Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 684. 2005. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Anna Francik Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji. Rynek pracy, bezrobocie i przedsi´biorczoÊç w Ma∏opolsce 1. Zasoby pracy województwa w latach 1999–2003 Małopolska uznawana jest za jedno z ważniejszych województw o wyrazistym charakterze, wynikającym z istnienia silnego centrum – Krakowa. Stolica województwa traktowana jest jako metropolia promieniująca na rozwój regionalny sąsiednich powiatów ziemskich. Według kryterium ludności (3 232,4 tys.) województwo zajmuje czwarte miejsce w Polsce, po Mazowszu, Śląsku i Wielkopolsce. Ostatni spis ludności pokazał, że społeczność województwa należy do najlepiej wykształconej ludności w Polsce. Co dziesiąty mieszkaniec Małopolski ma ukończone studia wyższe. Atrakcyjność województwa mierzona jego udziałem w eksporcie Polski w 2000 r. (6,1%) plasowała Małopolskę na szóstym miejscu. Ze względu na inne kryteria (wzrost PKB, chłonność rynku, wielkość produkcji przemysłowej i dostępność komunikacyjną) region ten znalazł się dopiero w grupie trzeciej (C) razem z województwem lubuskim i opolskim1. Ocena atrakcyjności inwestycyjnej stolic województw podzieliła je na trzy klasy – A, B, C. Kraków wraz z Warszawą, Poznaniem i Wrocławiem znalazł się w grupie A (podobnie jak w poprzednich rankingach)2. Ze względu na poziom aktywności ludności, strukturę nadwyżek i deficytów siły roboczej, rozmiary zapotrzebowania na pracę, struktury kwalifikacyjne zatrudnienia, dominujący typ działalności gospodarczej i rozmieszczenie pro-. 1. „Inwestycje”, dodatek specjalny, „Gazeta Prawna” 2000, nr 116. P. Swianiewicz, W. Dziemianowicz, Atrakcyjność inwestycyjna miast, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2001. 2.

(2) Anna Francik. 8. cesów wytwórczych – Małopolska należy do grupy najbardziej zróżnicowanych województw w Polsce. Strukturę ludności województwa według wieku charakteryzuje niekorzystna tendencja wzrostu liczby ludzi w wieku poprodukcyjnym i spadku – w wieku przedprodukcyjnym (tabela 2). Tendencję niekorzystną widać zwłaszcza w miastach – nastąpił w nich gwałtowny spadek grupy w wieku przedprodukcyjnym, nieznaczny wzrost populacji w wieku produkcyjnym oraz bardzo duży wzrost najstarszej grupy wiekowej. Najmłodszą strukturę wieku mają tereny południowo-wschodnie (tylko 12-procentowy udział ludności w wieku poprodukcyjnym). Obszary północne województwa (miechowskie, proszowickie) charakteryzują się najwyższym wskaźnikiem ludności w wieku emerytalnym (17–19%). Na podstawie badań aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) w wieku 15 lat i więcej, można stwierdzić, że w ostatnich pięciu latach nie nastąpiły w całym województwie istotne zmiany. Liczba ludności nieznacznie wzrosła (1,6%), jednak przewyższa to wyraźnie dynamikę wzrostu liczby ludności w Polsce (0,1%). Tendencja ta utrzymuje się nadal; potwierdzają ją również dane z 2003 r. zarówno w odniesieniu do grupy badanej przez BAEL, jak i do ogólnej liczby ludności (tabela 1). Przyrost ludności dotyczył głównie wsi, natomiast w miastach przyjmował wartości ujemne. Podobnie jak w całym kraju, w województwie następował systematyczny spadek przyrostu naturalnego. W miastach był on minimalnie ujemny (–35 osób, tj. 0,02‰), natomiast na terenach wiejskich pozostawał wysoki mimo spadku (5219 osób, tj. 3,23‰). W latach 1999–2001 aktywność zawodowa ludności nieznacznie spadała. W kolejnych latach aktywność ta nieco wzrosła, co może oznaczać początek odwrócenia się tendencji spadkowej. Liczba pracujących, zarówno w ogóle, jak i w sektorze przedsiębiorstw, ulegała nieznacznym wahaniom. W ciągu ostatnich pięciu lat zatrudnienie w małopolskim przemyśle zmalało o 22,8%. Tabela 1. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w województwie małopolskim (według BAEL w latach 1999–2003) Wskaźnik zatrudnienia. 59,1. 50,9. Rok. Ludność w tys.. 1999. 2516. 1,7. 2000. 2612. 2,1. 1312. 1533. 1118. 57,0. 50,5. 2001. 2629. 1,6. 1255. 1460. 1169. 55,5. 47,7. 2002. 2693. 1,4. 1260. 1502. 1191. 55,8. 46,8. 2003. 3247. –. 1240. 1522. 1098. 58,1. 47,3. Pracujący w tys. 1280. Aktywni Bierni zawodowo zawodowo w tys. w tys.. Współczynnik aktywności zawodowej. Przyrost naturalny w%. 1488. 1028. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych WUS w Krakowie..

(3) w%. 100,0 2,7 97,3 100,0 2,6 97,4 100,0 2,7 97,3 100,0 2,7 97,3 100,0 3,0 97,0. w osobach. 0 246 158 a 6 533 b 239 625. 0 258 962 a 6 711 b 252 251. 0 270 740 a 7 282 b 263 458. 0 278 180 a 8 182 b 269 998. 0 284 026 a 8 424 b 275 602. 0 356 007 a 53 777 b 282 689. 0 342 283 a 60 693 b 281 590. 0 351 216 a 68 634 b 282 582. 100,0 16,0 84,0. 100,0 17,7 82,3. 100,0 19,5 80,5. 100,0 21,1 78,9. 100,0 22,3 77,7. 0 398 471 a 88 726 b 309 745 0 362 400 a 76 594 b 285 806. w%. w osobach. Przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw. 0 – ogółem; a – sektor publiczny; b – sektor prywatny Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych WUS w Krakowie.. 2003. 2002. 2001. 2000. 1999. Rok. Liczba podmiotów gospodarczych. 13,1. 12,5. 12,0. 11,7. 11,4. 3 222 525 a – 25,9% b – 59,5% c – 14,6% 3 233 799 a – 25,2% b – 60,0% c – 14,8% 3 249 928 a – 24,4% b – 60,7% c – 14,9% 3 235 820 a – 23,9% b – 61,0% c – 15,1% 3 247 900 a – 23,5% b – 61,4% c – 15,1%. 8,8. 9,2. 9,7. 10,1. 10,2. Ludność a – w wieku Stosunek liczby Stosunek liczby przedprodukludności ludności do cyjnym; w wieku 15 lat liczby podmiob – w wieku i więcej do licztów gospodarprodukcyjnym; by podmiotów czych c – w wieku pogospodarczych produkcyjnym. Tabela 2. Liczba podmiotów gospodarczych i przeciętne zatrudnienie według sektora własności Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce 9.

(4) 10. Anna Francik. W latach 1999–2003 spadkowi przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw i nieznacznemu wzrostowi ludności średnio w całym województwie towarzyszył niewielki wzrost liczby podmiotów gospodarczych (tabela 2). Struktura sektorowa podmiotów gospodarczych nie uległa prawie żadnym zmianom, tzn. w kolejnych latach proporcje podmiotów sektora publicznego do prywatnego pozostały takie same (2,7% – podmioty sektora publicznego i 97,3% – podmioty sektora prywatnego). Natomiast struktura zatrudnienia w sektorach wyraźnie zmieniła się na korzyść sektora prywatnego, w którym zatrudnienie wzrosło z 77,7% w 1999 r. do 84,0% w 2002 r. W 2003 r. obserwuje się wzrost liczby podmiotów gospodarczych przy niewielkim wzroście ludności i przeciętnego zatrudnienia. Niewielki wzrost udziału podmiotów sektora publicznego nie pociągnął za sobą wzrostu zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Optymizmem napawa fakt, że liczba podmiotów gospodarczych ogółem stale rośnie. Relacje liczby ludności do liczby podmiotów gospodarczych zarówno w populacji ogółem, jak i w populacji objętej badaniami BAEL wskazują na korzystne tendencje. Oznaczają powolne, ale stałe wchłanianie wolnych rąk do pracy przez rynek. Tendencja ta budzi nadzieję, tym bardziej że właśnie w badanym okresie docierają na rynek pracy roczniki wyżowe, które mogły zdecydować o niekorzystnym trendzie. Niepokoi natomiast fakt, że spada przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw obu typów własności. Udział osób zatrudnionych w sektorze prywatnym w stosunku do sektora publicznego stale rośnie, co oznacza, że poszukiwanie sposobów ograniczania bezrobocia należy ukierunkować na sektor prywatny. 2. Bezrobocie w województwie małopolskim Podstawowy wskaźnik informujący o poziomie bezrobocia – stopa bezrobocia wynosił w 2003 r. w Małopolsce 14,4%, przy średniej krajowej 18,1%. Według tego kryterium województwo było na drugim miejscu w Polsce. Niższy wskaźnik ma tylko województwo mazowieckie. Liczba bezrobotnych zarejestrowanych w małopolskich urzędach pracy wynosiła w marcu 2003 r. 215 460 osób i była o 8,9% większa w stosunku do poprzedniego roku. Bardziej negatywny obraz wyłania się z danych spisu powszechnego. Bez pracy jest ok. 260 tys. osób (według UP – 201 tys.), co oznacza, że co piąty dorosły nie pracuje zawodowo. Ocenia się, że faktyczna stopa bezrobocia jest jeszcze wyższa i sięga 25%. Podobnie jak to miało miejsce pod względem oceny poziomu społeczno-gospodarczego, Małopolska różniła się stopą bezrobocia w poszczególnych powiatach (od 8,9% w Krakowie do 22,6% w powiecie nowosądeckim). W 2003 r. odnotowano wzrost bezrobocia we wszystkim niemal powiatach, z wyjątkiem tatrzań-.

(5) Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce. 11. skiego (spadek o 2,5%). Największy przyrost liczby bezrobotnych miał miejsce w powiecie chrzanowskim i tarnowskim. Struktura bezrobotnych wykazuje względną stabilność (tabela 3). W populacji bezrobotnych obserwuje się nadal przewagę kobiet. W badanym okresie zmalał udział absolwentów i osób ostatnio pracujących, a zwłaszcza tych, którzy zostali zwolnieni z przyczyn dotyczących zakładów pracy. Liczba osób dotychczas nie pracujących powiększyła nieznacznie obszar bezrobocia w ostatnich trzech latach. Prawa do zasiłku nie miało w badanym okresie ok. 80% bezrobotnych. W odniesieniu do poszczególnych powiatów występowała znaczna dysproporcja w zakresie uprawnień bezrobotnych. Na przykład w powiecie proszowickim z zasiłku mogło korzystać tylko 10,7% ludzi pozostających bez pracy, a w Nowym Sączu aż 26,6%. Warto dodać, że w powiecie proszowickim i miechowskim bezrobocie utrzymywało się w ostatnich czterech latach na najniższym poziomie, przy równocześnie najmniejszych możliwościach otrzymania zasiłku. Zależność ta mogłaby prowadzić do konkluzji, że łatwo dostępny zasiłek hamuje aktywność zawodową. Bliższe przyjrzenie się powiatom nie uzasadnia tego wniosku. Oba powiaty miały najmniejszą w województwie liczbę ludności, liczbę pracujących i zatrudnionych w MSP, a przy tym największe udziały młodych bezrobotnych (18–24 lata) wśród ogółu pozostających bez pracy. Nie są to zatem powiaty, których doświadczenia – w związku z niskim poziomem bezrobocia – można wykorzystać. Małopolska wyróżniała się niekorzystnie na tle kraju wysokim udziałem młodzieży i absolwentów w bezrobociu. Ponad 11% ogółu trafiających do ewidencji urzędów pracy w I kwartale 2003 r. stanowiły osoby kończące szkołę. 1/3 bezrobotnych województwa nie miała więcej niż 24 lata, przy czym udziały mężczyzn i kobiet były w tej grupie podobne. Na wsi mieszkało 60% młodych ludzi bez pracy. Ich struktura w poszczególnych powiatach bardzo się różniła, np. w proszowickim i miechowskim udział najmłodszych bezrobotnych przekraczał 40%, a w Krakowie osiągał zaledwie 22%. Tabela 3. Struktura bezrobocia w województwie małopolskim w latach 1999–2003* Wyszczególnienie. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. Liczba bezrobotnych ogółem Rok poprzedni = 100, w tym kobiety Rok poprzedni Ogółem (w %). 138 367 100,0 74 420 100,0 55,8. 171 927 124,3 94 677 127,2 55,1. 200 378 116,5 111 299 117,6 53,3. 218 168 108,9 112 818 101,4 51,7. 216 534 99,3 117 386 104,1 54,2. Liczba osób ostatnio pracujących Ogółem (w %), – w tym zwolnieni – zwolnieni z przyczyn dotyczących zakładów pracy. 105 462 76,2 13 134 12,5. 131 052 76,2 18 311 14,0. 147 433 74,1 8 865 6,0. 163 794 75,1 1520 0,9. 148 521 68,6 12 735 5,9.

(6) Anna Francik. 12. cd. tabeli 3 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. Liczba osób dotychczas nie pracujących Ogółem (w %). Wyszczególnienie. 32 905 23,8. 40 875 23,8. 52 945 25,9. 54 374 24,9. 53 991 24,9. Bezrobotni absolwenci Ogółem (w %). 11 742 8,5. 15 404 9,0. 13 433 7,6. 15 994 7,3. 13 954 6,4. Stopa bezrobocia. 9,0. 11,1. 14,0. 14,3. 14,3. Liczba bezrobotnych na 1 ofertę pracy. 201. 298. 265. 200. 166. Liczba bezrobotnych bez prawa do zasiłku Ogółem (w %). 109 526 79,2. 132 843 77,3. 167 124 82,1. 177 896 81,5. 172 836 79,8. *. porównań dokonano na podstawie danych z końca pierwszego kwartału każdego roku Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie.. W pierwszych dwóch latach funkcjonowania regionu w nowym kształcie zmniejszyła się liczba ofert pracy dla bezrobotnych. W 2002 r. na 1 ofertę pracy przypadała niemal taka sama liczba bezrobotnych jak w roku 1999/2000. Spadek liczby bezrobotnych w stosunku do ofert pracy w 2003 r. (166) świadczy o pewnej poprawie sytuacji. Średnia nie odzwierciedla rzeczywistej sytuacji podażowej w województwie, bowiem stan zgłaszanych ofert pracy w konkretnych częściach województwa jest bardzo zróżnicowany. Najtrudniej zdobyć pracę w powiecie gorlickim, gdzie na 1 ofertę pracy przypada 11 004 bezrobotnych, i limanowskim – z 10 896 zarejestrowanymi bezrobotnymi na 1 zgłaszaną propozycję. Największą możliwość zatrudnienia mają bezrobotni w mieście Krakowie (189 na 1 ofertę) oraz w pozostałych miastach na prawach powiatu (Tarnów – 234 bezrobotnych na 1 ofertę i Nowy Sącz – 335 na 1 ofertę). Struktura bezrobotnych z wykształceniem wyższym uległa niewielkim zmianom, choć można było zaobserwować w tej kategorii osób pewne niepokojące tendencje. Udział bezrobotnych z wyższym wykształceniem wzrósł z 1,9% w 1999 r. do ponad 4% w 2003 r. Oznacza to, że bezrobocie wśród ludzi z wyższym wykształceniem zwiększyło się o ponad 300% w ostatnich czterech latach. Najwięcej bezrobotnych w całym badanym okresie miało wykształcenie zasadnicze zawodowe (pow. 40%). W następnej kolejności były grupy bezrobotnych z wykształceniem podstawowym (ok. 25%) oraz policealnym i średnim zawodowym (pow. 20%). Mimo wysokiego poziomu, zmalał wśród bezrobotnych udział osób z zasadniczym wykształceniem zawodowym i podstawowym, zwiększył się natomiast z policealnym i średnim zawodowym..

(7) Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce. 13. Ciekawe tendencje widać również w zmianach poziomu bezrobocia ocenianego według wieku. Wprawdzie w przedziałach wiekowych do 24 lat i między 25 a 34 lata można było zaobserwować nieznaczny spadek, jednak ciągle te grupy wiekowe były najbardziej narażone na bezrobocie. Zwłaszcza w najmłodszej grupie (do 24 lat) stopa bezrobocia utrzymywała się na najwyższym poziomie. Wyraźny wzrost liczby bezrobotnych dotyczył najstarszej grupy wiekowej (ponad 44 lata). Jej udział wzrósł z 9,1% w 1999 r. do 15,4% w 2002 r. Z obserwacji okresu pozostawania bez pracy osób bezrobotnych można wysnuć wniosek, że bezrobocie w Małopolsce ma charakter stagnacyjny. Jeśli w 1999 r. najwięcej bezrobotnych pozostawało bez pracy przez 6 miesięcy (48,6%), to w 2003 r. ich udział spadł do ok. 33%, przy równoczesnym podniesieniu się do podobnie wysokiego poziomu udziału osób długotrwale pozostających bez pracy (48%). Czas pozostawania bez pracy wydłużył się, co oznacza utrwalanie się zjawiska bierności zawodowej. Ponad dwukrotnie wzrosła liczba pozostających bez pracy ponad rok, powiększył się też udział osób nieaktywnych zawodowo od pół do roku. Nastąpiło odwrócenie proporcji udziałów procentowych bezrobotnych najdłużej i najkrócej niepracujących. W odniesieniu do osób pozostających bez pracy ponad rok widoczne było zróżnicowanie regionalne. Najwyższy odsetek takich osób odnotowano w powiecie gorlickim (ok. 60%), najmniejszy – w Krakowie. Bezrobotni mieli za sobą różne doświadczenia zawodowe. Niewielki wzrost można było odnotować w grupie osób pracujących przed przejściem do populacji bezrobotnych przez 5–10 lat, ponad 20 lat i w grupie o najkrótszym stażu pracy. Największą grupę bezrobotnych tworzyli ludzie bez stażu pracy (24,9%), a najmniejszą (9,4%) pracujący wcześniej ponad 20 lat. Potwierdza to fakt, że zwolnienia w grupie pracowników doświadczonych są rzadkie. W ostatnim czasie toczyła się w mediach dyskusja dotycząca poszukiwania możliwości zmniejszenia bezrobocia wśród absolwentów, np. przez ograniczenie zatrudnienia emerytów i rencistów. W dyskusji tej przeważał pogląd, że lepiej dać pracę tym ostatnim, ponieważ są pracownikami „tańszymi” i bardziej doświadczonymi. W strukturze wydatków Funduszu Pracy dominowały we wszystkich badanych latach zasiłki dla bezrobotnych (ok. 50%). Widoczna była tendencja spadkowa udziału aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu. Wydatki na aktywizację zawodową absolwentów wzrosły w 2002 r. w związku z realizowanym programem ministerialnym „pierwsza praca”. Pożyczki wspierające przedsiębiorczość bezrobotnych cieszyły się wśród nich coraz mniejszym zainteresowaniem, podobnie rzecz się miała z pożyczkami szkoleniowymi. Jest to niepokojące zjawisko na rynku pracy Małopolski, zwłaszcza że towarzyszy mu tendencja wzrostowa wydatków obligatoryjnych, mających dla rynku pracy charakter stagnacyjny. Ponad 80% środków pochodzących z Funduszu Pracy powiatowe urzędy pracy przeznaczają na zasiłki dla bezrobotnych i zasiłki oraz świadczenia przedemerytalne..

(8) 14. Anna Francik. 3. Przedsi´biorczoÊç na tle rynku pracy i bezrobocia województwa ma∏opolskiego Potencjał rozwojowy poszczególnych powiatów oraz syntetyczny wskaźnik przedsiębiorczości charakteryzuje aktywność ludności województwa. Warto zatem zanalizować tę pośrednią ocenę przedsiębiorczości na tle rynku pracy, a zwłaszcza bezrobocia (tabela 4). W celu uproszczenia analizy danych nadano powiatom miejsca według różnych kryteriów mających związek z badanymi zjawiskami. Dane z tabeli 4 wskazują na kilka interesujących zjawisk. Pozycję wiodącą w województwie ma niezaprzeczalnie Kraków, w którym zarówno bezrobocie, jak i przedsiębiorczość osiągają najwyższe oceny. Stopa bezrobocia jest tu najniższa, a potencjał rozwojowy i wskaźnik przedsiębiorczości są na najwyższym poziomie. Miejsce wszystkich powiatów według liczby podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON nie uległo istotnym zmianom w badanych pięciu latach. Najwięcej podmiotów ma ciągle Kraków, dalej powiat krakowski, wadowicki i nowotarski. Powiaty te znajdują się na czołowych pozycjach również w rankingach atrakcyjności inwestycyjnej (Kraków – klasa I, pozostałe – klasa II). Powiatową strukturę liczebności podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON w badanym okresie przedstawia tabela 5. Potencjał rozwojowy powinien w założeniu wskazywać na możliwości powiatu w przyszłości. W wypadku Krakowa, a więc zmiany miejsca z 4. na 1., świadczył on o potwierdzeniu prognostyczności tego miernika. Ocena potencjału w odniesieniu do Nowego Sącza, Tarnowa, powiatu tatrzańskiego i krakowskiego również spełniała przewidywania co do tkwiącego w nich, ale niewykorzystanego potencjału rozwojowego. Wymienione powiaty zajmowały wyższe pozycje niż ich ocena ze względu na przedsiębiorczość w 1999 r. Ich miejsce w 2001 r. zmieniło się na lepsze, bliższe ocenie potencjału rozwojowego, a w wypadku powiatu tatrzańskiego syntetyczny wskaźnik przedsiębiorczości wyprzedził nawet przewidywania (przesunięcie z 4. na 2. miejsce). Odległe miejsce powiatu tatrzańskiego według liczby ludności, pracujących i zatrudnionych nie przekładało się na bardzo wysoką ocenę przedsiębiorczości, potencjału rozwojowego i bezrobocia (3., 4. lokata). Okazuje się, że liczba pracujących w ogóle i w MSP jest bardziej skorelowana z liczbą ludności niż z poziomem przedsiębiorczości. Warto o tym pamiętać poszukując coraz doskonalszych mierników oceny poziomu przedsiębiorczości na tle rynku pracy w regionie. Wiodącą pozycję powiatu tatrzańskiego potwierdza wysoka ocena atrakcyjności Zakopanego wśród 260 miast powiatowych (grupa B – bardzo atrakcyjne). Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w powiecie krakowskim. Wysokie oceny według liczby ludności, pracujących i stopy bezrobocia w latach 1999–2000 przekładały się na liczbę podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON.

(9) Miejsce powiatu według liczby pracujących. Miejsce powiatu według liczby zatrudnionych w MSP Miejsce powiatu według stopy bezrobocia. 1 17 10. Kraków Nowy Sącz Tarnów. 1 17 10. 15 16 8 20 13 2 9 21 12 3 5 11 6 22 18 4 19 7 14. 1 14 6. 13 15 16 19 10 2 9 20 12 3 5 11 8 22 17 4 21 7 18 1 4 2. 14 16 7 21 11 5 15 20 13 10 9 8 3 22 18 12 19 6 16 1 4 2. 12 16 5 20 9 8 13 21 14 15 11 7 3 22 18 10 19 6 17 1 4 2. 13 15 7 20 8 9 12 21 19 14 10 5 3 22 17 11 18 6 16 2 19 15. 10 16 11 21 22 1 20 5 7 18 9 17 12 4 8 14 3 13 6 1 14 6. 9 13 18 17 21 8 19 3 10 22 7 20 16 2 5 15 4 11 12 1 15 8. 9 13 21 16 20 5 19 3 10 22 7 18 17 2 6 11 4 12 14 1 11 6. 17 19 8 22 18 2 15 20 12 9 4 5 7 21 16 14 10 3 13 1 10 7. 16 18 8 22 19 2 17 20 11 9 4 5 6 21 15 12 13 3 14. Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie danych WUS i RUP w Krakowie.. 15 16 8 20 13 2 11 21 12 3 5 9 7 22 18 4 19 6 4 1 14 7. 11 19 8 21 18 2 17 20 12 9 4 5 6 22 16 10 15 3 13 1 14 6. 12 19 8 21 18 2 17 20 13 9 4 7 5 22 16 10 15 3 11 1 14 7. 16 19 8 21 18 2 17 10 12 9 4 6 5 22 15 10 13 3 11 4 5 20. 14 22 6 18 21 12 17 15 8 13 10 11 16 3 9 19 7 2 1 1 3 4. 6 15 9 18 16 10 17 14 12 19 13 4 11 15 7 20 2 5 8. 1 4 6. 13 16 9 22 18 10 19 15 12 20 14 3 11 17 7 21 2 5 8. 1 2 3. 14 19 8 21 18 10 17 15 12 20 9 7 6 13 16 22 4 5 11. Miejsce powiatu Miejsce powiatu według liczby według syntetycz- Miejsce popodmiotów zarejestrowanych nego wskaźnika wiatu według potencjału w systemie REGON przedsiębiorczorozwojowego ści 2001 r.. 2000 2003 2000 2003 2000 2003 1999 2002 2003 1999 2000 2001 2002 2003 1999 2001 2003. Bocheński Brzeski Chrzanowski Dąbrowski Gorlicki Krakowski Limanowski Miechowski Myślenicki Nowosądecki Nowotarski Olkuski Oświęcimski Proszowicki Suski Tarnowski Tatrzański Wadowicki Wielicki. Powiat. Miejsce powiatu według liczby ludności. Tabela 4. Ranking powiatów według różnych kryteriów Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce 15.

(10) Bocheński Brzeski Chrzanowski Dąbrowski Gorlicki Krakowski Limanowski Miechowski Myślenicki Nowosądecki Nowotarski Olkuski Oświęcimski Proszowicki Suski Tarnowski Tatrzański Wadowicki Wielicki. Kraków Nowy Sącz Tarnów. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19. 20 21 22. 88 336 7 358 9 443. 5 582 4 459 8 436 2 178 5 095 15 936 5 774 2 696 7 245 8 329 11 543 9 821 9 229 2 220 5 648 6 761 7 456 12 000 7 079. liczba. 1 11 6. 17 19 8 22 18 2 15 20 12 9 4 5 7 21 16 14 10 3 13. miejsce. 1999. 88 852 7 515 9 910. 5 986 5 458 9 124 2 403 5 189 16 220 5 797 3 160 7 402 8 714 11 650 10 549 10 277 2 611 6 100 7 353 7 312 12 902 7 197. liczba. 1 10 7. 16 18 8 22 19 2 17 20 11 9 4 5 6 21 15 12 13 3 14. miejsce. 2000. Źródło: opracowanie własne na podstawie WUS w Krakowie.. Powiaty (miasta). Lp.. Tabela 5. Podmioty zarejestrowane w systemie REGON. 94 731 7 744 11 019. 8 189 5 371 9 895 2 898 5 620 17 842 6 029 3 279 7 823 9 205 11 870 11 256 11 212 2 667 6 556 8 457 7 599 13 681 7 797. liczba. 1 14 7. 11 19 8 21 18 2 17 20 12 9 4 5 6 22 16 10 15 3 13. miejsce. 2001. 99 138 7 851 11 334. 8 297 5 719 10 259 3 014 5 915 18 803 6 271 3 486 8 232 9 494 12 112 11 167 11 864 2 716 6 960 8 986 7 856 14 341 8 303. liczba. 1 14 6. 12 19 8 21 18 2 17 20 13 9 4 7 5 22 16 10 15 3 11. miejsce. 2002. 102 071 8 917 11 131. 7 066 5 875 10 430 2 700 5 935 18 975 6 270 3 511 8 631 9 485 12 239 11 215 11 782 2 650 7 196 9 188 8 238 14 592 8 689. liczba. 1 14 7. 16 19 8 21 18 2 17 20 12 9 4 6 5 22 15 10 13 3 11. miejsce. 2003. 16. Anna Francik.

(11) Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce. 17. (2 miejsce). Oceny te jednak nie znalazły odzwierciedlenia we wskaźniku przedsiębiorczości (12.–10. pozycja). Niepokoi również gwałtowny spadek miejsca pod względem bezrobocia, co potwierdzałoby wzajemne związki bezrobocia i przedsiębiorczości. Powiat krakowski nie należy do przodujących według liczby zatrudnionych w MSP w województwie, natomiast zajmuje wysoką pozycję według kryterium liczby pracujących w ogóle. Między rokiem 1999 a 2003 spadek bezrobocia obserwuje się w 13 powiatach. Wyraźną, korzystną zmianę pozycji (o 8 miejsc) rejestruje się w Tarnowie i Nowym Sączu (o 5 miejsc). Równolegle wzrósł w tych miastach wskaźnik przedsiębiorczości, co zresztą potwierdza również największa po Krakowie liczba zatrudnionych w MSP. W wypadku Tarnowa wskaźnik potencjału rozwojowego (3. miejsce), mimo iż przeczył innym ocenom, wskazywał na możliwości tego terenu, które znalazły potwierdzenie w aktywności zatrudnieniowej i przedsiębiorczości w kolejnych latach. Wysoki poziom bezrobocia miasta i powiatu nowosądeckiego wiązał się z rolniczym charakterem rejonu, małą liczbą zakładów przemysłowych dających miejsca pracy i ograniczaniem zatrudnienia w dużych przedsiębiorstwach nowosądecczyzny. Wspomniany wcześniej ranking potencjału samorządowego wskazywał na pogarszającą się sytuację w finansach i brak środków na politykę prorozwojową. W badanym okresie pogorszenie sytuacji na rynku pracy można było zaobserwować w 9 powiatach. Największą dynamiką wzrostu bezrobocia charakteryzował się powiat krakowski i chrzanowski oraz wielicki. W tym samym okresie spadł poziom przedsiębiorczości w dwóch z nich, oprócz powiatu krakowskiego. Niskie miejsce pod względem aktywności zatrudnienia i potencjału rozwojowego powiatu wielickiego zwracało uwagę już w 2000 r. Wysoka wówczas ocena powiatu pod względem przedsiębiorczości nie potwierdziła się w kolejnych latach. Wzrost o dwie pozycje w rankingu przedsiębiorczości powiatu krakowskiego i jego 2. miejsce zajmowane według kryterium zatrudnienia nie korespondowało z liczbą zatrudnionych w MSP (8. miejsce). Odzwierciedlał to relatywnie niski poziom syntetycznego wskaźnika przedsiębiorczości i potencjału rozwojowego (10. miejsce). Wysokiemu miejscu w ocenie potencjału rozwojowego i przedsiębiorczości towarzyszyło duże bezrobocie w powiatach o charakterze przemysłowym, a więc w: oświęcimskim, chrzanowskim i olkuskim. Wysoka ocena przedsiębiorczości powiatu chrzanowskiego idąca w parze z wysoką stopą bezrobocia budziła niepokój w 2000 r. Okazało się, że obawy były uzasadnione. Głęboka restrukturyzacja w kluczowych branżach (przemysł chemiczny, górniczy, energetyczny i maszynowy) doprowadziła do pogorszenia się sytuacji na rynku pracy. Nadzieje na poprawę sytuacji budzi bliskość Krakowa i Górnego Śląska (autostrada A-4) oraz tradycje dużej aktywności zawodowej. Czynniki te tworzą korzystne warunki do dalszego.

(12) 18. Anna Francik. rozwoju handlu i usług sektora MSP, a nawet dużych inwestycji przemysłowych, zwłaszcza że Chrzanów należy do rejonów o dużej atrakcyjności inwestycyjnej. Wyraźne rozbieżności między poziomem bezrobocia a przedsiębiorczością widać było w powiecie olkuskim. Wysokiemu poziomowi przedsiębiorczości, w dodatku gwałtownie wzrastającemu, towarzyszył wzrost stopy bezrobocia. Wskaźnik potencjału rozwojowego dowodził w 2001 r. istnienia szans rozwojowych powiatu, co potwierdziły dane z 2003 r., w którym sytuacja zaczęła się stabilizować. Sposobem na zmniejszenie bezrobocia może być przedsiębiorcze spojrzenie na walory turystyczne (krajobrazowe i przyrodnicze) okolic Olkusza. Wydaje się, że Jurajskie Parki Krajobrazowe, Szlak Orlich Gniazd z ruinami średniowiecznych zamków, Ojcowski Park Narodowy i jedyna w Europie pustynia (Błędowska) nie są dotąd wykorzystane. Większa aktywność miejscowej ludności, utrzymującej się głównie z rolnictwa, może poprawić sytuację gospodarczą regionu, a przede wszystkim zmniejszyć bezrobocie agrarne. Kończąca się tu linia kolejowa wiodąca na wschód, tzw. linia hutniczo-siarkowa, ma dzięki inwestycjom zagranicznym doprowadzić do ponownego ożywienia wymiany handlowej między Polską a wschodem. Pewną stagnacją sytuacji społeczno-gospodarczej charakteryzowały się powiaty: tarnowski i gorlicki, natomiast pogorszenie się tej sytuacji wystąpiło w powiecie myślenickim, dąbrowskim, limanowskim i wielickim. Spadkowi bezrobocia twarzyszył spadek przedsiębiorczości w powiecie nowotarskim, proszowickim i wadowickim. W powiecie nowotarskim poprawie sytuacji na rynku pracy (spadek bezrobocia o 2 pozycje) nie odpowiadał symetryczny wzrost przedsiębiorczości (spadek o 3 pozycje). Wysoki udział pracujących w tym powiecie nie oznaczał dużego zatrudnienia w MSP (odpowiednio 5. i 11. miejsce). Natomiast miejsce powiatu według liczby zatrudnionych w MSP było spójne z poniżej średnim poziomem przedsiębiorczości (14. pozycja w rankingu). Zatem spadek bezrobocia nie był spowodowany wzrostem aktywności zatrudnienia. Podobnie w powiecie proszowickim, zatrudnienie w ogóle i w MSP (ostatnia pozycja) pociągnęło za sobą gwałtowny spadek pozycji pod względem przedsiębiorczości (o 12 miejsc). Można się było tego spodziewać przyglądając się potencjałowi rozwojowemu powiatu, który wyraźnie nie korespondował ze wskaźnikiem przedsiębiorczości w 1999 r. Interesująco przedstawiał się też powiat tatrzański, wysoko oceniany pod względem przedsiębiorczości i potencjału rozwojowego. Aktywność mieszkańców potwierdzała niska stopa bezrobocia i duża liczba podmiotów gospodarczych. Zastanawia natomiast mały udział pracujących względem ludności ogółem i niski poziom zatrudnienia w MSP. Potencjał rozwojowy powiatu i uznanie Zakopanego za miasto bardzo atrakcyjne (grupa B w rankingu atrakcyjności inwestycyjnej w 2001 r.) świadczy o drzemiących w nim możliwościach..

(13) Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce. 19. 4. Rynek pracy jako szansa dla przedsi´biorczoÊci Projekt „Narodowej strategii zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich”3 przewiduje na lata 2000–2006 ulgi za podnoszenie kwalifikacji, system podatkowy przyjazny powstawaniu firm i tworzeniu miejsc pracy, różnicowanie zasiłków dla bezrobotnych, uzależnienie płacy minimalnej od stopy bezrobocia w regionie, dostosowanie systemu edukacji do potrzeb rynku i zapewnienie odpowiedniej jakości kształcenia, edukację dorosłych, zwłaszcza mieszkańców wsi, odchodzenie od pasywnych form przeciwdziałania bezrobociu, wzmocnienie publicznej służby zatrudnienia oraz połączenie Funduszu Pracy z Funduszem Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych. Większość tych działań nastawiona jest na rozwój przedsiębiorczości, a więc wspiera aktywność pracodawców i potencjalnych pracowników. Przyrost zasobów pracy w najbliższych latach zmusza do szybkiej realizacji owych zadań, będąc równocześnie szansą i wyzwaniem dla rozwoju regionów. Narodowa strategia rozpisana jest na wojewódzkie programy rynku pracy. Wojewódzki Urząd Pracy w Krakowie powołał w celu propagowania informacji i poradnictwa zawodowego Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej. Główne zadania Centrum to: gromadzenie i przekazywanie informacji zawodowej w formie indywidualnej i grupowej, spotkania, targi, giełdy, poradnictwo zawodowe świadczone przez doradców, warsztaty i kursy umiejętności przydatnych na rynku pracy. Ponadto w ramach „Programu aktywizacji obszarów wiejskich” realizuje się „Program przekwalifikowań reorientacji”, w skład którego wchodzą usługi w zakresie szkoleń i centra wspierania przedsiębiorczości. W maju 2002 r. Sejmik Województwa Małopolskiego przyjął uchwałę w sprawie dokumentu: „Małopolski program rozwoju rynku pracy na lata 2002–2004”, będącego planem wykonawczym „Strategii rozwoju województwa małopolskiego”. Przesłanką do sformułowania celów programu były następujące problemy: – województwo ma najwyższy udział młodzieży oraz absolwentów wśród bezrobotnych, a zatem wejście na rynek pracy młodzieży z wyżu demograficznego lat 80. może spowodować znaczne pogorszenie sytuacji. W 2003 r. 68 035 bezrobotnych stanowiła młodzież w wieku 18–24 lata; – systematycznie powiększa się grupa osób długotrwale pozostających bez pracy, co grozi wykluczeniem zawodowym i społecznym (w 2003 r. – 49%); – stale zwiększa się liczba zakładów deklarujących zwolnienia. Rynek pracy narażony jest w ciągu najbliższych kilku lat na wielkie wstrząsy. Kulminacja wyżu demograficznego (1983 r.) już dała o sobie znać. Nacisk na rynek pracy jest oczywiście złagodzony przez wzrastającą liczbę ludzi podejmują3 Narodowa strategia zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000–2006, MPiPS, Warszawa 1999..

(14) Anna Francik. 20. cych studia. Jednak większość młodzieży będzie szukać pracy. Przewiduje się, że na rynek wkroczy ok. 150 tys. osób oraz pojawi się 50 tys. nowych gospodarstw domowych. W ciągu pięciu, sześciu lat 1,2 mln osób z pokolenia polskiego wyżu demograficznego zasili zasoby ludności w wieku produkcyjnym. Dodając do tego konieczność zmniejszenia bezrobocia w ogóle, a w szczególności bezrobocia agrarnego, szacuje się, że w ciągu najbliższych lat trzeba będzie stworzyć ok. 3 mln miejsc pracy. Miejsca te powstaną głównie w małych i średnich firmach, bowiem obserwowane zjawiska zatrudnieniowe w dużych, głównie restrukturalizowanych przedsiębiorstwach, nie napawają optymizmem. Dane demograficzne w krajach UE wskazują na spadek liczby młodych, potencjalnych pracowników i starzenie się społeczeństw. Zjawiskom tym towarzyszy wzrost wymagań wobec pracobiorców. Oba obserwowane trendy mogą paradoksalnie stać się dla Polski szansą szybkiego rozwoju. J. Szomburg4 wskazuje na strategiczne znaczenie wyżu demograficznego, proponując dokonanie ważnych wyborów dotyczących wykorzystania tego „wielkiego bogactwa Polski”. Pierwszy wybór dotyczy orientacji instytucjonalnej (mniej rynkowej) lub anglosaskiej (bardziej rynkowej), drugi – charakteru polityki rozwojowej. Dotyczyć on będzie zgody na model rozwojowy, zorientowany na innowacyjność, lub konformistyczny. Trzeci wybór polega na odpowiedzi na pytanie, czy młodemu pokoleniu zostanie stworzona szansa przekształcenia Polski w kraj przodujący technologicznie, czy też zostanie ono skazane na wysokie bezrobocie lub emigrację. Odpowiedź jest oczywista. Nie można dopuścić, aby rzesze młodzieży, będące zjawiskiem wyjątkowym w Europie, traktować jako kolejny polski problem. Najmłodsze pokolenie, uczące się języków obcych, korzystające z Internetu, ma szansę stworzenia nowoczesnego społeczeństwa bez kompleksów wobec innych państw europejskich. Do tego konieczny jest jednak system powszechnej i dostępnej edukacji, prawdziwie zreformowany, dostosowany do wymogów nowoczesnej gospodarki, oraz kształcenie ustawiczne pracowników. Rynek pracy w Polsce wymaga głębokich zmian strukturalnych. Nieunikniony jest proces realokacji zasobów pracy między sektorami, polegający na diametralnym zmniejszeniu zatrudnienia w rolnictwie, przemyśle ciężkim i lekkim oraz na powiększeniu liczby pracujących w przemysłach wysokiej techniki, usługach rynkowych i nierynkowych, budownictwie. Ważnym i najtrudniejszym obszarem dostosowawczym do UE jest polskie rolnictwo. Struktura kwalifikacyjna ludności rolniczej wskazuje na niski poziom wykształcenia mieszkańców wsi, z których ponad 41% ukończyło tylko szkołę podstawową, prawie 30% – zasadniczą zawodową, a niecałe 3% ma wykształcenie wyższe. Ponad 7% populacji nie ma nawet. 4. J. Szomburg, Strategia dla przyszłości, „Wprost”, 02.01.2000..

(15) Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce. 21. ukończonej szkoły podstawowej5. Dane te świadczą o zaniedbaniach edukacyjnych wsi, które będą trudne do nadrobienia. 5. Podsumowanie Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość Małopolski można scharakteryzować na dwóch poziomach: pierwszy dotyczy specyfiki regionu na tle Polski, drugi – jego wewnętrznych różnic. Specyfikę województwa i jego odmienność określają następujące cechy: – jest to województwo niewielkie (13. miejsce w kraju), ale zagęszczone (3. miejsce) o nieznacznej tylko przewadze ludności miejskiej i jednym z najniższych wskaźników urbanizacji w Polsce; – stolica województwa jest jednym z głównych centrów życia naukowo-akademickiego kraju, co stawia Małopolskę w uprzywilejowanej pozycji względem innych województw; – aktywność zawodowa utrzymuje się na dość wysokim poziomie, z tendencją wzrostową; – województwo ma dodatni przyrost ludności. Małopolska jest województwem o dużym potencjale rozwojowym, na który składają się: – wysokie kwalifikacje – społeczność województwa należy do najbardziej wykształconej ludności w Polsce, – bogate zaplecze naukowe dla rozmaitej działalności gospodarczej, – wzrost liczby podmiotów gospodarczych z przewagą firm sektora prywatnego, który daje miejsca pracy, – niskie w porównaniu z innymi województwami bezrobocie, – korzystne tendencje, o czym świadczą wskaźniki przedsiębiorczości. Niepokojące zjawiska, które mogą niekorzystnie wpływać na rozwój województwa, to: – wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym i gwałtowny (zwłaszcza w miastach) spadek liczby ludzi młodych, – ujemny przyrost ludności miast, – spadek zatrudnienia w przemyśle, – wzrost liczby podmiotów sektora publicznego nie pociągający za sobą wzrostu zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Do negatywnych zjawisk należy również bezrobocie, które mimo niskiego poziomu ma kilka cech budzących obawy. Są to mianowicie: – stagnacyjny charakter, utrwalanie zjawiska bierności zawodowej, 5. Dane powszechnego spisu rolnego z 1996 r..

(16) 22. Anna Francik. – wysoki udział młodzieży i absolwentów (ponad 30% osób do 24 lat), – największe bezrobocie absolwentów szkół zawodowych, – zbyt niskie udziały na aktywne formy przeciwdzialania bezrobociu w Funduszu Pracy (7–8%). Wewnątrz województwa można zaobserwować bardzo istotne różnice, które są wyraźnie silniejsze niż w innych regionach. Na podstawie przedstawionej analizy wyłania się obraz zróżnicowanego terytorialnie województwa, którego powiaty można podzielić na 4 grupy: I – Kraków, Tarnów, Nowy Sącz, powiaty: tatrzański, suski, miechowski, brzeski, bocheński, a więc obszar wysokiej oceny przedsiębiorczości i bezrobocia, z tendencją do wyraźnej poprawy. Zmniejszającemu się bezrobociu towarzyszy wysoki i wciąż rosnący wskaźnik przedsiębiorczości; II – powiaty: oświęcimski, olkuski, krakowski, wadowicki i chrzanowski, czyli obszar wysokiego bezrobocia, ale też gwałtownie rosnącej przedsiębiorczości w wypadku trzech pierwszych oraz spadającego bezrobocia przy malejącej, lecz wysokiej aktywności przedsiębiorców w wadowickim i chrzanowskim; III – powiaty: myślenicki, tarnowski, wielicki, nowosądecki, nowotarski, proszowicki, które tworzą obszar zagrożony, o gwałtownie pogarszającej się sytuacji i niekorzystnej korelacji między bezrobociem a przedsiębiorczością. Wzrastającemu bezrobociu odpowiada spadek przedsiębiorczości; IV – powiaty: dąbrowski, limanowski i gorlicki, a więc obszary stagnacyjne, o wysokim bezrobociu i niskiej przedsiębiorczości, w których ten stan nie ulega zmianie, a nawet widać symptomy pogorszenia. Nakreślona mapa wskazuje jednoznacznie na obszary wymagające szczególnej troski. Dzięki niej widać, że Małopolska należy do regionów podzielonych na dominujące centrum – aglomerację krakowską i jej wyraźnie słabsze otoczenie. Na mapie potencjału rozwojowego można przeprowadzić linię podziału województwa na dwie części: zachodnią, zajmującą obszary wysoko oceniane, o większych możliwościach, bardziej uprzemysłowione, o większej aktywności, i wschodnią, bardziej rolniczą, w której zatrudnienie sięga zaledwie 17% ludności w wieku produkcyjnym, a prywatnych firm jest niewiele i w dodatku ich liczba stale maleje. Regiony zagrożone i stagnacyjne wymagają natychmiastowej ingerencji. Nacisk na doraźne decyzje nie powinien usuwać z pola widzenia rozwiązań kompleksowych. Zintegrowane działania odgórne i oddolne, zwłaszcza wzrost przedsiębiorczości ludzi i firm, mogą doprowadzić do poprawy sytuacji na rynku pracy. Literatura Aktywność ekonomiczna ludności. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkańców 2002, Urząd Statystyczny w Krakowie, Kraków 2004..

(17) Rynek pracy, bezrobocie i przedsiębiorczość w Małopolsce. 23. „Inwestycje”, dodatek specjalny, „Gazeta Prawna” 2000, nr 116. Narodowa strategia zatrudnienia i rozwoju zasobów ludzkich w latach 2000–2006, MPiPS, Warszawa 1999. Swianiewicz P., Dziemianowicz W., Atrakcyjność inwestycyjna miast, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2001. Szomburg J., Strategia dla przyszłości, „Wprost”, 02.01.2000. The Labour Market, Unemployment and Entrepreneurship in the Małopolska Voivodship This article deals with the relationship between the labour market, unemployment and entrepreneurship. Entrepreneurship is the main tool used to reduce the unemployment rate and, consequently, the answers to the question as to what means can be used to further reduce this phenomenon are of great importance. This article comprises four parts. The ﬁrst part concerns the labour market in Małopolska. The second part deals with unemployment and includes a description of the structure of unemployment using speciﬁc criteria and an analysis of expenditures on active forms of combating unemployment. In the third part, the author concerns herself with entrepreneurship in relation to the labour market and unemployment. Indicators of entrepreneurship and development potential in every district of the Małopolska voivodship were used to create an evaluation list. The author used this list to assess the voivodship and its districtsʼ development potential. The list portion of the article contains an assessment of labour market opportunities, threats to entrepreneurship, and a set of proposals for addressing the present labour market situation..

(18)