść n a r o d o w ą n a te r e n ie
c a ły c h P r u s W sc h o d n ich , np. w K r ó le w c u k o lo n ię p o lsk ą z w ią za n ą z u n iw e r sy te te m . C ezu ry o k r e ślo n o w sp osób p r e c y z y jn y . J e d n a k ż e b io g r a m y osób, k tó r e sw o ją d z ia ła ln o ść ro z p o c z ę ły p rzed 1945 r., a k o n ty n u o w a ły po II w o j n ie ś w ia to w e j d op ro w a d zo n o n iera z aż do 1982 r. (Jan B o e n ig k ). W S ł o w n i k u zn a jd u ją się ta k ż e b io g r a m y lu d zi ż y ją c y c h , o ile ic h a k ty w n o ś ć u ja w n iła się przed 1945 r.
Z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i p r z e d s ta w io n y m i w e w s tę p ie a u tor d b ał p rzed e w s z y s tk im o pokaizanie w y b itn y c h P o la k ó w teg o obszaru, r e p r e z e n ta ty w n y c h d la p olsk ości. B y ło to często n ie ła tw e . C harakter p r o c e só w n a r o d o w o śc io w y c h , is t n ie n ie licz n e j g r u p y osób o n ie u k s z ta łto w a n y m p o czu ciu św ia d o m o śc i n a r o d o w e j i ta k ż e liczn iej z g e r m a n iz o w a n y c h P o la k ó w u tr u d n ia ło o k r e ś le n ie n a ro d o w o ści, t y m bard ziej że a u tor sta ra ł się — jak się w y d a j e — za c h o w a ć s u b ie k t y w n e k r y te r iu m p r z y n a le ż n o śc i n a ro d o w e j. A u to r z w r a c a ł n a to u w a g ę w p r z ed m o w ie, ale stu d iu ją c r ó żn e b io g r a m y w id a ć , że p rzy d z isie js z y m sta n ie b ad ań n ie m o żn a w w ie lu p r z y p a d k a ch za ją ć jed n o z n a c z n e g o sta n o w isk a . M ożna sądzić, że n ie k tó r e p ró b y O rack iego w ty m w z g lę d z ie , ch o cia ż ta k często e n ig m a ty c z n e , będ ą p rzy c z y n ą r ó ż n y c h d y sk u sji. W sp osób św ia d o m y za m ie śc ił on w S ł o w n i k u n a z w isk a n ie k tó r y c h r e n e g a tó w , og ra n icza ją c się ty lk o do z w ią z a n y c h p rzez p e w ie n czas z r u c h e m p o lsk im . P o m in ą ł w te n sp osób in n y c h , k tó r z y p rzecie ż w y w ie r a li o g r o m n y w p ł y w n a p o sta w y P o la k ó w , jak ch o c ia ż b y p isa rz y S k o w r o n k ó w — F ritza, М а х а i R icharda, p r z y w ó d c ę o lsz ty ń sk ie g o H e im a td ie n stu , W o r g itz k ie g o ozy c z o ło w e g o działacza B u n d D e u tsc h e r O sten w O lsz ty ń sk ie m , P e tr y k o w s k ie g o . A b y li to lu d zie, k tó r y c h z n a c z e n ie dla p rzeo b ra że n ia p o sta w n a r o d o w y c h M a zu ró w i W a r m ia k ó w tru d n o p rzece n ić . Z a m ie śc ił te ż b io g r a m y n ie k tó r y c h N iem có w : d zia ła czy ru c h u r ob otnic zego, p isarzy, h isto r y k ó w , d u c h o w n y c h — k tó r z y bąd ź o k a z y w a li sy m p a tie p rop o lsk ie, bąd ź z a jm o w a li w o b e c P o la k ó w p o sta w ę o b ie k ty w ną. J e s t to sp ra w a bardzo d y sk u sy jn a . W y d a je się, że alb o n a le ż a ło p o sze rzy ć z e s ta w N ie m c ó w u m ie sz c z o n y c h w S ł o w n i k u na ty le, n a i le w y n ik a to z ich fa k ty c z n e j fu n k c ji w h isto r ii te g o r e g io n u w X I X i X X w ie k u , za cz y m b y m się o p o w ia d a ł, bąd ź o g r a n ic z y ć t y lk o do P o la k ó w , u w z g lę d n ia ją c w s z y stk ie w ą t p liw o ś c i co do p r z y n a le ż n o śc i n a r o d o w e j, n i e w y łą c z a ją c n a w e t w y n a r o d o w io n y c h W a r m ia k ó w i M azu rów . P r z y ję c ie k o m p r o m iso w e g o r o z w ią za n ia z m u sz a ło do bardzo w o lu n ta r y s ty c z n y c h d ecy zji, k tó r e n ie z a d o w o lą ż a d n e g o c z y te ln ik a i n ie z a sp o k o ją p o d s ta w o w y c h w y m o g ó w p o z n a w czy ch . P r z e cież w tej c h w ili o d c z u w a się brak ż y c io r y s ó w n ie m ie c k ic h p o lity k ó w , p r zed s ta w ic ie li a d m in istr a c ji p a ń stw o w e j, k ie r o w n ik ó w ży c ia gosp o d a rcz eg o , d u c h o w n y c h — n a w e t n ie k tó r y c h b isk u p ó w w a r m iń sk ic h . B io g r a m y N ie m c ó w — b iorąc pod u w a g ę tru dn ość o k r e śle n ia n a r o d o w o śc i — sta n o w ią ok oło 3 % o g ó ln e j lic z b y h a se ł w y s z c z e g ó ln io n y c h w S ł o w n i k u .
N a jp o w a ż n ie jsz a część b io g r a m ó w d o ty c z y P o la k ó w u r o d z o n y c h na ty c h obszarach. T o też z n a la z ły się w śr ó d n ic h o so b y z w ią z a n e z r e g io n e m ty lk o p rzez m ie js c e urod zen ia. S z c z e g ó ln ie za sk a k u ją c e jest u m ie sz c z e n ie b io g ra m u J ó z e fa K orio ta — g e n e r a ła r o sy jsk ie g o — jak p o d a je O racki z ro d z in y n i e m ie c k ie j, u ro d zo n eg o jed n a k w R eszlu. A le S ł o w n i k o b e jm u je te ż b io g r a m y osób, k tó r e p o ch od zą z in n y c h o b szarów , ja k im ś e p iz o d e m c z y d łu ż sz y m lub k r ó tsz y m o k resem ż y cia z w ią z a n e b y ł y z t y m i ziem iam i; bąd ź to p rzy jeżd ża jąc tutaj, bąd ź p ozostając g d z ie in d z ie j in te r e s o w a ły się sp r a w a m i W arm ii, M azur i P o w iśla , p o d ejm u ją c pracę na ich rzecz, p rzed e w s z y s t k im w in te r e s ie polsk ości. Z m u szało to n ie je d n o k r o tn ie au tora do z a m ie sz c z a n ia b io g r a m ó w lu d z i z n a n y c h z in n y c h e n c y k lo p e d ii czy w y d a w n ic t w sło w n ik o w y c h , p od czas g d y g e n e r a ln ie d o m in u ją w S ł o w n i k u hasła, k tó r y ch b y ś m y n a p różn o sz u k a li w in n y c h w y d a w n ic t w a c h , n a o zele z P o l s k i m s ł o w n i k i e m b i o g r a f i c z
n y m . S ą tu w ię c b io g r a m y np. K r a sz e w sk ie g o , Ż e r o m sk ieg o , K asp ro w ic za ,
M a tejki, W ła d y sła w a K o zic k ie g o — w sp osób e p iz o d y c z n y z w ią z a n y c h z r e gio n em . N ie z n a jd z ie m y n a to m ia st b io g r a m ó w osób, k tó r y c h tw órczość, d z ia
ła n ia p o lity c z n e , d y p lo m a ty c z n e , p u b lic y sty k a o d e g r a ły og ro m n ą rolę w p o p u la ry z a c ji p r o b le m ó w W arm ii i M azur w śr ó d P o la k ó w , jak np.: J a n a L u d w ik a P o p ła w s k ie g o , H e n r y k S ie n k ie w ic z a , R om an a D m o w sk ie g o , Ig n a c e g o P a d e r e w s k ie g o c z y S ta n is ła w a K o zick ieg o . Z a sa d y o k r e śla ją c e o b ecn o ść w S ł o w n i
k u P o la k ó w p ra cu ją c y c h n a rzecz W arm ii, M azur i P o w iśla n ie zo sta ły w y
ra źn ie ok reślone .
S ł o w n i k T a d eu sza O ra ck ieg o jest w y d a w n ic t w e m n ie o d z o w n y m dla w s z y stk ic h in te r e su ją c y c h się p rzeszło ścią W arm ii, M azur i P o w iśla . Z a w ie ra p o d sta w o w e in fo r m a c je b iogra fic zn e, s łu ż y pom ocą p rzy ró żn y c h badaniach. W p r a w d zie m o żn a d y sk u to w a ć n ad d o b orem n a z w isk , m o żn a w y t y k a ć p o je d y n cze, drob n e b łęd y , k tó r y c h i ta k jest n ie w ie le , ja k n a ch ara k ter w y d a w n ic tw a , m o żn a w z b o g a c a ć in fo r m a c je fa k to g r a fic z n e , a le jego w a r to ść i z n a cz e n ie tru dn o przecenić. J e s t on d z ie łe m je d n e g o badacza, a le jeg o w a lo r y n ie je d n o k r o tn ie p n zew y ższa ją to, co dotąd w t y m z a k r e s ie zrob ion o w b io g ra - fisty c e , z a tru d n ia ją cej c a łe z e s p o ły b a d aczy, jak np. Ś lą sk a czy W ielk o p o lsk i.
W o j c i e c h W r z e s i ń s k i
W o jciech W rzesiń sk i, W a r m i a i M a z u r y w p o l s k i e j m y ś l i p o l i t y c z n e j
1864— 1945, P a ń s tw o w e W y d a w n ic tw o N a u k o w e , W arsza w a 1984, 354 ss.
N a k ła d e m P a ń s tw o w e g o W y d a w n ic tw a N a u k o w e g o u k a za ła się praca p o św ię c o n a W arm ii i M azu rom w p olsk iej m y ś li p o lity c z n e j 1864— 1945, pióra W o jciech a W rzesiń sk ieg o . A u to r k sią ż k i jest je d n y m z n a jw y b itn ie js z y c h z n a w c ó w p r o b le m a ty k i w sc h o d n io p r u sk ie j. W sw o im dorob k u n a u k o w y m p o sia d a w i e l e prac i a r ty k u łó w p o św ię c o n y c h te j t e m a ty c e , sta n o w ią c y c h p r z y k ła d k o n se k w e n tn e g o ro z w ija n ia i p o g łę b ia n ia w c z e śn ie jsz y c h z a in te r e so w a ń n a u k o w y c h ‘. P r e z e n to w a n a praca jest p o d su m o w a n ie m p e w n e g o e ta p u b ad ań autora. W y p e łn ia r ó w n o c z e śn ie d o tk liw ą lu k ę w h isto rio g ra fii, d oty c zą cą d z ie jó w p o lsk iej m y ś li p o lity cz n e j.
S to su ją c k r y te r iu m c h ro n o lo g iczn e, W. W rze siń sk i p o d z ie lił pracę n a sz eść r ozd ziałów . R ozd ział p ie r w s z y z a t y tu ło w a n y O o b e c n o ś ć W a r m i i i M a z u r
w ś w i a d o m o ś c i n a r o d u p o ls k ie g o o b e jm u je o k res od p o ło w y X I X w . do r. 1890.
W ó w cza s t o .b o w ie m u ja w n iła się już w y r a ź n ie zasadn icz a sp rz eczn ość m ię d z y u n ifik a c y jn ą p o lity k ą R z e sz y a w a r u n k a m i n a tu r a ln y m i i u w a r u n k o w a n ia m i h isto r y c z n y m i, cią ż ą c y m i n ad c h a r a k terem sto s u n k ó w sp o łec zn o -g o sp o d a r c z y c h i etn ic z n y c h tej p r o w in cji. A u to r z a p r e z e n to w a ł w n im g łó w n e p r z e ja w y z a in te r e so w a n ia p ro b le m a ty k ą W a rm ii i M azur ze str o n y p o lsk ie j, w y n ik a ją c e z tro sk i o u tr z y m a n ie ty c h z ie m w p a m ię ci n a r o d o w e j, o u św ia d o m ie n ie sp o łe c z e ń s tw u p o lsk ie m u ic h z w ią z k ó w z p o lsk im o b sza r em n a r o d o w y m oraz p o trzeb ę tr a k to w a n ia ich jako w s p ó ln o ty n a r o d o w e j, h isto r y c z n e j i g e o g r a fic z n ej. W sk azał przy ty m a u tor n a bardzo isto tn e , a m a ło d o c e n ia n e p rzez h is t o r y k ó w zja w isk o , iż p e r y fe r y jn e p o ło ż e n ie W arm ii i M azur w sto s u n k u do
1 B a r d z i e j z n a n e z o p r a c o w a ń W . W r z e s iń s k i e g o t o : R u c h p o l s k i n a W a r m ii , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a t a c h 1920— 1939, P o z n a ń 1963; P o l s k i r u c h n a r o d o w y w N i e m c z e c h 1922— 1939, P o z n a ń 1970; P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o tu iiŁ u w 1920 r o k u , O l s z t y n 1974; W a r m i a i M a z u r y w l a t a c h 1918—1944, w : D z i e j e " W a r m i i i M a z u r w z a r y s i e , t. 2. O d 1871 d o 1975 r o k u , W a r s z a w a 1983, ss. 95—188; S z k o l n i c t w o p o l s k i e n a W a r m i i , M a z u r a c h i P o w i ś l u w l a t a c h 1919— 1939, O l s z ty n 1980 ( w s p ó ł a u t o r s t w o z B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i m ) ; P r u s y Z a c h o d n i e w p o l s k i e j m y ś l i p o l i t y c z n e j l a t 1864—1914, Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , 1975, z. 3—4, ss. 45—80.
