Kustosz warmiński - Tomasz Werner z Braniewa (†1498) i jego księgozbiór

Julian Wojtkowski

Kustosz warmiński - Tomasz Werner

z Braniewa (†1498) i jego księgozbiór

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 355-375

Ks. JULIAN WOJTKOWSKI

K U S T OS Z W ARM IŃ SKI —T O M AS Ż WERNER

Z B R A N I E W A (t 1498) I JEGO KSIĘGOZBIÓR

Tomasz W erner urodził się w B raniew ie jako jedno z siedm iorgd

dzieci burm istrza, a w latach 1430— 1432 rów nież biskupiego w ójta

w Braniew ie, tego sam ego im ienia i nazwiska. M atką jego była K a ta ­

rzyn a z dom u T runzm ann, córka M ikołaja i B arbary. D ata urodzenia

nie jest z n a n a 1).

Pierw szej wiadomości o Tomaszu W ernerze dostarcza no tatk a

w ykonana przezeń odręcznie w roku 1446, a opublikow ana przez

polskich uczonych w roku 19142), przytoczona przez Józefa K o l ­

b e r g a w dwa lata później 3). N otatka znajduje się w rękopisie

Biblioteki U niw ersyteckiej w Uppsali C. 655 zaw ierającym algoryzm

Ja n a de Sacrobosco, rachunki, reto ry k ę itp. O znajm ia, że ,,Roku

Bożego 1446 skończona została ta księga rękam i Tomasza W ern era

czytane w Braniew ie przez w ielebnego tow arzysza M ikołaja M eys-

nera. I jest skończone w piątek po niedzieli „L aetare” (1 IV) wieczo­

rem jak b y o godzinie siódm ej” 4). Skoro w tym roku Tomasz W erner

uczył się w rodzinnym mieście, przygotow ując się do studiów u n iw er­

syteckich, m ożna przyjąć wiek jego na lat kilkanaście, a konsek­

w entnie w przybliżeniu oznaczyć datę urodzenia na rok m niej w ię­

cej 1430.

N auka przygotow aw cza w rodzinnym mieście została w krótce

ukończona i z początkiem letniego sem estru 1448 roku, za re k to ra tu

Ja n a B eitruchesa z M arburga, został Tomasz W erner im m atry k u lo ­

w any przez U niw ersy tet Lipski w n a c j i p o l s k i e j 5). Już

u n d Professor der Theologie in Leipzig, P a sto ra lb la tt fü r die Diöcese E rm land,

1885, Bd. X V II, s. 52 i 58 (dalej skrót Pbł). U w aga: au to rstw o a rty k u łu zostało p rzypisane ks. F ranciszkow i H i p l e r o w i na podstaw ie Chronik des Vereins w „Z e itsc h rift fü r die G eschichte und A lte rtu m sk u n d e E rm lan d s”, 1884 — 1886, Bd. V III, s. 647 (dalej sk ró t ZGAE). H erm an n F r e y t a g, Die Beziehungen

der Universität Leipzig zu Preussen von ihrer Begründung bis zur Reformation,

Z eitsch rift des W estpreussischen G eschichtsvereins, 1902, Bd. XLIV, s. 56. - ) E. B a r w i ń s k i , L. B i r k e n m a j e r , J. L o ś , Sprawozdanie z poszu­

k iw a ń w S zw ecji dokonanych z ramienia A k a d e m ii Umiejętności, K raków 1914.

3) J. K o l b e r g , Bücher aus ermländischen B ib lioth eken in Schweden, ZGAE, 1916, Bd. X IX , s. 501.

4) „Anno dei 1446 fin itu s est iste liber per m anus thom e verneri lecta m in Brunsberg a venerabili socio nicolao meysener. Et est f in i tu m fer ia sexta post dom in ic am letare de sero quasi hora septim a”. ZGAE, 1916, Bd. XIX, s. 501.

5) M. P e r l b a c h , Prussia scholastica. Die Ost und W est-Preüssen a u f den

m ittela lterlichen Universitäten. B rau n sb erg 1895, s. 86, 177, 261; I. С о 11 i j η, Libri T hom ae Werneri Lipsiensis quondam professoris, qui nunc Upsaliae

w roku 1450 uzyskał stopień bakałarza filo z o fii6). Trzy lata później

Tomasz W erner stracił ojca, a m atka około roku 1453 zawarła po­

n ow n y zw iązek m ałżeński z B en ed yk tem von der S c h o n e n w e se 7).

W roku 1454 ukoronow ał sw e studia zdobyw ając ty tu ł m agistra na

w yd ziale filozoficzn ym , z k tórym m iał pozostać zw iązany przez dal­

szych 31 lat, n iezależn ie od rów noczesnych studiów na w yd ziale

teologicznym 8).

Rada m iejska B raniew a, w składzie: burm istrz M ateusz Vochs

i rajcy R otcher R udingern oraz Jan R eberge, w dniu 29 XII 1458

w ysła ła Tom aszowi W ernerow i d w ie księgi zanotow ując tytuły:

L ectu ra novella, de regulis iuris Jana C a l d e r i n a i De ev en tibu s

u triusque fortu nae Franciszka P e t r a r k i . Piecza, jaką b y ły książki

otaczane przez m agistrat, w yraża się w pobraniu w ysok iej kaucji

i odnotow aniu w aktach zarów no stanu zachow ania, jak i poszcze­

góln ych części, a także kolofonów w y sy ła n y ch kodeksów 9).

W sem estrze letn im roku 1460 uzysk ał Tomasz W erner najniższy

stopień teologiczn y (tytu ł ,,kursora”) i po raz p ierw szy w y stęp u je

w źródłach jako w yk ładow ca na w yd zia le filozoficzn ym (sem estr

z im o w y )10). Od tegoż roku b y ł członkiem K olegium M niejszego

w Lipsku. Rok później p iastow ał po raz pierw szy godność dziekana

w yd ziału filozoficznego. W sem estrze zim ow ym 1464 roku został

rektorem u n iw ersytetu w Lipsku u ). Półtora roku przedtem , w s e ­

m estrze letn im 1463, zdobył n astęp n y stopień teologiczny: ,,sen-

tencjariu sza” 12).

Tomasz W erner b y ł człow iek iem zam ożnym . Posiadał w B ra­

n iew ie 48,5 m orgi gruntu, o czym św iadczą zapiski w rejestrze czyn ­

szów B raniew a 13). Stan jego posiadania pom nożony został otrzym a­

n y m w roku 1469 spadkiem po ciotce E lżbiecie z Trunzm annów

O senbrock 14). Chyba n ie przypadkiem od roku następnego zazna­

cza się rozrost księgozbioru w ernerow skiego, w yk azan y przez Izaaka

C o l l i j n a na inkunabułach n ależących obecnie do biblioteki u ni­

w ersy tetu w U p p s a li15). Odziedziczona fortuna w y zw o liła w pełni

in B ib lio th eca U n i v e r s i t a t i s a d s e r v a n tu r , [W]: U n i v e r s i t a t i L ip s i e n s i saecularia q u in t a d ie b u s X X V 1 1 I — X X X m e n s is Ju lii A . D . M C M I X c e le b r a n ti g r a t u ­ l a n t u r U n i v e r s i t a t i s U p sa lie n sis R e c to r et S en atu s , U p sa lia e M CM IX, s. 9 — 62;

por. s. 13. C ytuję: ,,C o 11 i j n ” z p od an iem strony (s.), lub num eru m argin eso­ w eg o zesta w ien ia w ern eria n ó w u p salsk ich (nr); por.: F r e y t a g, s. 56.

B) P e r l b a c h , s. 86 i 178; F r e y t a g , s. 56. 7) Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 52.

H) C o l l i j n , s. 13; Por.: P e r l b a c h , s. 86; F r e y t a g , s. 56.

") F. H i p l e r , A n a le c t a W a r m ie n s ia , S tu d i e n z u r G esch ich te d e r ermUin-

d is c h e n A r c h i v e und B ib l io t h e k e n , ZGAE, 1870 — 1874, Bd. V, s. 381 n.; C o l l i j n , s. 21. Я)) P e r l b a c h , s. 86; F r e y t a g , s. 57. “ ) Pbl, 1885, B d. X V II, s. 53; P e r l b a c h , s. 86; F r e y t a g , s. 57; C o l l i j n , s. 13. 12) P e r 1 b а с h, s. 86; F г e y t a g, s. 57.

13)

В

z,

i przypis.

,4) Pbl, Bd. X V II, 1885, s. 53.

15) J. C o l l i j n , K a ta l o g d e r I n k u n a b e ln d e r K ö n ig lic h e n U n i v e r s i t ä t s ­

B ib l io t h e k zu U p p sa la , U p p sa la [Leipzig] 1907, w y k a z p ro w en ien cji pod h a słem „W erner”.

in sty n k ty bibliofila, a m oże w jakiejś m ierze przyczyniła się do przy­

jęcia na członka K olegium W iększego w roku 1471 1S).

W sem estrze zim ow ym 1474 roku Tomasz W erner w y g ło sił obficie

usianą cytatam i z Pism a św., Ojców K ościoła i autorów klasycznych

„rekom endację” w zw iązku z objęciem urzędu rektora u niw ersytetu

przez Jana K leinego. N aw iązując do K sięgi Przysłów X X V III, 1

„Ucieka bezbożny, choć go nikt n ie goni, ale spraw iedliw y jak lew

śm iały, b ez bojaźni b ęd zie”, pouczał m łodszego o 10 lat kadencją

kolegę, że „praw idłow o w ybrani do sądzenia in n ych przełożeni

i rektorzy w inni trojako w sądzeniu postępować na sposób lwa, który

jest królem w szystkich zwierząt, jak m ów i Izydor w XII K siędze

Etym ologii. W inni b ow iem rektorzy n iekiedy mocno ryczeć przez

tw arde upom inanie, a niekiedy słodko drzem ać delikatnie udając, że

n ie widzą, n iekiedy zaś ostro uderzać słusznie w ym ierzając k ary” 17).

Już w dwa lata później, 20 czerwca 1476 roku, Tomasz W erner w y ­

stęp u je w historii po raz pierw szy jako kanonik i prałat-kustosz war-

m iń skiei k apitu ły katedralnej w e Fromborku 18). W ty m charakterze

brał udział w opracowaniu now ych statu tów kapitulnych, nadanych

przez biskupa M ikołaja Tüngena 19).

W ysokie stanow isko kościelne w m acierzystej diecezji zadecy­

dowało o w ciągn ięciu Tomasza W ernera do funkcji dyplom atycznych.

I tak 30 IX 1476 roku w chodził w skład 12-osobowej delegacji kapi­

tu lnej przy zaw ieraniu układu o w zajem nej obronie m iędzy bisku-

nem w arm ińskim M ikołajem Tüngenem a Zakonem K rzyżackim 20).

K ilka m iesięcy potem obarczony został jeszcze znaczniejszą m isją

d yplom atyczną oosłu iac do króla w ęgiersk iego Macieja K orwina. bv

wraz z w ysłannikam i Zakonu zawrzeć z pełnom ocnikam i w ęgierskim i

trójstronny pakt obronny w dniu 13 II 1477 w Strzegom iu koło Sw

id-1B) Phi. Bd. X V II, 1885, s. 53; P e r 1 b а с h, s. 86; F г e y t a g, s. 57; С о 11 i .i n. s. 13.

n ) „ D eb en t t a m e n p r a e l a ti et rectores per elcccion em rite v o c a ti ad alios

i n d i c a n d u m m o r e leonis, q u i est r e x e t prin ceps om nium bestia ru m , v t dicit y s i d o r u s 12. libro e th i c o r u m flsid. etp m . XII, 2, 3], t r if o r m i te r in iu dicando se habere. D e b e n t en im r ecto res i n t e r d u m f o r tit e r rugire p e r d ir a m i n c r e p a ­ ti o n e m Et d e b e n t in t e r d u m du lc ite r d o r m ir e p e r p y a m d is sim ula cionem , d e b e n t

interdum, a c r ite r fe r ir e per d ig n a m punicionem ...”. G. B u c h w a l d ,

T. II e r r 1 e, R e d e a k t e bei E rw e rb u n g d er ak a d e m isc h e n G ra d e an d e r U n i­

v e r s i t ä t L e ip z i g im 15. Jahrhundert, TW:] A bhandlungen der p h ilologisch

h istorisch en K lasse der säch sisch en A kadem ie der W issen sch aften , t. 36, V, L eipzig 1921, s. 80; B r a c h v o g e l , K le i n e B eiträ g e zu r G eschic hte d e r erml.

Bischöfe, des erml. D o m k a p it e ls und der erml. A r c h iv e und Bib lio theken,

ZGAE, 1923, Bd. X X I, s. 161 n. podaje tekst skrócony. Por. także: В г i e g e r,

Die theologis che P r o m o tio n e n auf d e r U n iv e r s itä t L e ip zig 1428 — 1539. Leipzig

1890. s. 71 b.

1Я) E i c h h o r n , Die P rälaten d es erm lä n d isc h e n D om k a p itels . ZGAE, 1864 — 66, Bd. III. s. 535; Pbl. 1885. Bd. X V II. s. 53; F r e y t a g, s. 58; С о 11 i j n, s. 13. 1B) F. H i p 1 e r. S p icileg iu m C opernic anum , B raunsberg 1873, s. 246. W n ocie 1 na tejże stronie w yznacza te r m in u s a quo p ow stan ia statu tów na 4 VI 1485, gdyż W tym dniu został k anonikiem A. T. von K letz, w yliczon y w statu tach . T e r m i n u s ad quem sta n o w i data śm ierci B iskupa M ikołaja T üngena 14 II 1489 r. Por.: F r e y t a g, s. 58.

*°) H. S c h m a u c h , D er K a m p f z w is ch en d e m erm län disch en Bischof

N ik ola us T ü n g en und P o len oder d er P fa ff e n k rie g (1467— 1479), ZGAE, 1935,

Bd. X X V , s. 132; w skład d elegacji w ch od zili: prepozyt H enoch von K obelau, dziekan C hrystian T apiau, kustosz Tom asz W erner, kanonicy: Jan Zanauw , L eonard v. Loyden, K lem ens S u w erw eesch er, Z achariasz T apiau, M aciej L aunau, M arcin A ch tsn ich t.

n i c y 21). Układ strzegom ski został ratyfikow any w dniu 12 III

1477 roku 22).

Raz jeszcze Tom asz W erner w yk a zał sw ój talen t dyplom atyczny

po 5 maja 1477 roku, gdy sk u teczn ie pośrednicząc wraz z prepozytem

H enochem von K obelau m ięd zy delegacją d uchow ieństw a elbląskiego

a biskupem M ikołajem T ün gen em w y sta ra ł się o odroczenie term inu

hom agium aż do Z esłania Ducha Ś w iętego w roku 1478, b y elblążanie

m ogli zasięgnąć rady króla p o ls k ie g o 23).

Jeszcze w lu ty m 1478 roku p rzeb yw ał Tomasz W erner w e From ­

borku. W ty m że roku zak oń czył w O lsztyn ie pisanie rejestru do

dzieła kardynała B e s s a r i o n a , D e fen soriu m Platonis contra A risto ­

te le m , R zym 1469. Trudno pow iedzieć, czy p rzyjech ał ponow nie po

kilku m iesiącach pracy profesorskiej w Lipsku, czy też na okres naj­

w ięk szych trudności trw ał przy biskupie M ikołaju T üngenie, którego

był zw olennikiem . N ie zm ienia to faktu, że Tomasz W erner przeby­

w ał w diecezji ty lk o okresowo, podczas gdy zasadniczym terenem

jeg o działalności b y ł u n iw ersy tet lip s k i24).

.

W roku 1479, w k tórym biskup M ikołaj T üngen pojednał się na

sejm ie w P iotrk ow ie z k rólem polskim K azim ierzem Jagiellończyk iem

i został przezeń uznany biskupem w arm ińskim , Tomasz Werner

w sem estrze letn im u zysk ał trzeci stopień teologiczny: ,.licencjata” 25)

i w sem estrze zim ow ym objął na u n iw ersytecie w Lipsku po raz

w tó r y urząd dziekana w yd ziału filozoficznego 26).

Za jego kadencji został założony w 1480 roku katalog książek

w yd ziału filozoficznego, obejm ujący inw entarz zbiorów i akcesję.

W części dotyczącej n ab ytk ów odnotow ano p ozycje z czasów dzieka­

n atu Tomasza W ernera. K ażdy z tych tom ów n osił adnotacje, doko­

nane ręką dziekana. Zarówno oprawa, jak całe w yk oń czenie w e ­

w n ętrzn e b y ły takie sam e jak w kodeksach, stan ow iących jego w ła s­

ność p ryw atną 27).

21) Tam że, s. 133 — 134. P rzed sta w iciela m i k ró lew sk im i b yli G abriel R an- gon i i Jerzy v. S tein . W ielk i m istrz H enryk von R ichtenberg w y d eleg o w a ł b isk u p a sam b ijsk iego Jana i k om tura ostródzkiego M arcina T ru ch sesa, sw ego przvszlego n astępcę. U w aga: ZGAE, 1858 — 60, Bd. I. s. 165 iP b l. 1885. Bd. X V II, s. 53 podają G ran jak o m ie jsc e za w a rcia paktu. Por. rów n ież F r e y t a g, s. 53

22) Tam że, s. 134 — 135. D ok u m en t ra ty fik a c y jn y w y sta w y biskupa w a r ­ m iń sk ieg o n osi d atę 11 II 1477. D ok u m en t ra ty fik a cy jn y w y sta w y krzyżack iej n o si im ię w ie lk ie g o m istrza H enryka von R ichtenberga, m im o iż ten że um arł już 20 II 1477 r.

23) T am że, s. 140 — 141.

24) Pbl. 1885, Bd. X V II, s. 53; ZGAE, 1864 — 66, B d. III, s. 535; E i c h h o r n stw ierd za obecn ość T om asza W ernera w d okum entach z lu tego 1478, 1488 i 1489 oraz z lipca i sierp n ia 1495 i z sierp n ia 1496; podczas gd y w w yk azach p rałatów z lat: 1483, 1486 i 1494 został p om in ięty, С o i l i jm, s. 27.

25) F r e y t a g , s. 57.

2G) P e r l b a c h , s. 86; P bl, 1885, Bd. X V II, s. 53; F r e y t a g , s. 57; С o 11 i j n, s. 13. Poza rek toratem i dw u k rotn ym dziek an atem sp ełn ia ł Tom asz W erner szereg n iższych fu n k c ji na u n iw ersy tecie w L ipsku: T a x a t o r — sem estr le t n i 1463, 1479; C l a v i g e r —. sem estr zim ow y 1463, 1468, 1480; E x e c u to r s t a t u ­

torum, — sem estr letn i 1464, 1479; E x a m i n a to r — sem estr le tn i 1464, zim ow y

1469, 1470, le tn i 1471, zim o w y 1471, 1478, le tn i 1479, zim ow y 1481; P r o m o t o r — sem estr zim ow y 1467, le tn i i zim o w y 1469, le tn i 1471 i 1472, zim o w y 1474, letn i i zim ow y 1481. Por.: F r e y t a g , s. 57; por.: P e r 1 b а с h, s. 86.

27) С o 11 i j n, s.- 28, s. 29: „R e g i s t r u m l i b r o r u m f a c u lta tis a r t iu m s tu d ij

L ipsien sis. A n n o d o m in i M i ll e s im o q u a d r i n g e n te s i m o O ctu agesim o, S u b d eca- n a t u m a g i s t r i T h o m e W e r n e r i de B r u n ssb e rg k , li b ri fa c u l ta t is a r c i u m s t u d ij L i p c z e n s is R e g i s t r a t i et o r d i n a ti fu e r u n t l n lib e r a r i a fa c u l ta t is et In a rm aria

Dnia 11 marca 1483 roku pracując nadal w ramach w ydziału filo ­

zoficznego uzyskał Tomasz W erner stopień doktora te o lo g ii28). Z po­

czątkiem roku 1485 znów przebyw ał na Warmii zakładając w rodowej

kaplicy, przylegającej od południa do w ieży kościoła parafialnego

w B raniew ie, pierw sze na Warmii i jedno z pierw szych w ogóle

bractwo ró ż a ń c o w e29). W tym celu dnia 8 I 1485 roku w yjed n ał

u baw iącego w sw ej rezyd en cji w Lidzbarku W arm ińskim biskupa

Mikołaja Tüngena odpow iedni dokum ent, w ysta w io n y w obecności

kanonika-subdiakona dobrom iejskiego Szym ona Schulendorffa, kape­

lana biskupiego, Paw ła K lem entisa, i notariusza biskupiego, Baltazara

Stockfischa 30). Do k aplicy brackiej spraw ił Tomasz W erner now y

poliptyk Matki Boskiej Różańcowej. W scenie centralnej przedsta­

w iającej Madonnę z D zieciątkiem , stojącą na półksiężycu, w idniał

fundator i matka fundatora w pozycji klęczącej, w m odlitw ie 31).

Przebyw ając na W armii Tomasz W erner u regu low ał dnia 22 II

1485 stary dług, zw racając m agistratow i braniew skiem u przez San-

dera von L oyden w yp ożyczon e 27 lat w cześniej k s ię g i32).

Po czterech latach dalszej pracy w ykładow ej na uniw ersytecie

lipskim (od sem estru letn iego 1486 roku już stale na w yd ziale teo lo­

gicznym ) 33) Tomasz Werner znów z całą pew nością p rzebyw ał na

Warmii w pierw szych m iesiącach 1489 roku. N ajpierw w dniu

30 stycznia ufundow ał b en eficja w ikariuszow skie dla dwu kapłanów

lub k leryk ów pochodzących z Braniewa. Ze w zm ianki dotyczącej

zarządu tym i ben eficjam i przez fundatora i jego m atkę, a po ich

śm ierci przez starszyznę bracką i rajców, w ynika, iż m atka w ow ych

latach jeszcze żyła. D ekret erekcyjny w y d ał biskup Mikołaj T üngen

w zamku lidzbarskim dnia 30 I 1489 roku w obecności fundatora oraz

dziekana k apitu ły katedralnej, Chrystiana Tapiaua, i prepozyta kole­

giaty dobrom iejskiej, Baltazara Stockfischa 34). Dokum ent erek cyjn y

przew idyw ał, że zatargi m iędzy wikariuszam i a proboszczem bra­

niew skim będzie rozstrzygał sam fundator, po jego śm ierci zaś w y ­

stawca: biskup M ikołaj Tüngen i jego następcy. Była to tylk o utarta

formuła, tegoż bow iem dnia biskup M ikołaj podpisał testam ent,

e iu s d e m I u x t a m o d u m et ordin em subscriptum....

1480. L i b r i f a c u lta tis e m p t i n o v ite r. Sub d eca n a tu m a g i s t r i T h o m e W e r n e ri

de B runssbergk.

Anno d o m i n i 1480 sub d eca n a tu T h o m e W er n eri A c c e d e n te concessu senio­ r u m de consilio fa c u l ta t is s u b s c rip ti libri E m p ti fu erunt, illu m in a ti et ligati p ro c o m m u n i u tilita te M agistr orum ...”.

28) P e r l b a c h , s. 86; С o l l i . i n, s. 13; por. F r e y t a g, s. 57.

îfl) G. M a t e r n , Die kirchliche B r u d e rs c h a fte n in der D iö zese Er mian d, Braunsberg 1920, s. 61. T am że i na stronie następ n ej d om ysł w p ły w u M arka von W eida О. Р., rów n ież profesora w Lipsku, propagatora różańca św .

so) D ie E rrichtung der R osenkranzbruderschaft in der P farrkirche zu B ra u n s­ berg am 8 Januar 1485, P bl, 1878, Bd. X, s. 77 — 80; рог.: С о 11 i j n, s. 13. 31) Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 52. A. B ö t t i c h e r . Die B a u -u n d K u n s t d e n k ­

m ä le r d er P r o v in z P reussen, K önigsberg 1894, H eft IV. Das Erm land, s. 51 n.

D i 11 r i с h, B ö ttich ers I n v e n t a r is a ti o n d er B a u -u n d K u n s t d e n k m ä l e r E rm -

lands , ZGAE, 1894— 97, Bd. X I, s. 278 п.; С о 11 i j n, s. 13 n. i reprodukcja

po s. 8; M a t e r n, s. 62, przypis 3 — 4.

32) ZGAE, 1870 — 1874, Bd. V, s. 382; С o 11 i j n, s. 21.

за) F г e y t a g, s. 57. N a tym że w y d zia le sp ełn ia ł W erner rolę P re ze n ta to ra przy prom ocjach w sem estrach: zim ow ym 1485, letn im 1487 i 1493, zim ow ym

1497 i letn im 1498. [Tam że],

34) ZGAE, 1864 — 66, Bd. III, s. 536; Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 59, 53; ZGAE, 1894 — 1897, Bd. X I, s. 287; C o l l i j n , s. M a t e m , s. 63.

nazajutrz upow ażnił Baltazara Stockfischa do przedstaw ienia papie­

żow i rezygn acji z diecezji, a dwa tygod n ie później, w dniu 14 II 1489,

u m a r ł35).

K apituła w arm ińska pogrzebaw szy w e From borku ciało zm arłego

biskupa dnia 17 II 1489 roku, p rzystąpiła zgodnie ze sw oim i upraw ­

nieniam i do w yb oru n ow ego biskupa. W śród czterech prałatów , jako

jed en z trzyn astu kanoników w yb orców (9 obecnych na w yborach

kanoników n ie b y ło prałatam i), Tomasz W erner, kustosz w arm iński,

po raz p ierw szy zap ew n e i je d y n y w życiu w dniu 19 II 1489 w y b ie­

rał biskupa w arm ińskiego. Grono kapitulne w dowód zaufania obda­

rzyło go obok prepozyta H enocha von K obelau i kanonika W ernera

M edericha urzędem skrutatora, czy li odbierającego głosy. N ajpierw

w szyscy trzej skrutatorzy w pom ieszczeniu p rzyległy m do kapitu­

larza oddali sw e głosy każdy osobno w obec dw u pozostałych. W szyst­

k ie padły na kanonika Łukasza W aczenrode. K olejno przyjm ow ane

głosy innych członków k ap itu ły p adły rów nież na tego sam ego kan­

dydata. W ybór w ięc został p rzyjęty i ogłoszony 36).

Ponow na obecność Tomasza W ernera przypada na sierpień

1495 r.3ł). N astępna 12 II 1496 roku, gdy w sp ó ln ie z dziekanem Chry­

stian em T apiauem znajdow ał się w otoczeniu biskupa Łukasza

W aczenrode, p rzyjm u jącego w zam ku lidzbarskim poselstw o w ie l­

kiego m istrza. W ysłannik, kanonik sam bijski, dr M ichał S cu lteti,

w tow arzystw ie notariusza w ielk ieg o mistrza, M. A lberta Spirawa,

zażądał od biskupa Ł ukasza W aczenrode zdjęcia cenzur (interdykt,

potem n iepraw idłow ość i klątw a) nałożonych w zatargu z Zakonem

z powodu n adu żyć w kaplicy pod K rzyżborkiem (K reuzburg), popeł­

n ion ych przez kom tura pokarm ińskiego (Brandenburg), n astępnie

w ezw ał biskupa do uszanow ania p rzyw ilejó w Zakonu. Po odpowiedzi

odm ow nej zaw ezw ał biskupa w raz z prałatem kustoszem Tomaszem

W ernerem i prałatem d ziek anem C hrystianem Tapiauem do sta w ie­

nia się przed sędzią d elegow an ym , dziekanem k apitu ły sam bijskiej,

Jerzym Tapiauem , w ciągu 40 dni. Obu w y m ien ion ych zaś prałatów

ponadto w e zw a ł na 24 I 1496 do K rólew ca celem oficjaln ego w glądu

w otrzym ane św ieżo doku m enty p otw ierdzające p rzyw ileje k rzy­

żackie. Do podróży k rólew ieck iej Tomasza W ernera jednak n ie

doszło 38). N atom iast w ty m że roku W erner w ziął w zastaw od w ie l­

kiego m istrza H ansa von T iefen w ieś Żelazna Góra, położoną w rejo­

n ie B a łg i39).

W sierpniu tegoż roku Tomasz W erner znow u (albo też jeszcze)

p rzebyw ał na W a r m ii39a). B y ł to już zap ew ne ostatni pobyt w d ie­

*5) E i c h h o r n , G e s ch ich te d er e r m lä n d is c h e n B isc h o f sw ä h le n , m i t m ö g ­

li cher B erü c k s i c h ti g u n g d e r ihnen z u m G ru n d e g e le g e n e n R e c h ts v e r h ä lt n is s e , zu gleich eine ch ron ologisch e G r u n d la g e fü r die G e sc h ic h te d e r Bischöfe E r m - lan ds, ZGAE, 1858 — 60, Bd. I, s. 169 n.

3e) ZGAE, 1858 — 60, Bd. I, s. 170 — 171; w w yb orach b rali udział: prepozyt H enoch von K obelau, d ziekan C h rystian T apiau, k u stosz T om asz W erner, k a n ­ tor T om asz K y n a st, k an on icy: W erner M ederich, Jan C zanow , L eonard von L eyd en , Z achariasz T apiau, M arcin A ch tsn ich t, M aciej von L aunau, E liasz von D areth en , A ndrzej v o n K letz, M ikołaj Krapitz.

S7) Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 53.

*8) A. T h i e 1, D a s V e r h ä l t n i s d es B isch o f L u cas W a t z e lr o d e z u m D e u tsc h e n

O rden, ZGAE, 1858 — 1860, B d. I, s. 261, 258, 259; por.: F r e y t a g , s. 58.

:!») F r e y t a g , s. 58.

cezji, skoro kilka tygodni później w dniu 7 X 1496 kapituła pow zięła

na jego w n iosek uchw ałę, że pod nieobecność, a także po śm ierci

Tomasza W ernera kurię jego w e Fromborku będzie zam ieszkiw ał

kanonik Baltazar Stockfisch 40).

W dniu 2 stycznia 1498 roku Tomasz W erner spisał w sw ej izbie

w C ollegium Maius studium lipskiego ostatnią w olę 41). P ełnopraw ­

n ym i w ykonaw cam i ustan ow ił dw unastu sw ych przyjaciół, z w y ją t­

kiem jednego także ziom ków, w yznaczając im rów nież udział

w sp a d k u 42).

Szczodre jałm użny przeznaczył klasztorow i dom inikanów w Irp -

sku, który obrał na m iejsce w ieczn ego spoczynku, następnie klaszto­

rowi franciszkanów , farze lipskiej pod w ezw an iem św. M ikołaja,

kościołow i św. Tomasza w Lipsku, p rzytułkom św. Jerzego i św . Jana

za m uram i i klasztorow i żeńskiem u za bramą m iejską. W szystkich

obdarzonych zobow iązyw ał do m odlitw y lub do odprawienia określo­

nej liczby M szy św. za duszę swoją, sw ych rodziców, braci, sióstr,

b liższych przyjaciół. U m iłow an ie różańca św., którem u dał w yraz

zakładając bractw o w B raniew ie, przejaw iło się w zaleceniu, b y ubo­

dzy z p rzytułk ów odm ów ili za niego różaniec 43).

Na W arm ii obdarzył jałm użnam i p ieniężnym i przytułki Ducha Św.

i św. Jerzego w e Fromborku oraz św. Jerzego i św. Andrzeja w Bra­

n iew ie, dodając po jedn ym zw yk łym łóżku 44). K ościół farny św . K a­

tarzyn y w B raniew ie, jak i tam tejsza kaplica Trójcy Ś w iętej na

now ym m ieście i kaplica św. Jana za m uram i m iejskim i otrzym ały

legaty p ieniężn e z obow iązkiem odprawienia Mszy św. i m odłów .

K lasztor franciszkanów i dwa klasztory beginek w B raniew ie oraz

opactwo w K artuzach koło Gdańska dopełniają listy obdarzonych

kw otam i p ieniężnym i z obow iązkiem m szalnym , m odlitw am i, a b e-

ginki z obow iązkiem odm ów ienia różańca za z m a r ły c h 45). Tomasz

W erner pam iętał o ubogich z Braniew a każąc zakupić dla nich dw ie

sztuki płótna oraz ob uw ie dla nich i dla żaków. D w u synom sw ego

przyjaciela Feliksa, M ichałow i i H enslow i, zapisał pew ną sum ę na

ukończenie szkoły w Chełm nie, by m ogli udać się do Lipska i zostać

kapłanam i. L egaty pieniężne w Prusach m ieli w ykonać kanonik B al­

tazar S tockfisch i rajca Sander 46).

N ie m ów iąc o podziale biblioteki, o czym niżej, w ystarczy krótka

w spom nieć, że ruchom ościam i sw ym i obdarzył Tomasz W erner zasad­

niczo trzech spadkobierców: dziekana dobrom iejskiego M acieja Gajdę

(Yedau, Y edaw , Geda, Geida t 17 I 1518) i w spom nianych M ichała

i Hensla, pozostaw iając kanonikow i Baltazarow i S tockfischow i duży

udział w spadku w yposażenia kurii from borskiej. Przew idziane zo­

stały rów nież w ydatki na pogrzeb, gdyby m iał się odbyć w Lipsku 47).

40) ZGAE, 1864 — 66, Bd. III, s. 535 n.; Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 53.

41) Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 53. N agłów ek w yd ru k ow an ego tam że in e x ten so testa m en tu (s. 54 — 59) podaje datę 2 X II 1498, w b rew tek sto w i o statn iej w o li dok ład n ie oznaczającem u dzień 2 I 1498.

42) Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 54 — 55. 43) T am że, s. 55.

44) Tam że; M a t e r n , Die H o s p itä le r in E rm land, ZGAE, 1910, Bd. X VI, s. 108, 110, 113, 116, 118, 121, 122.

45) Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 55 — 56. 4e) Tam że, s. 56.

Na szczególn e p odk reślenie zasłu guje fundacja styp en d iu m w L ip­

sku dla dwu braniew ian. K osztem 600 florenów reńskich Tomasz

W erner zab ezpieczył w radzie m iejskiej lipskiej roczny czynsz w w y ­

sokości 30 floren ów reńskich, p łatn y w dw u ratach po połowie: na

św. W alburgę i św . M ichała. Sum ę tę u w o ln ił od zobowiązań na rzecz

b en eficju m św. M ichała w farze bran iew sk iej, przyznając na ten cel

część dochodów ze w si Ż elazna Góra. S typ en d yści przedstaw iani b yli

przez m agistrat b ran iew sk i m agistratow i lipskiem u. M ieli prawo ko­

rzystać z zasiłku tylk o przez sześć l a t 48). Po spisaniu testam en tu

Tomasz W erner pozostaw ał w k ontakcie z diecezją. W dniu 2 VI

1498 roku pow iadom ił biskupa Ł ukasza W aczenrode o w yborze

przedostatniego w ielk ieg o m istrza krzyżackiego, Fryderyka, księcia

saskiego; tę samą w iadom ość przesłał w trzy tygod n ie później kanto­

rowi i kanonikow i w arm ińskiem u, H enochow i von K obelau 49).

D nia 14 grudnia 1498 roku, złam an y chorobą, ale jeszcze w pełni

świadom ości przekazał Tom asz W erner sw ój w łasnoręcznie pisany

testam en t notariuszow i publicznem u Janow i H oppem u, duchow nem u

gn ieźnieńskiem u, w obecności dw u studentów : Tidem ana Gizego

z Gdańska i M ateusza Hopnera z B raniew a, zm ieniając n iektóre po­

stanow ienia sw ej ostatniej w oli w sposób, n iestety , m ało p recyzyjn y

i n iejasn y 50).

Tegoż dnia w obec notariusza w yzn a czy ł pierw szych dwu sty p en ­

d ystów dla sw ojej fundacji w osobach starszego syna doktora Kaspra

z B raniew a (lekarz, który w raz z żoną kilkakrotnie w spom niany jest

w testa m en cie jako w yk on aw ca i spadkobierca) oraz M ichała, syna

w spom nianego F eliksa. Jed n ocześnie przekazał posiadane w Lipsku

przybory m szaln e ta m tejszym ojcom dom inikanom . Ta ostatnia

w zm ianka (bardziej niż przekazanie katedrze w arm ińskiej p ełnego

w yposażenia ołtarza kanonickiego) dowodzi, że Tomasz W erner m iał

św ięcen ia kapłańskie 51).

D ziew ięć dni później, 23 XII 1498 roku Tomasz W erner odszedł

ze św iata. O fak cie ty m p ow iadom ił biskupa Łukasza W aczenrode

Jan Ferber z Gdańska 15 I 14-99, zabiegając rów nocześnie o nadanie

w akującej kustodii w arm ińskiej T idem anow i G izem u. Zabiegi te spa­

liły na panew ce, gdyż następcą Tomasza W ernera na tym stanowisku

został Andrzej Tostier von K letz 52). Zwłoki zgodnie z życzen iem po­

chow ano w k ościele św. P aw ła w L ipsku u dom inikanów , od których

zm arły p rzejął nabożeństw o różańcow e, szerzone za żvcia i upraszane

w testam en cie po śm ierci. N apis na grobie brzm iał: .,Roku Pańskiego

4R) J. A. L i 1 i e n t h a 1, D as 1498 in L e ip z i g f u n d i r te S t i p e n d i u m W e r n e r i a .

num, P reu ssiscb e P r o v in z ia l-B lä tte r , 1842, Bd. X X V II, s. 512 — 526; ZGAE,

1864 — 66, Bd. III, s. 536; E i c h h o r n , D e r e r m lü n d isch e B ischof M a r tin K r o ­

m e r als S c h r i fts te l le r , S ta a t s m a n n und K ir c h e n f ü r s t , ZGAE, 1867 — 69, Bd. IV,

s. 221 — 222; Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 57; C o l l i j n , s. 14; F r e y t a g, s. 28; J. O b ł ą к, H istoria d ie c e z ji w a r m i ń s k i e j , O lsztyn 1959, s. 72.

49) ZGAE, 1864 — 66, Bd. III, s. 536; P bl, 1885, Bd. X V II, s. 53. 50) P b l, 1885, Bd. X V II, s. 53, 58; C o l l i j n , s. 14.

51) P bl, 1885, Bd. X V II, s. 55, 59; E. B r a c h v o g e l , Die N e u a u s s t a ttu n g

des D o m e s zu F rau en bu rg a m A u sg a n g des M itt e la l te r s , ZGAE, 1932,

Bd. X X IV , s. 58.

1499 dziesiątego dnia kalendów styczniow ych umarł w yb itn y Pan

Tomasz W erner z Braniew a, Profesor św. Teologii, członek K olegium

B łogosław ionej M a r y i53), kanonik w arm ińskiego i życkiego kościoła,

który niech odpoczywa w pokoju A m en”. Inny napis łaciński, dziś

zaginiony, lapidarnie podaw ał życiorys zm arłego 54). W dniu 18 VI

1513 w yk on aw cy ostatniej w oli Tomasza W ernera dokonali fundacji

trzeciego b en eficju m w ikariuszow skiego w farze b r a n ie w sk ie j55).

* * *

Źródła do dziejów księgozbioru w ernerow skiego stanow ią przede

w szystkim inskrypcje dokonyw ane przez posiadacza, w yk orzystane

przynajm niej częściow o w istniejących opracowaniach, a następnie

testam en t opublikow any przez ks. Franciszka H i p 1 e r a 56). P ierw ­

sz y autor opracow ań, Konrad W i m p i n a , charakteryzując To­

m asza W ernera

jako człow ieka kulturalnego,

w ym ow nego- w y ­

bitnie uzdolnionego um ysłow o, wspom ina cztery dzieła przezeń napi­

sane: k om entarze do K sięgi Mądrości i P ieśn i nad Pieśniam i, k w e­

stie dysputow ane, kazania do d u c h o w n y c łi57).

K ö h l e r odm awia znaczenia w spom nianym kom entarzem b ib lij­

n ym , natom iast dużą w agę przypisuje dwu pracom historycznym ,

k tóre w y sz ły spod pióra Tomasza Wernera, a to Historii Soboru K on-

stancjeńskiego, napisanej w 1464 roku, oraz kontynuacji k r o n ik i58)

Teodora E n g e l h a u s a 1464 — 1497, pisanej od roku 1480. Obie te

prace zostały w yk orzystane przez historyków H erm ana H a r d t a 59)

53) Por.: F r e y t a g , s. 57, tam że odsyłacz do źródeł: S t e p n e r Salom on,

I n s c rip tio n e s L ip sie n se s locor u m p u b li c o r u m a c a d e m ic o ru m p a r i te r ac sen a ­ to r iu m m em orabile s... L ip siae 1675, n r 113; Friedrich Z a r n c k e , D ie u r k u n ­ d lich en Q u ellen z u r G esch ic h te d e r U n iv e r s itä t L e ip z i g in den e r s te n 150 J ahren ih r es Beste hens, L eipzig 1857, s. 509 nn.

54) ZGAE, 1870 — 1874, Bd. V, s. 382; С о 11 i j n, s. 9 i 71. Anno D. 1499

d e c im o K l. Januar. О. e x im iu s D. T H O M A S W E R N E R I de Brunsberg. Sac. Theol. Professor. B. Vir. Colleg ii C ollegia tus W a r m ie n s is et Citzenss. ecle. C anonic us qu i re q u i e s c a t in pace. A m e n ”. Z aginiony napis brzm iał: „ T H O M A M W E R N E R I B ru n on is m e ge n u it mons. Prussia e c e p it W a r m ia Canon icum . A r t i ­ bus in genuis i u v e n e m L ip s in cluta f o v it. C o lleg a m q u e sim ul T heolo gia sen em . H ac T ellu re p rem o r. N unc fl e x u s so r te V ia to r H u m a n a illius dic, M iserere D eus!”.

55) ZGAE, 1864 — 66, Bd. III, s. 536. 5e) Pbl, 1885, B d. X V II, s. 54 — 59.

57) C. W i m p i n a, S c r i p to r u m in s ig n iu m ce ntu ria , L ip siae 1515; drugie w y d a n ie w op racow an iu T. M e r z d o r f a tam że 1839. C ytu ję za Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 53. Por.: F r e y t a g , s. 59.

5P) P ie r w sz e w y d a n ie u kazało się pt.: C h r M i c o n c o n tin e n s res Ecclesiae

et R e ip u b lic a e ab О. C. a d 1420”. P rim um ed id it Joachim us M a d e r u s,

H elm sta d ii 1671, druk H. M üller, 4°. Jed yn ym d ziełem tegoż autora, które ujrzało św ia tło dzienne jeszcze w X V w iek u , jest Engelhus Theo doricu s, C o llecta riu s s i v e e x p o s itio libri p s a l m o r u m . [M agdeburg, M oritz B randis,

ca 1495/1500] 4°, GW 9308. O bie p ow yższe inform acje zaw d zięczam uprzejm ości Z akładu S tarych D ru k ów B ib lio tek i N arodow ej w W arszaw ie.

5#) H erm ann v o n der H a r d t: M a g n u m o ecu m en icu m C o n sta n tien s e co n­

ciliu m de u n iv e r s a li ec clesiae ref orm atio ne... T. 1 — 4 F rancofurti et L ip siae

i Jana II o r n a 60), na szczęście, gdyż z końcem X IX w iek u prac

tych nie można b yło w L ipsku znaleźć 61).

Dociekania ks. E i c h h o r n a nad autorstw em rękopisu zaw iera­

jącego m em oriał antykrzyżacki z okresu 24 VI — 25 VII 1463 nie

wchodzą w grę, gd yż traktują dom niem ane autorstw o Tomasza W er­

nera jako h ip otezę do w yk lu czen ia 62).

W łaściw e zain teresow an ie spuścizną b ib liofilsk ą po Tom aszu W er­

nerze datuje się od ogłoszenia przez ks. Franciszka H i p 1 e r a stu ­

d iów do historii w arm ińskich archiw ów i bibliotek 63). A utor opie­

rał się przede w szystk im na n ie opublikow anym podów czas testa ­

m encie, danych w arm ińsk ich i lipskich. O cenił cały zbiór na około

60 w olu m inów rękop iśm ien nych i drukow anych, podał rozdzielnik

z ostatniej woli, w reszcie, co n ajw ażn iejsze, opisał trzy rękop isy w er-

nerow skie, będące w ów czas w posiadaniu biblioteki u niw ersyteck iej

w K rólew cu i b ib liotek i b en eficjaln ej przy farze b raniew skiej : D ekre-

ta ły na pergam inie z X III w . i Psałterz z kom entarzem , Historia

B arlaam a o naw róceniu Józefata, w yk ład ew an gelii niedzielnych,

trzy ostatnie pozycje w jed n ym tom ie (ręki b yć m oże sam ego To­

m asza W ernera) z roku 1460, w reszcie przegląd ksiąg Pism a św

z roku 1477 64).

Dopiero A. K o l b e r g w kontynuacji rozpoczętych przez ks. Hi-

plera studiów podjął poszukiw ania „w ern erian ów ” w S zw ecji, dokąd

w yw iezio n e zostały księgozbiory brainiewskie i from borskie w r. 1626.

R ezultat poszukiw ań w U ppsali b y ł n ik ły. K olberg zid en tyfik ow ał

dw a rękopisy i jed en inkunabuł jako pochodzące z biblioteki Tomasza

W ernera. B y ły to: Sum a T eologiczna św. Tomasza z Akwinu,

część II — II, K om entarz św . B onaw en tu ry do K siąg Sentencji Piotra

Lombarda oraz Panteologia Rajnera de P isis 65). W erneriana przecho­

w y w a n e w upsalskiej b ib liotece u n iw ersyteck iej doczekały się w ła ś­

ciw ego badacza w osobie Izaaka С o 11 i j n a, k tóry w sw y m katalogu

ink u nab u łów upsalskich w zorow o opisał i zestaw ił blisko sto jedno­

stek z prow eniencją w skazującą na Tomasza W ernera ßC).

Publikację C ollijna w yk o rzy sta ł su m ien nie J. K o l b e r g , obli­

czając, że z 99 ink u n ab u łów Tomasza W ernera przechow yw anych

w U ppsali 73 b y ły p rzedtem w B ran iew ie, 20 w e Fromborku, a 6 nosi

H0) Johann G ottlob H o r n , N ü t z l i c h e r S a m m lu n g e n zu ein er Historis chen

H a n d b i b li o th e k v o n Sachsen u n d d e s s e n in co r p o rir ten L a n d e n v i e r d t e r Theil,

L eip zig 1729, s. 367 — 374; s. 357: „I. Ein A u s z u g etl ic h e r Säch sisch en B e g e b e n ­

h e it e n aus M a t th i a e D ürings u n d T h o m a e W e r n e r s Engelhusio c o n tin u a to von 1420 biss 1493”. [F ran ciszk an in M aciej Döring, p ro w in cja ł sask i i profesor

w E rfurcie, k o n ty n u o w a ł „K ron ik ę” do roku 1464. T om asz W erner lata n a ­ stęp n e do roku 1497. Por.: F r e y t a g , s. 60].

61) K ö h l e r , F r a g m e n t e zu r G e sc h ic h te d er S t a d t u n d U n i v e r s i t ä t L eip zig, s. 111; cy tu ję za P b l’ 1885, Bd. X V II, s. 53; F r e y t a g , s. 59.; C o l l i j n , s. 28.

®2) E i c h h o r n , D e r im g e h e im e n A r c h i v d e s D o m c a p it e ls zu F rauenburg

in Schie bt. S. no. 1 b efin d lich e C o d e x , k ri ti s c h u n te r s u c h t, ZGAE, 1858, Bd. I,

s. 194, 196 — 199.

es) F. H i p l e r , A n a le c t a W a r m ie n s ia . S tu d i e n zu r G esch ich te d e r e r m lä n -

d is c h e n A r c h iv e u n d B ib l io t h e k e n , ZGAE, 1870 — 74, B d. V, s. 3 8 1 — 383.

B4) Tam że, s. 382 i 383; C o l l i j n , s. 26.

65) A. K o l b e r g , A n a le c t a W a r m ie n s ia , ZGAE, 1879 — 81, Bd. V II, s. 1, 6, 8, 9, 18, 19.

im ię tylko pierw szego posiadacza. J. K olberg opublikow ał zestaw ie­

n ie osobno inkunabułów z biblioteki katedralnej from borskiej, osobno

z biblioteki franciszkańskiej braniew skiej, osobno tych, których los po

śm ierci Tomasza W ernera nie zostaw ił śladów na piśm ie. Co bardzo

w ażne, udało się J. K olbergow i odnaleźć w Braniew ie dwa inkuna­

b u ły w ernerow skie: św. B e r n a r d y n a S e n e ń s k i e g o Liber

de Christiana religione (H 2834) i św. A l b e r t a W i e l k i e g o

P o sty llę na ew angelię św. Jana (H 459), o czym m arginesow o

w spom ina 67).

J. K olberg, pisząc w sw ej publikacji o zam iarze C ollijna zrefero­

w ania „przy okazji” rękopiśm iennych w ernerianów upsalskich, naj­

w idoczniej n ie znał jeszcze ogłoszonego kilka lat w cześniej studium

Collijna, pośw ięconego w całości bibliotece Tomasza W ernera w zbio­

rach u n iw ersyteck ich w U p p sa li68).

Izaak Collijn w yw o d y sw oje zaczął w yk ładem o znaczeniu i rezu l­

tatach dotychczasow ych badań nad księgozbioram i średniow iecznym i.

Przechodząc do om ów ienia postaci Tomasza W ernera, podał krótki

rys biograficzny i bezpośrednio przeszedł do analizy postanowień

testam en tu dotyczących książek. Sum arium Collijna w ypadło od­

m ien n ie niż u ks. H iplera, bo nie „około 60”, ale „co najm niej 84”

tom y, a m ianow icie: 30 w ym ienion ych tom ów i 30 n ie w ym ienionych

dla klasztoru franciszkanów w Braniew ie; 10 w ym ienion ych tom ów

dla opactw a w Kartuzach; Biblia w 4 tom ach dla katedry from bor­

skiej; 5 tom ów w ym ienion ych dla biblioteki w ydziału filozoficznego

i dalszych 5 tom ów w ym ien ion ych dla biblioteki K olegium W iększego

w Lipsku. Reszta książek m iała b y ć odesłana na W arm ię i podzielona

w połow ie m iędzy franciszkanów braniewskich, a w połow ie pom ię­

d zy różne in stytu cje kościelne Fromborka i Braniewa, w ed łu g uzna­

nia w yk on aw ców ostatniej w o li 69). Interpretacja testam entu doko­

nana przez Collijna w yd aje się bardziej przekonująca niż interpre­

tacja ks. Hiplera, tym bardziej że w pew nej m ierze potwierdzona

przez w y n ik i badań bibliotecznych.

W dalszym ciągu Collijn podał w yciąg z testam en tu Tomasza

W ernera, zaznaczając kodeksy zid en tyfik ow an e przez siebie w zbio­

rach upsalskich w liczbie 14 spośród przeznaczonych dla francisz­

kanów w B raniew ie. W yjaśn iw szy drogę, jaką w erneriana dostały się

do zbiorów U n iw ersytetu w U ppsali jako zdobycz w ojenna darowana

przez G ustaw a A dolfa, Collijn podał zestaw ien ie znanych sobie w o lu ­

m inów w liczbie 56 (zaw ierających 114 dzieł), z czego 40 z Braniewa,

11 z Fromborka (w tym jeden poprzez Tidemana Gizego), pozosta­

łych 5 n ie wiadom o skąd, 2 z nich zapew ne rów nież z Braniew a 70).

D okładne noty p row en ien cyjn e w ykonane odręcznie przez Tom a­

sza W ernera pozw oliły n ie tylk o na uszeregow anie jego książek

w chronologicznym porządku nabyw ania, ale — co ogrom nie ciekaw e

,i7) J. K o l b e r g , Die I n k u n a b eln aus er m lä n d i s c h e m B e sitze auf s c h w e ­

dis chen B iblioth eken , ZGAE, 1913, Bd. X V III, s. 94, 97 — 105.

ß8) C o l l i j n , op. cit.

β9) C o l l i j n , s. 14 — 15; ZGAE, 1870 — 74, Bd. V, s. 382; Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 57 — 59.

i cenn e — n aw et na u sta len ie p rzybliżonej daty druku w ielu nie

datow anych ink u nab u łów 71).

Bardzo ciek aw e uw agi p oczyn ił I. Collijn w zw iązku z oprawam i

i ilum inacjam i kodeksów w ern erow sk ich oraz z bardzo obfitą glosa-

turą, w jaką w łaściciel zaopatryw ał sw oje książki. Ś w iadczy ona

0 ogrom nym oczytan iu i niezm ordow anej pracow itości, a m oże

1 pow inna b yć w yk orzystana przy badaniu poglądów Tomasza

W ernera 72).

Na szczególną uw agę zasłu gu je spraw ozdanie Collijna z poszu­

kiw ań „w ern erian ów ” poza biblioteką upsalską. K w erenda za b iblio­

teką kartuską naprow adziła na p ew n e ślad y w k rólew skiej bib liotece

w B erlin ie i w b ib liotece u n iw ersyteck iej w H alle — jednak bez

konkretnych rezu ltatów . C ollijn p y ta ł też b ib liotek ę m iejską w Gdań­

sku, z w yn ik iem n e g a ty w n y m 73). N ie zap ytał natom iast biblioteki

sem inaryjnej w P elp lin ie, u czestniczącej w spadku po skasow anych

kartuzach 74).

I. Collijn sk rzętn ie pozbierał inform acje z artyku łów historyków

w arm ińskich o rozproszonych w ernerianach. U stalił, że jeden z prze­

znaczonych dla biblioteki w yd ziału filozoficzn ego tom ów , w spom ­

niane w yżej D e fen so riu m Platonis B e s s a r i o n a , dochow ał się

w zbiorach lip sk iego K olegiu m W iększego. Trzy dalsze pozycje ręko­

p iśm ienn e w ch od ziły z końcem XVII w iek u w skład zbiorów B iblio­

teki P au liń sk iej w Lipsku 75),

Na zakończenie części w stęp n ej, poprzedzającej katalog, scharak­

tery zow ał C ollijn księgozbiór Tomasza W ernera jako ty p o w y dla

końca X V w iek u , teologiczny: dzieła O jców K ościoła i w ielk ich

Doktorów , dzieła bud u jące i h om iletyczn e, trochę k lasyków , gram a­

tyka, filozofia. D zieł w łasn ych raczej mało, brak śladów w p ły w ó w

hum an istyczn ych 76). K atalog u psalskich w ern erian ów , opracow any

z w ła ściw y m w ytraw n em u autorow i zn aw stw em i starannością, do­

pełnia dzieła Izaaka C ollijna 77).

K olberg zapoznaw szy się z publikacją Collijna w druku gratula­

cy jn y m U ppsali na 500-lecie U n iw ersytetu L ipskiego u m ieścił krótkie

om ów ienie, n ie szczędząc zasłu żon ych p o c h w a ł78). Raz jeszcze J. K ol­

berg zabrał głos w sprawie b ib liotek i Tomasza W ernera, kom unikując

na p odstaw ie w y n ik ó w k w eren d y A kadem ii U m iejętn ości o n ajw cześ­

n iejszym rękopisie w ern erow sk im , przeoczonym przez Collijna

w zbiorach upsalskich, w sp om n ianym już pow yżej algoryzm ie Jana

de Sacrobosco 79).

71) C o l l i j n , s. 20 — 22; K ata lo g in k u n a b u łó w B ritish M useum w oparciu o K atalog in k u n a b u łó w U p sa lsk iej B ib lio tek i U n iw ersy teck iej w y k o n a n y przez Izaaka C o l l i j n a , cy to w a n y w yżej w p rzyp isie 15. C hodzi tu zw łaszcza o n a stęp u ją ce druki: C ollijn, nr 5, 11, 13, 14 — 16, 17 — 18, 24, 26 — 34.

72) C o l l i j n , s. 22 — 24, 24 — 25.

73) С o l 1 i j n, s. 25. . . . .

74) W edług in form acji z dnia 25 I 1961 roku b ib liotek a p elp liń sk ieg o S e m i­ n ariu m D u ch ow n ego posiada n iek tóre dzieła od p ow iad ające le g a to w i Tom asza W ernera. S p raw d zen ie o sta teczn e, czy są to ,,w ern eria n a ” z K artuz, w ym aga

osob n ego studium . _

75) C o l l i j n , s. 25 — 28; p orów n aj opracow ania om ów ion e pow yżej. 7B) C o l l i j n , s. 30 — 31.

77) C o l l i j n , s. 32 — 62.

78) K o l b e r g , U n i v e r s i t a t i Lip sien si..., ZGAE, 1913, Bd. X V III, s. 540 — 542. 79) Por. p rzyp is 2 i 3.

Fleischer w e w spom nieniu o J. K olbergu określa jego prace nad

„w arm iensiam i” w Szw ecji jako „budowę pomnika ku czci Tomasza

W ernera”, nazw anego przez Collijna „najpilniejszym i n ajciek aw ­

szym b ib liofilem czasu ” 80).

Jednocześnie z ostatnią publikacją J. K olberga o księgozbiorze

Tomasza W ernera ukazał się w Szw ecji pierw szy tom m onografii

Ottona W a 1 d e g o o szw edzkich zdobyczach bibliotecznych (tom

drugi ukazał się w cztery lata później), w spom inającej kilkakroć

o bibliotece, testam en cie i kodeksach pochodzenia w ernerow skiego 81).

W św ie tle w yżej w ym ien ion ych źródeł i krótko scharakteryzow a­

n ych opracowań, m ożna sum arycznie odtw orzyć tylko część zbiorów

Tomasza W ernera, otrzym ując obraz następujący:

RĘK OPISY: ■­

U p p s a l a

1. Łac. 1446. Joannes de Sacro Bosco: A lgorism us... ZGAE, 1916, Bd. X IX , s. 501. Sygn atu ra C. 655.

2. Łac. 1458. T hom as de A quino s.: Sum m a theologica, II — II. E xcerpta n onnulla ex Joanne G erson. OFM Br nr 5 s2; C o l l i j n nr 1. Sygnatura С . 164.

3. Łac. 1469 — 70. E xcerpta ex com m ento B en v en u ti de Im ola super V alerium M axim um ; Factorum dictorum que libri IX . C o l l i j n n r 4 . Sygn atu ra 32:54. 4. Łac. 1474. B onaventura: Super quarto libro sententiarum . OFM Br nr 11;

C o l l i j n nr 19. Sygn atu ra С. 183.

5. Łac. ок. 1470 — 75. C anones ex scrip tis b. A m brosii. R ubrica d ecreti s. libri distinctionum .

S erm on es ad clerum .

Serm ones ex doctoribus originalibus...

Serm o ad clerum in festo A ssu m p tion is M ariae.

In tellectu s quarundam orationum in canone b iblie positarum .

T ractatus de In d u lg e n c e s co llectu s tem pore con silij B a silien sis pro red u ction e grecorum .

T ractatus de p lu ra lita te b en eficiorum .

E xcerpta e x ration ale d ivin oru m officiorum G u ilelm i D uranti. Ex serm one 30. A u g u stin i de m orte.

B. Jeronim us In E pistolam ad M arcellam de com m endatione c iu it a f s ih eru sa lem et sep u lcri domini.

M argarita p assion is et resu rrection is ih esu ch risti Ex om nibus quatuor e w a n g e lis tis m etrice et com pendiose collecta.

C o l l i j n nr 35. Sygn atu ra С. 577.

80) F l e i s c h e r , Erinnerungen an U n iv e rs it( itsp ro je sso r K olb erg, ZGAE, 1917, Bd. X X , s. 611.

81) O. W a l d e, S to r h e ts t id e n s litterära: K r ig s b y te n . En k u lt u r h i s to r is k -

b ib lio g r a fis k S tu die, U p p sala-S tock h olm , 1916 — 1920, t. I — II; por.: tom I,

s. 29, 55, 74 i tom II, s. 188. R ecenzja: A lek san d er B i r k e n m a j e r , K s ią ż k a

O tto n a W a ld e g o o s z w e d z k i c h z d o b y c z a c h biblioteczn ych , K raków 1924;

por. „ E x lib ris” V (1924) 65 — 78. :

82) Skrót oznaczający le g a ty dla fran ciszk an ów (OFM) w B ran iew ie (Br) oraz num er b ieżący (nr); por.: Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 57 — 58; C o l l i j n , s. 15 — 16.

8. Lac. 1482. M uhamrhed Π . E p istolae m agn i T urei in terp rete L audivio. C o l l i j n nr 70. S y g n a tu ra 35:168.

7. Łac. (1483). T itu li librorum d ecretaliu m cum v ersib u s desuper. C o l l i j n n r 74. S y g n a tu ra 35:168.

8. Łac. 1485. T ab u lae secu n d u m ordinem alp h a b eti super H ieronym iano Joannis A n d rea e et ad e p isto la s b eati H ieron ym i u tiles.

H ieronym us: E p istolae n on n u llae. C o l l i j n nr 84 — 85. S ygn atu ra 35:137. 9. Lac. 1492. T abula super H ieron ym ian o Joannis A ndreae. C o l l i j n nr 98.

Sygn atu ra 35:218. L i p s k

10. (Lac.) T e x tu s m eta p h y sico ru m e t ethicorum . F A L nr 2 83); C o l l i j n , s. 27. S ygn atu ra — B ib liotek a P a u liń sk a R kp 34.

11. (Lac.) M etap h ysica C olon ien siu m excerp ta e x com m ento B. T hom ae. E xercitiu m de anim a m a g istr i Joan n is B resla u er de B raunsberg. FA L nr 3; C o l l i j n , s. 27 — 28 i p rzypis. S ygn atu ra — B ib liotek a P au liń sk a Rkp 65.

12. (Łac.) M. N ic o la i A m sterdam , super libro I. E thicorum . C om m entum M. D orpp super S u m m u la s P e tr i H ispani.

FAL nr 4; C o l l i j n , s. 28. S ygn atu ra — B ib lio tek a P a u liń sk a Rkp 66. 13. (Łac.) 1464. (Tom asz W erner) „A cta C on cilii C on stan tien sis scrip ta”. CML n r 1 84); P b l, 1885. Bd. X V II, s. 53; F r e y t a g , s. 59 — 60; C o l l i j n ,

s. 28. ‘

14. (Łac.) 1480. C onclusa C on cilii B a silie n sis. Theodor E n gelh u sii C hronicon (k on tyn u acja T om asza W ernera od r. 1464 do 1497). CML nr 2; P bl, 1885. Bd. X V II, s. 53; F r e y t a g , s. 60; C o l l i j n , s. 28.

15. (Łac.) N ico la i Stoër: e x p o sitio su p er o fficiu m m issae... CML nr 3; C o l l i j n , s. 28. S ygn atu ra — B ib lio tek a P a u liń sk a R kp 5.

16. (Łac.) T om asz W erner: S u p er librum S a p ien tia e. Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 53. 17. (Łac.) T om asz W erner: S u p er C antica C anticorum . Pbl, 1885, Bd. X V II,

s. 53.

18. (Łac.) T om asz W erner: Q u aestion es d isp u tatae. P bl, 1885, Bd. X V II, s. 53. 19. (Łac.) T om asz W erner: O rationes ad clerum . Pbl, 1885, Bd. X V II, s. 53.

K r ó l e w i e c

20. Łac., perg., k. X III w ., D ecreta les G regorii IX , cum g lossa B ernardi P arm en sis.

Joannis de D eo sum m a de arbore co n sa n g u in ita tis et sum m a de arbore a ffin ita tis.

R aim u n d i sum m a de arbore c o n sa n g u in ita tis et sum m a de arbore a ffin ita tis.

D ecreta les G regorii X , cum apparatu G arsiae.

D ecreta les In n o cen tii IV, cum g lo ssa B ernardi C om p ostellan i iun. G arsias, app aratu s in N ic o la i III C onst. „ C u p ien tes”.

8S) S krót ozn aczający le g a ty dla B ib lio te k i W yd ziału F ilo zo ficzn eg o w L ip ­ sk u [F (acultas) A (rtium ) L (ip sien sis)] oraz num er b ieżą cy (nr); por. P bl, 1885, Bd. X V II, s. 58; C o l l i j n , s. 17 — 18.

84) Skrót ozn aczający le g a ty dla K o leg iu m W ięk szego w L ipsku [C (ollegium ) M (aius) L(ipsiensiis stu d ii)j o r a z n u m er b ieżą cy (nr) por. Bbl, 1885, Bd. X V II, s. 58; C o l l i j n , s. 18.

ŻGAE, 1870 — 74, Bd. V, s. 382; C o l l i j n , s. 25 n.; S t e f f e n h a g e ή, t. I, s. 7, nr X I I I 83).

B r a n i e w o 88)

21. Łac., 1460, P sa lteriu m D au id icu m cum com m entario in terlin eari H istoria B arlaam de con version e Josaphat.

. E xp osicio ew an gelioru m dom inicalium .

ZGAE, 1870 — 74, Bd. V, s. 383; C o l l i j n , s. 26. Sygn atu ra — B ib liotek a b en eficja ln a R kp 8.

22. (Lac.), 1477. „Przegląd k siąg P ism a św .”. ZGAE, 1870 — 74, Bd. V, s. 383; C o l l i j n , s. 26; Sygn atu ra — B ib liotek a b en eficjaln a R kp 4.

T e s t a m e n t 87)

23. Łac., s. Thom as de A quino: (Sum m a theologica), pars I, cum B reviloq u io B on aven tu rae. OFM Br nr 3.

24. Łac., s. T hom as de A quino: (Sum m a th eologica), pars prim a secundae, cum m u ltis tra cta tu lis de erroribus G recorum de C onstantia. OFM Br nr 4. 25. Łac., s. T hom as de A quino: (Sum m a theologica), pars tertia cum co m p le­

m en to et registris. OFM Br, nr 6.

26. Łac., perg., s. B onaventura: super prim o Sen ten tiaru m . OFMBr, nr 8.

27. Łac., perg., s. B onaventura: super secundo Sen ten tiaru m . OFMBr, nr 9. 28. Łac., perg., s. B on aven tu ra: super tertio S en ten tiaru m . OFMBr, nr 10. 29. Łac., s. G regorius M.: M oralia in Job. OFM Br, nr 22 8S).

30. Łac., A u g u stin u s de A ncona: D e p ieta te ecclesia stica .

S. T hom as de A quino: „de eodem , et de regim in e p rin cip u m ”. OFM Br, nr 26.

31. Łac., s. T hom as de A quino: Sum m a contra g en tiles.

Q uodlibeta. Joannes de Pegau: Q uodlibetum . K artuzy, nr 10 80).

32. (Łac.), M. W eisse: E xercitiu m [super Ethicorum ] ręką Tom asza W ernera. FAL nr 5.

33. (Łac.), pap., T ex tu a lc Ethicorum cum lectura brevi. CML nr 4. D e p o z y t c z a s o w y B0)

34. (Łac.) — Joannes C alderinus: L ectura novella, de regu lis iuris. ZGAE, 1870 — 74, Bd. V, s. 381; C o l l i j n , s. 21.

35. (Łac.? W łoski?) F ran ciscu s Petrarcha: „De eu en tib u s utriu sq u e fo rtu n e”. ZGAE, 1870 — 74, Bd. V, s. 381; C o l l i j n , s. 21.

85) A em iliu s Ju liu s H ugo S t e f f e n h a g e n , C ata logus C o d ic u m M a n u -

s c r ip to r u m B ib lio th eca e R eg ia e et U n iv e r s ita t is R egiom on tan ae. T. I: Codic es ad i u r is p r u d e n ti a m p e r t in e n t e s . T. II: Codices historici. R egiom onti 1867/72. 8e) W edług in form acji ks. dra Jana O b ł ą k a w zbiorach d iecezjaln ych w arm iń sk ich nie zach ow ał się.

87) R ęk op isy, o k tórych w iad om o ty lk o z testa m en tu z dnia 2 I 1498; por. Pbl, 1885, B d. X V II, s. 57 — 58; C o l l i j n , s. 15 — 18.

88) Por.: W a l d e , t. I, s. 29 i t. II, s. 188.

8e) S krót ozn aczający le g a ty dla klasztoru k artuzów w K artuzach koło G dańska, oraz n um er bieżący.

90) K sią żk i w yp ożyczon e przez m agistrat B raniew a w 1458, oddane w 1485 r.; por. w y żej w części biograficznej.