Delft University of Technology
Speeltuinen voor de verbeelding
Een essay over daken
Mandias, Sereh
Publication date
2019
Document Version
Final published version
Citation (APA)
Mandias, S. (2019). Speeltuinen voor de verbeelding: Een essay over daken. Rotterdam: Rotterdamse
Dakendagen.
Important note
To cite this publication, please use the final published version (if applicable).
Please check the document version above.
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download, forward or distribute the text or part of it, without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license such as Creative Commons. Takedown policy
Please contact us and provide details if you believe this document breaches copyrights. We will remove access to the work immediately and investigate your claim.
This work is downloaded from Delft University of Technology.
Speeltuinen
voor de
verbeelding
Een ess
ay o
ver dak
en
Sereh Mandias
Tekst Sereh Mandias Idee Léon van Geest Vormgeving Emiel Efdée Oplage 500 stuks Fotografi e
p.3 Sereh Mandias, p.5 Marius Gravot © Fondation Le Corbusier, c/o Pictoright Amsterdam 2019, p.7 onbekend, p.8 onbekend, p.11 onbekend © Fondation Le Corbusier, c/o Pictoright Amsterdam 2019, p.15 Marius Gravot © Fondation Le Corbusier, c/o Pictoright Amsterdam 2019, p.18 onbekend © Museum of the City of New York, p.21 onbekend © Fondation Le Corbusier, c/o Pictoright Amsterdam 2019, p.23 jppm Rotterdamse Dakendagen 2019
Mede mogelijk gemaakt door:
titelpagina
Speeltuinen
voor de
verbeelding
Een ess
ay o
ver dak
en
Sereh Mandias
Ik sta op een dak in Rotterdam. Het is een dinsdagoch-tend, er schijnt een waterig zonnetje en ondanks de re-latieve beschutting wappert mijn sjaal woest in de wind. Ik hoor het zachte gezoem van de installaties op het dak, verborgen in een stalen opbouw. Op deze hoogte, zo’n 150 meter boven de stoeptegels, zwijgt de stad.
Het dak in kwestie bevindt zich op de meest ooste-lijke toren van De Rotterdam, het complex van OMA dat sinds 2013 een dominante aanvulling is op de Rotter-damse skyline. Ondanks de grote hoogte is het uitzicht op de stad beperkt – de gevel van glas en staal steekt zo’n twee meter door, waardoor de stad beneden aan het zicht onttrokken wordt. Je ziet enkel de afgesneden topjes van twee naburige torens; de Maastoren en de New Orleans.
Het dak van De Rotterdam
Waar komt de aantrekkingskracht van
het dak vandaan? Waarom is het altijd
weer een belevenis om een dak te
betreden, je onderdeel van de skyline
te weten of onbespied over de rand
te gluren, alsof je plotseling boven
komt drijven uit iets waar je al die tijd
onwetend in ondergedompeld was?
Ter gelegenheid van de Rotterdamse
Dakendagen 2019 gaat Sereh Mandias
in dit essay op zoek naar een antwoord
op deze vragen. Hink-stap-sprong
door de geschiedenis en losjes
begeleid door een aantal gebouwen
van de Zwitsers-Franse architect Le
Corbusier verkent deze publicatie de
mogelijkheden van het stedelijk dak
en de uiteenlopende manieren waarop
ze in architectuur zijn omgezet.
Het is een ongewoon dak, maar daarmee duidelijk niet minder opwindend. Het doet een maximaal beroep op de verbeeldingskracht van zijn bezoekers, die het af-wisselend beschreven als openluchtsalon, als plek van stilte en bezinning, als optische machine voor het waar-nemen van de stad, en als surrealistisch manifest. Een plek van theater en verbeelding, dit dak, en zijn echo’s klinken door op het dak van De Rotterdam.
Maar waar komt de aantrekkingskracht van het stedelij-ke dak eigenlijk precies vandaan? Waarom is het zonder uitzondering altijd weer een belevenis om er een te be-treden, je onderdeel van de skyline te weten of
onbe-Appartement de Beistegui, chambre à ciel ouvert
De manier waarop de iconen van de Rotterdamse skyline opduiken boven de rand van de balustrade, als een soort ornamenten op de horizon, schijnbaar losge-zongen van de stad waarin ze verankerd zijn, doet den-ken aan een ander dak. Eentje dat niet meer te bezoe-ken is, maar voortleeft in foto’s en beschrijvingen.
In 1929 gaf Charles de Beistegui, een excentrie-ke multimiljonair en mecenas, de op dat moment aan-stormend Zwitsers-Franse architect Le Corbusier en zijn partner Pierre Jeanneret de opdracht om het pen-thouse dat hij had gekocht in het centrum van Parijs te verbouwen. Niet voor zoiets banaals als bewoning, maar als décor de fête: een plek om feesten te geven, ter vermaak en om indruk te maken op zijn kosmopoliti-sche vriendenkring.
Het resultaat mocht er zijn, met als climax het dak-terras bovenop het penthouse. Hoewel je vanaf hier uit-zicht zou kunnen hebben over het volledige panorama van Parijs, gaf Le Corbusier de ruimte vorm als een vier-kant begrensd door witte wanden. Een chambre à ciel
ouvert: een naar de lucht geopende kamer. De wanden
blokkeren het zicht op de stad, maar niet alles wordt aan het oog onttrokken. Enkele monumenten verschij-nen boven de rand, zoals de Eiff eltoren en de Arc de Tri-omphe, die als minuscule kunstwerken op een schoor-steenmantel lijken te zitten.
naar boven taps toe. Drie trappen brengen je naar wat nu het hoogste niveau is, maar oorspronkelijk moet dit massieve bouwwerk een stuk hoger geweest zijn; enkel het fundament resteert. Het zijn de overblijfselen van de Ziggoerat van Ur, gebouwd rond de 21e eeuw voor Christus als onderdeel van een stadstaat in het oude Mesopotamië. De ziggoerats waren religieuze bouw-werken, waarvan de verhoogde platformen een verbin-ding moesten maken tussen hemel en aarde. Onderzoe-kers vermoeden dat de platforms van de ziggoerats ooit beplant waren met bomen, die verkoeling boden op de vaak lange en hete weg naar boven. Het maakt ze tot de vroegst bekende gebruikte daken, waarbij het dak in dit geval geen bijvangst was, maar feitelijk raison d’être van de gehele constructie: een verhoogd platform waarmee de Mesopotamiërs zich uitstrekten naar de hemel.
Zo’n zestien eeuwen later gaf Nebuchadnezzer II, ko-ning van de Babylon, de opdracht voor de constructie
De Ziggoerat van Ur
spied over de rand te gluren, alsof je plotseling boven komt drijven uit iets waar je al die tijd onwetend in on-dergedompeld was?
Naoorlogse steden als Rotterdam, met hun overdaad aan ongebruikt dakoppervlak, doen wellicht het tegen-deel vermoeden, maar de architecten van het modernis-me zagen een duidelijke rol weggelegd voor het platte dak. Le Corbusier, een van de motoren van de moder-nistische architectuur, was hierin een sleutelfi guur. Hij verwoordde de potenties van het dak, en illustreerde ze in zijn uitgebreide oeuvre op de meest uiteenlopende manieren. In wat nu volgt zullen we, hink-stap-sprong door de geschiedenis en losjes begeleid door een aan-tal gebouwen van Le Corbusier, de mogelijkheden van het platte dak én de manier waarop ze in architectuur omgezet zijn verkennen.
Ziggoerats en hangende tuinen
Het verlangen naar het dak is zo oud als onze eerste steden.
In het zuidoosten van Irak reist een gigantisch, bak-stenen platform op uit de woestijn. Het heeft dezelf-de lichtbruine kleur als het omringendezelf-de zand, en loopt
Wie had gedacht dat we ver aan de andere zijde van onze jaartelling al begaanbare daken zouden vinden? Geen recente uitvinding dus, en al helemaal geen wes-terse. Ook later zijn platte daken vooral te vinden in dro-ge, hete gebieden waar het buitenhouden van neerslag niet zo’n grote rol speelt, en hout (waar veel van nodig is voor het construeren van schuine dakconstructies) een schaars goed is. Mediterrane landen, Azië, het Midden-Oosten en grote delen van Amerika kennen daardoor een lange traditie van platte daken, die waar mogelijk ook altijd als een welkome verlenging van de leefruimte gebruikt werden. Het tegendeel geldt voor Centraal- en Noord-Europa: het natte en relatief koude klimaat maakte schuine daken juist lange tijd de meest voor de hand liggende bouwwijze.
Vanaf de Renaissance begon het platte dak in de noordelijke landen echter ook steeds meer tot de ver-beelding te spreken, niet in de laatste plaats door de hangende tuinen van Babylon, die door de Grieken opgenomen waren in hun zeven wereldwonderen en zo onderdeel werden van de verbeelding van de Re-naissance. Desalniettemin duurde het tot de twintigste eeuw voordat het platte dak in de noordelijke klimaten door een aantal technologische ontwikkelingen vaste voet aan de grond kreeg.
Al voor de Eerste Wereldoorlog werd er door archi-van een reeks gigantische terrassen. Het legendarische
bouwwerk, dat we nu kennen als de hangende tuinen van Babylon, was naar verluid een gift aan zijn vrouw, Amytis, die het berglandschap van haar thuisland mis-te. Op de oplopende reeks van terrassen, die volgens de overlevering gedragen werden door gigantische ko-lommen, werden tuinen aangelegd met een grote ver-scheidenheid aan bomen en planten. Op reconstructies (sluitend bewijs voor het bestaan van de tuinen is nooit gevonden) zien we een wonderlijke, getrapte berg. Het is misschien wel het eerste groene dak in de geschiedenis.
Zo beschrijft Le Corbusier in Report sur un toit-jardin (verslag van een daktuin) het dak van zijn atelier en ap-partement op de bovenste verdieping van een woonge-bouw in Parijs. Hij ontwierp het in 1931 samen met Pierre Jeanneret, en woonde er vanaf de oplevering tot aan zijn dood in 1965.
Het is een treff ende illustratie van zijn ideeën over het dak, zoals hij ze in 1927 formuleerde in zijn moder-nistisch manifest, de Vijf Punten van een nieuwe archi-tectuur. Een van de vijf is volledig gewijd aan les toits
jardins, daktuinen, in zijn ogen een ideale synthese van De daktuin op Le Corbusiers appartement en atelier
tecten als Frank Lloyd Wright in Amerika en Adolf Loos in Europa mee gepionierd, maar voor de defi nitieve doorbraak van het platte dak moeten we wachten tot na de Eerste Wereldoorlog, toen de technische mogelijk-heden aangevuld werden door een collectief verlangen naar een nieuwe architectuur.
Hier komen we aan bij Le Corbusier, die zich opwierp als een van de grootste voorvechters van dit architec-tonische element (en gevochten werd er, getuige een heus dakendispuut tijdens de bouw van de Weissen-hofsiedlung, een bouwtentoonstelling uit 1927, waar modernistische voorstanders van het platte dak lijn-recht tegenover de meer traditionalistische verdedigers van het gepunte dak kwamen te staan). Mede dankzij Le Corbusiers inspanningen was de opmars van het platte dak echter niet meer te stuiten.
Een magnifi eke luxe
En daktuin uit 1932, op de achtste verdieping van een fl at-gebouw in Parijs, sinds 1940 in zijn natuurlijk staat ach-tergelaten: klimop, goudenregen, sering, kardinaalsmuts, buxus, esdoorn, hondsroos, conifeer, lavendel, lelies, le-lietjes-van-dalen, iris, en verschillende struikachtige plan-ten, gras. Dit dak heeft nooit gelekt.
romantisch verlangen naar het buitenleven in. Want net als de esdoorn, de lelies en de goudenregen is de mens op het dak blootgesteld aan de heersende weersom-standigheden, en, meer dan op enige andere plek in de stad, in contact met de hemel. In een zee van glas, staal en gewapend beton, behoort het dak tot het domein van de natuur.
Het zicht op de stad
Maar dat is niet het enige wat het dak kan brengen. ‘Het verlangen om de stad te zien ging vooraf aan de midde-len om het te bevredigen,’ schrijft de Franse fi losoof Mi-chel de Certeau in 1980 in The Practice of Everyday Life. De schilders van de Middeleeuwen en de Renaissance verbeeldden de stad van boven en toonden een op dat moment ongrijpbaar perspectief. Maar zoals dat gaat met menselijke verlangens, haalden technologische ontwikkelingen de verbeelding na verloop van tijd in.
‘Opgetild worden naar de top van het World Trade Center, is uit de greep getild worden van de stad’. Met die woorden zet de Certeau zijn lezers op het dak van het World Trade Center in New York, en vervolgt: ‘Zijn hoogte verandert hem in een voyeur. Het zet hem op een afstand. Het transformeert de betoverende wereld het aangename met het noodzakelijke: een daktuin
be-schermt de dakconstructie tegen verval (door snelle ver-anderingen in temperatuur en vochtigheidsgraad tegen te gaan), en tegelijkertijd betekent het gebruik van het platte dak het herwinnen van de ruimte die het gebouw op de grond, in de stad inneemt. Zijn architectonische mogelijkheden maken het bovendien in potentie tot de beste plek van het gebouw. Het is, aldus Le Corbusier, ‘een authentieke architectonische gebeurtenis, een dra-ger van charme en poëzie, een magnifi eke, gratis luxe.’
Het dakterras als een plek voor herstel, niet alleen van het bebouwde oppervlak, maar ook van de natuur die hier was voordat zij plaats moest maken voor de stad. Eén die, bovendien, niets kost, hij is er immers al. Op het dak van Le Corbusiers appartement is deze na-tuur niet gecontroleerd, maar juist wild en autonoom. De schaarse foto’s tonen, in zwart-wit, een klein dakterras omgeven door wilde begroeiing. Zij wordt niet aange-legd, maar ontstaat: zaadjes worden aangevoerd door vogels of de wind en de groei wordt gedicteerd door de zon en de regen. Met het terugbrengen van natuur in de stad komt ook de natuurlijke cyclus het gebouw binnen: kleine koninkrijkjes van groei en verval.
Hier is de gebruiker van het dak niet langer de baas, maar een stille waarnemer van een natuurlijk proces van evolutie. Voor de gebruiker lossen deze tuinen een
In het De Beistegui appartement in Parijs toont hij zich een meester van de manipulatie. Ik schreef al over de chambre à ciel ouvert, maar de route die de uitverko-ren bezoeker afl egt om hem te bereiken is minstens zo spectaculair. Vanuit het appartement voeren de smalle treden van een wenteltrap de bezoeker naar een
geslo-Appartement de Beistegui, chambre à ciel ouvert
waardoor hij bezeten werd tot een tekst die zich uit-strekt voor zijn ogen’.
Vanuit deze positie toont de stad zich als een golvend tapijt van verticale vormen. Het wordt, voor even, een leesbaar, monumentaal reliëf. Hij contrasteert dit alziend oog met het blinde rondwandelen op straatniveau, dat onze alledaagse ervaring van de stad bepaalt. De Cer-teau’s essay is uiteindelijk kritisch over de blik van boven, maar haar aantrekkingskracht is duidelijk: het brengt structuur aan in een normaal gesproken chaotische, la-waaierige en onoverzichtelijke ervaring van de stad. Richten we ons nu op, onze blik wegsturend van het ver-leidelijke gekrioel aan onze voeten, dan zien we dat er nog iets anders is, dat plots zichtbaar wordt: de horizon. Het begrip is op twee manieren te defi niëren, die onlos-makelijk met elkaar verbonden zijn. Het is de lijn waar de hemel de aarde raakt, en tegelijkertijd de grens van het voor ons zichtbare.
Le Corbusier was zich hiervan maar al te bewust; al zijn architectuur verhoudt zich expliciet tot de horizon. Hij nam echter geen genoegen met het simpelweg to-nen van het uitzicht: zijn gebouwen nemen positie in, ze tonen en verdekken. De relatie tot de horizon is bij hem niet neutraal, maar iets dat bewust vormgegeven kan worden.
grens van waaraf het (stedelijk) landschap gelezen kan worden. Hier toont hij Parijs zoals hij het ons wil laten zien, zíjn idee van de stad: een vlakke skyline waaruit de waardevolste architectonische schatten oprijzen: de Arc de Triomphe, de Eiff eltoren, de Notre Dame en de heuvel van Montmartre met daarop de Sacré-Cœur. Het dak werd door Le Corbusier gebruikt om de stad te ensceneren, en zo een geïdealiseerd beeld van de Parijs te construeren.
Het toevoegde meubilair vergroot het theatrale ef-fect: een open haard echoot de Arc de Triomphe (of andersom), er ligt gras bij wijze van tapijt, en de hemel is het plafond. Later voegt De Beistegui bij gelegenheid onder meer een spiegel en een papegaai toe, maar ook zonder deze attributen vormt deze openluchtsalon een bijzonder surrealistisch geheel.
Het dak biedt een vorm van ontsnapping, door in onze steeds dichter bebouwde steden de mogelijkheid te bieden de horizon te zien, en te veranderen hoe we de stad ervaren. Maar, zo demonstreert Le Corbusier, daar hoeft het niet bij te blijven. Het geeft ons bovendien de mogelijkheid van deze ervaring theater te maken, haar naar wens te manipuleren. Irrationaliteit en verbeelding sluipen hier de architectuur binnen, en nestelen zich op het dak.
ten, ovale ruimte op het dak, waar met behulp van een periscoop het panorama van Parijs op een ronde tafel geprojecteerd wordt. De stad wordt buitengesloten en het kunstmatig gesimuleerde alternatief krijgt de voor-keur boven the real thing.
Vanuit deze ruimte betreed je het dakterras, dat vol-ledig uit witte marmeren platen is opgetrokken en uit verschillende niveaus bestaat. Waar het Le Corbusier in zijn appartement en atelier nog te doen was om het introduceren van de wilde natuur, volgt hij hier een an-dere strategie. Natuur is nog steeds aanwezig, maar deze keer zijn het kaarsrechte heggen, in een spiraal getrimde struiken, een strak grasveld. De wilde natuur heeft plaatsgemaakt voor een kunstmatig landschap, dat bovendien mechanisch aangestuurd werd en op commando kon bewegen: de lange heg aan de zijde van de Champs-Elysées werd met een druk op de knop in de wand eronder verzonken, om zo het uitzicht op de allée tevoorschijn te toveren. Waar hij zijn woningen ka-rakteriseerde als machines voor het wonen, is dit ap-partement eerder een amusementsmachine, tot de nok gevuld met theatrale ingrepen.
Maar het grootste theater is nog altijd het uitzicht op de stad. Op het hoogste niveau, in de chambre à ciel
ouvert, blokkeert Le Corbusier welbewust het
Hoewel de dichtheid van eilandstad Manhattan het pionieren met dakgebruik achteraf een voor de hand liggende ontwikkeling maakte, moesten er Europese in-vloeden aan te pas komen voordat zijn belofte op grote schaal ingelost werd. In 1881 reisde Rudolph Aronson, een Amerikaanse dirigent en muzikant, door Europa. Hier ontdekte hij de pleasure gardens, tuinen van ple-zier voor zomers openluchtvermaak. In New York sloten de meeste theaters in de hete zomers noodgedwongen hun deuren; er bestond nog geen airconditioning. Om een alternatief te bieden besloot Aronson de pleasure
garden naar New York te exporteren. Op de grond was
echter geen plek. Zijn ingeving: het dak op. En wel de daken van de theaters zelf, die met hun grote opper-vlakken een schat aan ruimte boden.
In 1882 opende hij zijn eerste roof garden op het dak van het Casino Theatre, en al snel volgden naburige theaters aan Broadway zijn voorbeeld. De concurrentie maakte de inrichting van de daken steeds uitbundiger en fantastischer. Hele fantasiewerelden werden opge-tuigd om het avondlijk publiek van de straat af de daken op de lokken. Ze beloofden een nieuwe vorm van geza-menlijk plezier; een frivole ontsnapping uit de stad op ooghoogte.
Zo was er het New York Theatre, die door opeenvol-gende eigenaren als Jardin de Paris en Cherry Blossom
De vrijheid van het dak
Deze theatrale ontsnapping aan het alledaagse mani-festeert zich niet alleen in het zicht vanaf het dak, maar ook in hoe we deze plek kunnen gebruiken. Op het dak zijn soms dingen mogelijk, die elders niet door de beu-gel kunnen. Het New York in de tweede helft van de negentiende eeuw is een uitbundige illustratie van deze vrijheid van het dak.
die elders golden. Een plek van vrijheid, verscholen ach-ter de borstwering. Een backstage van de stad, waar nieuwe ideeën naar de oppervlakte konden borrelen.
Toen hij de stad in 1935 aandeed, was Le Corbusier net op tijd om de bloeitijd van de daktheaters mee te kunnen maken. Het is onduidelijk of hij ze ook daad-werkelijk bezocht heeft, maar uit zijn ontwerp voor een woongebouw in Marseille, de Unité d’Habitation (1947-1952), blijkt eenzelfde soort opvatting van het dak als vrijzinnige microkosmos.
Anders dan de daken van Le Corbusier die tot nu toe de revue passeerden is dit een publiek dak. Waar de ap-partementen in het gebouw zelf gericht waren op het in-dividuele leven, biedt het dak alles wat de bewoners tot een gemeenschap kon smeden. De ruimte van 164 maal
Unité d’Habitation, maquette van het dak Grove uitgedost werd, waar volgroeide bomen vol
bloe-sem de glazen overkapping voor podium en publiek om-hoog leken te houden. Of de Paradise Roof Garden op het Victoria en Republican Theatre, een opluchtdorpje voorzien van vijver, een Nederlandse boerderij en een Parijse molen, tijdens openingsuren voor de goede orde bevolkt met boeren, melkmeisjes en een selectie boer-derijdieren. Totaal fantastische architecturen waren het, die niets meer te maken hadden met de straat beneden, of het gebouw waarop ze stonden.
Maar de daken boden niet alleen een magisch de-cor, ook het vertier kan met recht grensverleggend genoemd worden. Er werd geëxperimenteerd met wat men toen schaarde onder vulgair vermaak, zoals vau-deville en variétéshows. Het waren plekken waar het voorheen onacceptabele toegestaan werd. Dingen die nooit plaats hadden kunnen vinden in de gesloten the-aterzalen, maar die, als ze eenmaal hun succes bewe-zen hadden, geregeld via de daken hun weg naar het mainstream entertainment beneden vonden.
Collectief plezier
Op de New Yorkse daken hoefde zowel de architectuur als het gebruik zich niet te conformeren aan de regels
wanen op een modern schip en op een antieke heuvel, transporteert de architectuur van het dak je zowel naar het verleden, als naar de toekomst. Maar het is ook een miniatuurstad, met zijn verzameling van functies en ge-bouwen, die een maximale dichtheid aan ervaringen bieden in een beperkte ruimte.
Hier lost het dak zijn belofte in als ultieme publieke ruim-te. Voor collectief, in plaats van privaat plezier. Tegen de achtergrond van het landschap aan de horizon, en de wolken en de zon erboven. Of, zoals Le Corbusier het
Het dak van de Unité d’Habitation
24 meter werd door Le Corbusier gevuld met onder meer een kleuterschool, een zwembad, een gymzaal, een solarium en een cafetaria. Ook is er een hardloop-baan, helemaal rondom, die doet denken aan de Fiatfa-briek in Turijn uit de jaren ‘20, waar het dak dienstdoet als testparcours voor auto’s uit de fabriek eronder. Maar het dak was bij Le Corbusier het domein van mens en natuur, niet dat van de auto.
Veel komt samen op dit dak. Natuur wordt gerepre-senteerd door onregelmatig gevormde heuvels van ton (speeltoestellen voor de kinderen die het dak be-volken), die hier even groot lijken als de al even grillige heuvels aan de horizon. Samen met de ruwe betonnen opbouwtjes die het dakprogramma huisvesten vormen ze het vocabulaire van een kunstmatig daklandschap.
Hier, als in eerdere projecten, neemt de hoge op-stand rondom het dak het uitzicht op de stad weg, een vestigt de aandacht op de heuvels rondom Marseille in de verte. Het is Le Corbusiers hommage aan de Acro-polis, die hij op 24-jarige leeftijd bezocht en die een die-pe indruk maakte. En dan met name de manier waarop de gebouwen op de heuvel er in direct gesprek treden met de horizon in de verte. Maar door de ventilatiepij-pen, met hun sculpturale verticale vormen, doet het net zo goed denken aan het dek van een oceaanstomer, een andere favoriete referentie. Door je afwisselend te
zelf formuleert: ‘Het [gebouw] biedt zijn dak aan aan het gezelschap van de wolken, de hemel, of de sterren’.
De Unité biedt zo een synthese van alles wat het platte dak stadsbewoners te bieden heeft. Het dak als plek waar we de natuur kunnen ervaren: wild, getemd of kunstmatig, en onderworpen aan de weersomstan-digheden. Een ruimte die ons in relatie brengt met onze omgeving, door het zicht op de stad en op de horizon te herstellen. Een plaats van vrijheid en experiment, zowel voor de architectuur als voor zijn gebruikers.
Als je al deze mogelijkheden en kwaliteiten van het stedelijk dak overziet, kun je concluderen dat we het dak ook op kunnen vatten als idee. Zoals publieke ruim-te naast een opruim-telsom van concreruim-te plekken, ook een idee vertegenwoordigt. Een idee over een plek vol ver-beelding en poëzie, een ‘authentieke architectonische gebeurtenis’, die ons in de stad de ruimte geeft voor een andere relatie tot de horizon, tot de natuur, en tot elkaar.
res tor ing t he v iew o f the c ity a nd t he h oriz on. A p lac e of fre ed om a nd e xp eri men tat io n, b oth f or t he a rch ite ctu re and f or i ts u ser s. Co nsi der ing a ll t hes e po ssi bili tie s and q ual itie s of t he urb an r oof , one c an c onc lud e tha t we c an a lso i nte rpr et the r oof a s an i dea . In t he s am e way t hat p ub lic s pac e rep res ent s an i dea , as w ell a s the s um o f a ser ies o f co ncr ete p lac es. A n id ea a bo ut a pla ce fu ll o f im agi na-tio n and p oet ry, a n ‘aut hen tic a rch ite ctu ral e ven t’, w hic h giv es u s spa ce w ith in t he c ity f or a d iff ere nt r ela tio nsh ip to t he h oriz on, t o natu re, a nd t o eac h oth er. 23 Her e, t he r oof fu lfi l s its p rom ise a s the u ltim ate p ub -lic s pac e. F or c olle ctiv e ins tea d of p riv ate p lea sur es. Aga ins t t he b ack gro und of t he lan dscap e on the hori-zon , an d the clo ud s an d sun a bov e it. O r, a s Le Co rbu s-ier h im sel f put s it: ‘ The [ bui ld ing] o ff er s its r oof t o the co mp any o f the c lo ud s, t he s ky, o r the s tar s.’ In t his w ay, t he U nité o ff e rs a s ynt hes is o f all t hat t he fl at r oof h as t o off er t o city d wel ler s. T he r oof a s a pla ce where we can exp eri enc e n atu re: wild , t amed or ar tifi -cia l, a nd s ub jec t to w hat eve r wea the r co nd itio ns p rev ail. A spa ce t hat b rin gs u s in r ela tio n to o ur e nvi ron men t, b y The r oof of t he U nité d ’H ab itat io n 22
Her e, a s in p rev io us p roj ect s, t he h igh p ara pet aro und t he r oof l im its t he v iew o f the c ity , and d raw s att ent io n to t he h ills a rou nd M ars eill e in t he d ist anc e. It i s Le C orb usi er’s h om age t o the A cro po lis , whi ch h e vis ite d at t he a ge o f 24 a nd w hic h mad e a dee p im pre s-sio n. Esp eci ally the way in whi ch the bui ld ing s on the hill e nte r int o dir ect c onv ers atio n with t he h oriz on i n the dis tan ce. B ut the v ent ila tio n pip es, w ith t hei r scu lptu ral ver tic al f orm s, r em ind u s of t he d eck o f an o cea n lin er, ano ther fav our ite ref eren ce. By e vok ing b oth a m od ern s hip a nd a n anc ien t hill , the a rch ite ctu re o f the r oof t ran sp ort s you t o the p ast and to the future . B ut, with its co lle ctio n of func tio ns and bui ld ing s, i t is als o a m ini atu re city , off e rin g a m axi -mum d ens ity o f exp eri enc es i n a lim ite d spa ce. Un ité d ’H ab itat io n, m od el of t he r oof 21 the par apet . A bac kst age of t he ci ty, where new ideas co uld b ub ble t o the s urf ace . Whe n he v isi ted t he c ity i n 19 35 , Le C orb usi er w as jus t in t im e to c atc h the h eyd ay o f the r oof top t hea tre s. It i s unc lea r whe the r he a ctu ally v isi ted t hem , but h is des ign f or a r esi den tia l bui ld ing i n Mar sei lle , the U nité d’H ab ita tio n (19 47-19 52), r eve als a s im ila r vie w of t he roo f as a l ib era ted m icr oco sm . Unl ike t he p rev io us r oof s of L e Co rbu sie r tha t we hav e see n, t his i s a pub lic r oof . The a par tm ent s in t he bui ld ing i tse lf a re foc use d on ind ivi dua l life , but t he roo f off ers t he r esi den ts a s pac e of c om mun alit y. L e Co rbu s-ier fi lle d th e 16 4 x 24 met re spa ce with a ki nd erg art en, a sw im min g po ol, a gy m, a sol ari um and a ca fet eri a. T her e is a lso a r unn ing t rac k, a ll a rou nd t he r oof , rem ini sce nt of the F iat f act ory i n Tu rin in t he 19 20 s, w her e th e ro of ser ved a s a tes t tra ck f or c ars m ad e in t he f act ory b e-low . B ut in Le Co rbu sie r’s wor ks, the roo f is the d om ain of m an a nd n atu re, n ot t hat o f the c ar. A lot c onv erg es o n thi s roo f. N atu re i s rep res ent ed by i rre gul arl y sha ped c onc ret e hill s (p lay gro und e qui p-men t for t he c hild ren w ho p op ula te t he r oof ), w hic h lo ok as b ig a s the e qua lly e rra tic h ills o n the h oriz on. T og eth -er w ith t he r oug h co ncr ete s tru ctu res t hat a cco mm o-dat e the r oof p rog ram me, t hey f orm t he v oca bul ary o f an ar tifi cial roo f lan dscap e. 20
blo ssomi ng t ree s s eemi ngl y car rie d t he g las s canop y tha t pro tec ted t he s tag e and t he a ud ien ce. O r the P ar-ad ise Roof Gar den a t t he V ict oria and Re pub lican The -atr e, a n air bo rne v illa ge w ith a p ond , a Dut ch f arm a nd a Par isi an w ind mill , for g oo d mea sur e po pul ate d with far mer s, m ilk mai ds a nd a s ele ctio n of f arm a nim als d ur-ing o pen ing h our s. T hey w ere t ota lly f ant ast ic a rch ite c-ture s tha t no l ong er h ad a nyt hin g to d o with t he s tre et bel ow , or t he b uild ing o n whi ch t hey s too d. But t he r oof s not o nly o ff er ed a m agi cal s ett ing ; the ent ert ain men t can r igh tly b e cal led g rou nd -b rea kin g as wel l. T hey e xp eri men ted w ith w hat w as t hen c ons id ere d vul gar e nte rta inm ent , suc h as v aud evi lle a nd v ari ety sho ws. T hes e roo fs w ere p lac es w her e the p rev io us-ly u nac cep tab le w as a llo wed . Thi ngs t hat c oul d nev er hav e tak en p lac e in t he c lo sed t hea tre h alls , but w hic h, onc e the y had p rov en t hei r suc ces s, r eg ula rly f oun d the ir w ay f rom t he r oof s to t he m ain str eam e nte rta in-men t d ow nstai rs.
Col
lect
ive
ple
asur
e
On t he r oof s of N ew Y ork , the a rch ite ctu re a s wel l as its u se d id n ot h ave t o co nfo rm t o the r ule s tha t wer e ap plie d els ew her e. A p lac e of f ree do m, h id den b ehi nd 19 desi gns m ore and m ore exu ber ant an d fan tas tic . W hole fan tas y worl ds w ere c ons tru cte d in a n att em pt t o lur e the ev er-mor e-c riti cal a ud ienc es from the st ree ts onto the r oof top s. T hei rs w as a p rom ise o f a new f orm o f co lle ctiv e ple asu re; a f riv olo us e sca pe f rom t he c ity a t eye le vel . The re was the N ew Yor k The atr e, f or exa mp le, w hic h was dre sse d up by s ucc ess ive ow ner s su ch a s Ja rdi n de P ari s and C her ry B lo sso m Gro ve, w her e matu re, The P ara dis e Ro of Gar de n on t op of t he V ict ori a an d Rep ub lic an T heat re 18The f
reed
om o
f the r
oof
Thi s the atr ica l esc ap e fro m the e ver yda y man ife sts i t-sel f not o nly i n the v iew f rom t he r oof , but a lso i n how we c an u se i ts s pac es. S om etim es t hin gs a re p oss ib le on the roo f th at canno t b e done els ewhe re. New Yor k in the s eco nd h alf o f the 1 9th c entu ry o ff e rs a n exu ber ant illu str atio n of t his f ree do m of t he r oof . Altho ug h t he de nsi ty o f t he M anhat tan pen ins ula mad e pio nee rin g with t he u se o f roo fs a n evi den t de -vel op men t, Eur op ean infl ue nce s ha d to be inv olv ed bef ore t his p rom ise w as fu lfi l led o n a lar ge s cal e. I n 188 1, R udo lp h A ron son , an Am eri can c ond uctor and mus ici an , tra vel led t hro ug h Eur op e. H ere h e dis cov -ere d the p lea sur e gar den s – lar ge a rea s for o utdo or sum mer e nte rta inm ent . In N ew Y ork , as t her e was n o air c ond itio nin g yet , mo st t hea tre s wer e for ced t o clo se the ir d oo rs d uri ng t he h ot s um mer s. A s an a lte rna tiv e, Aron son decide d to exp ort t he p lea sur e g arde n to New Yor k. H ow eve r, t her e w as no pla ce on the gro und . H is inn ova tio n: u p on t he r oof . And n ot j ust a ny r oof , but the r oof s of t he t hea tre s the mse lve s, w hic h off ere d a weal th o f s pac e. In 1 88 2, h e op ene d his fi rs t roo f gar den o n the C asi -no T heat re, and so on ne ig hbo uri ng B roa dw ay t heat res fol low ed h is e xam ple . Co mp etit io n mad e the r oof top 17 Le Co rb usier d elib erat ely b lo cks th e b ew ild erin g p an -oram a an d m akes the mar ble bal ust rade the bo und ary from whic h t he ( urb an) l and scap e can be r ead . H ere , he s ho ws P ari s as h e wan ts t o sho w it, h is i dea o f the cit y: a fl at s kyl ine f ro m whi ch t he m ost v alu ab le a rch i-tec tura l tre asu res p rot rud e: t he A rc d e Trio mp he , the Eiff el T ow er, N otr e Dam e and t he h ill o f Mo ntm art re with t he S acr é-C œur o n top . Le C orb usi er u sed t he ro of t o sta ge t he c ity a nd t o cre ate a n id eal ise d im ag e of P ari s. The a dd ed fu rni ture e nha nce s the t hea tric al eff ec t: a fi re pla ce e cho es t he A rc d e Trio mp he ( or v ice v er-sa) , gra ss d oub les a s car pet , and t he s ky i s the c eili ng . Lat er, De Bei ste gui occ asi ona lly a dd ed , am ong oth er thi ngs , a mir ror a nd a p arr ot – b ut eve n with out t hes e att rib utes , thi s op en-air s alo n for ms a p art icu larl y sur -rea lis tic w ho le. The r oof t hus o ff e rs a f orm o f esc ap e, b y off eri ng t he o p-po rtu nity t o see t he h oriz on i n our i ncr eas ing ly d ens ely bui lt-up c itie s, a nd t o cha ng e how w e exp eri enc e the city . But , as L e Co rbu sie r dem ons tra tes , tha t is n ot a ll. It a lso g ive s us t he o pp ortu nity t o man ip ula te t his e xp e-rie nce a nd tu rn i t int o a the atr ica l mo men t. I rra tio nal ity and i mag ina tio n sly ly c ree p int o the a rch ite ctu re, a nd tak e u p r eside nce on the roo f. 16der nea th, thu s rev eal ing t he vie w of t he allé e. Whe re Le C orb usi er d esc rib ed h is d wel lin gs a s mac hin es f or liv ing , th is ap art men t is mo re of an ent ert ain men t m a-chi ne, fi lle d to t he b rim w ith t hea tric al i nve ntio ns. But t he g rea tes t the atr e of a ll i s stil l the v iew o f the cit y. A t the h ig hes t lev el, i n the cham bre à cie l o uve rt, Ap art me nt d e Be ist eg ui, cham bre à ci el o uver t 15 Le C orb usi er w as a ll t oo a war e of t his ; all h is a rch i-tec ture e xp lic itly r ela tes t o the h oriz on. H ow eve r, h e did not s ett le f or s im ply s how ing t he v iew . His b uild ing s tak e a po siti on; t hey s how a nd c onc eal . The ir r ela tio nsh ip t o the h oriz on i s not n eut ral , but s om eth ing t hat c an b e co nsc iou sly d esign ed . In t he D e Bei ste gui a par tm ent i n Par is, L e Co rbu sie r sho ws h im sel f to b e a mas ter o f man ipu lat ion . We’ ve a l-rea dy see n the cham bre à ciel o uve rt, but the rout e ta ken by p riv ile ged v isi tor s to r eac h it i s jus t as s pec tac ula r. Fro m the a par tm ent , the n arr ow s tep s of a s pira l sta ir-cas e lea d the v isi tor t o a clo sed , ova l spa ce o n the r oof . In t his s pac e, a p eris cop e pro jec ts t he p ano ram a of P ar-is o nto a r oun d tab le. T he c ity i s exc lud ed a nd t he a rtifi -cia lly s im ula ted a lte rna tiv e is p ref err ed t o the r eal t hin g. Fro m thi s spa ce o ne e nte rs t he r oof t err ace , whi ch is c lad e ntir ely i n whi te m arb le s lab s and c ons ist s of diff ere nt l eve ls. W hile t he r oof o f Le C orb usi er’s a par t-men t and stu dio i ntr od uce s w ild n atu re, her e he f ollo ws a diff ere nt str ate gy. N atu re i s st ill p res ent , but t his t im e it i s rep res ent ed b y per fec tly s tra igh t hed ges , shr ub s trim med a s sp ira ls, a nd a n eat l aw n. T he w ild ern ess h as giv en w ay t o an artifi ci al l and scap e. T his lan dscap e is fur the rmo re mechan ical ly cont rol led to mo ve on de -man d. A t the p ush o f a but ton , the l ong h ed ge o n the sid e of t he C ham ps-Ely sée s was s unk i nto t he w all u n-14
the Mid dle Age s an d t he Re nai ssanc e de pic ted the city fro m ab ove a nd s how ed a n at t hat t im e im po ssi ble p er-sp ect ive . But a s with a ll h um an d esi res , ove r tim e tec h-nolo gica l de vel opm ent s ca ugh t u p wi th t he im agi nat ion . ‘To b e lift ed t o the t op o f the W orl d Tra de C ent er i s to be l ift ed o ut of t he g ras p of t he c ity .’ W ith t hes e wor ds, De C ert eau p uts h is r ead ers o n the r oof o f the W orl d Tra de Cen ter i n N ew Yor k, a nd co ntin ues : ‘H is ele vat io n tra nsfi gu res him int o a voy eur . It put s hi m at a di sta nce . It t ran sfo rm s the b ew itc hin g worl d by w hic h one w as “p oss ess ed ” int o a tex t tha t lie s bef ore o ne’ s eye s.’ Fro m th is po siti on, the city is rev eal ed as an und ula t-ing c arp et o f ver tic al f orm s. I t bec om es, f or a m om ent , a le gib le, mo num ent al r elie f. D e C ert eau co ntr ast s th is all-see ing e ye w ith t he b lin d wal kin g aro und a t str eet lev el, w hic h det erm ine s our e ver yda y exp eri enc e of t he city . He i s ulti mat ely c riti cal o f the v iew f rom a bov e, b ut its a pp eal i s cle ar: i t str uctu res a n orm ally c hao tic , no isy and c onfu sin g exp eri enc e of t he c ity . If w e str aig hte n our b ack s, t aki ng o ur e yes o ff o f the sed uct ive b ust le a t our f eet , we s ee t hat t her e is s om e-thi ng e lse t hat b eco mes v isi ble : the h oriz on. T he t erm can b e defi ne d in t wo i nte rco nne cte d way s. I t is t he l ine whe re t he s ky t ouc hes t he e art h, a nd a t the s am e tim e the b oun dar y of w hat i s vis ib le t o us. 13 pla ce t hat , mo reo ver , co sts n oth ing , as i t is a lre ad y the re. O n the r oof o f Le C orb usi er’s a par tm ent , natu re is n ot c ont rol led , but r ath er w ild a nd a uton om ous . The sca rce p hot og rap hs s how , in b lac k and w hite , a sm all roo f ter rac e sur rou nd ed b y wild v eg eta tio n. I t is n ot l aid out , b ut ra the r cr eat ed : se ed s ar e su pp lie d by bir ds or the w ind , and g row th i s dic tat ed b y the s un a nd t he r ain . With t he r ein tro duc tio n of n atu re i nto t he c ity , the n atu -ral c ycl e ent ers t he b uild ing : sm all k ing do ms o f gro wth and deca y. Her e, the vis ito r of the roo f is no lo ng er in cha rge , but a si len t ob ser ver of a na tura l pr oce ss of evo lut io n. In do ing so, the se gar den s fu lfi l a ro man tic des ire for the out do ors . Bec aus e lik e the t huy a, t he l ilie s and t he f als e syc am ore , peo ple o n the r oof a re e xp ose d to t he w eat h-er c ond itio ns a nd , mo re t han a nyw her e els e in t he c ity , in c ont act w ith t he s ky. I n a sea o f gla ss, s tee l and r ein -for ced c onc ret e, t he r oof b elo ngs t o the r eal m of n atu re.
The v
iew o
f the c
ity
But tha t’s not the o nly t hin g th e ro of can acc om plis h. ‘T he d esi re t o see t he c ity p rec ed ed t he m ean s of s at-isf yin g it,’ w rite s Fre nch p hilo so phe r Mic hel d e Cer tea u in 1 98 0 in The P rac tic e of E ver yda y Life . The p ain ter s of 12tec ts t he r oof c ons tru ctio n fro m dec ay b y pre ven tin g rap id c han ges i n tem per atu re a nd h um id ity . At t he s am e tim e mak ing u se o f the r oof m ean s reg ain ing t he s pac e tha t the b uild ing o ccu pie s on t he g rou nd . Its a rch ite c-tura l po ssi bili tie s furt her mo re m ake i t pot ent ial ly t he bes t pla ce i n the b uild ing . Acc ord ing t o Le C orb usi er, it b ecome s ‘… an a uth ent ic a rch ite ctu ral e ven t, c arr ier o f cha rm a nd p oet ry, a m agn ifi c ent f ree l uxu ry. ’ The r oof t err ace a s a pla ce f or r ep air, n ot o nly o f the s urf ace t he b uild ing c ove rs, b ut als o of t he n atu re tha t exi ste d bef ore i t had t o mak e way f or t he c ity . A The r oof g ard en of L e Co rb usi er’s a par tm ent a nd at elie r 11 whe re m od ern ist s up po rte rs o f the fl at r oof c am e up aga ins t the m ore t rad itio nal ist d efe nd ers o f the p itc hed roo f). H ow eve r, t han ks i n no s mal l par t to L e Co rbu sie r’s eff o rts , the r ise o f the fl at r oof h ad b eco me i nev ita ble .
A m
agni
fi ce
nt l
uxur
y
‘A roo f-g ard en est abl ish ed in 19 32, on the eig ht fl o or o f a blo ck o f fl at s in P aris , lef t in i ts n atu ral s tat e sin ce 1 94 0: ivy , cyt his e, l ila s, e uon ym us, b ox, p lan e (fa lse s yca mor e), dog r oses , t huy a, la ven der, l ilies , lil ies o f t he v alle y, i ris , and s eve ral b ush y pla nts , gra ss. T his r oof h as n eve r lea ked .’ Thu s, i n R epo rt s ur un toi t-ja rdi n, L e Co rbu sie r des cri bes the r oof o f his s tud io a nd a par tm ent o n the t op fl oo r of a res id ent ial b uild ing i n Par is. H e des ign ed i t in 1 93 1 to -get her w ith P ier re J ean ner et, a nd l ive d the re f rom i ts co mp let io n unt il h is d eat h in 1 96 5. It i s a str iki ng i llu str atio n of h is i dea s ab out t he r oof , as h e exp res sed t hem i n 19 27 i n his m od ern ist m ani -fes to, t he F ive P oin ts o f a New A rch ite ctu re. O ne o f the fi ve p oin ts i s ent ire ly d evo ted t o le s toi ts j ard ins , roo f gar den s, w hic h in h is v iew a re a n id eal s ynt hes is o f wha t is ple asa nt and w hat is nec ess ary : a r oof gar den pro -10lar ge p art s of A mer ica t her efo re h ave a l ong t rad itio n of fl at r oof s, w hic h wer e use d as a w elc om e ext ens io n of l ivin g sp aces whe rev er p ossib le. The op posi te is tru e for C ent ral a nd N ort her n Eur op e: t he w et a nd r ela tiv ely co ld c lim ate m ad e slo pin g roo fs t he m ost o bvi ous c on-str uct io n met ho d for a l ong t im e. From the Rena iss ance on war ds, how eve r, t he fl at roo f bec am e mo re o f an a ttr act io n in t he n ort her n co un-trie s as w ell. N ot l eas t bec aus e of t he h ang ing g ard ens of B aby lo n, w hic h wer e inc orp ora ted b y the G ree ks i nto the ir s eve n won der s of t he w orl d and t hus b eca me p art of t he i mag ina tio n of t he Ren ais san ce. N eve rth ele ss, i t too k unt il t he 2 0th c entu ry b efo re t he fl at r oof w oul d gai n a foo tho ld i n the n ort her n co unt rie s, m ad e po ssi ble by a n um ber o f tec hno log ica l dev elo pm ent s. Bef ore t he F irs t Worl d War i t was p io nee red b y arc hi-tec ts s uch a s Fra nk L loy d Wrig ht i n Am eri ca a nd A do lf Loo s in E uro pe, b ut for i ts fi n al b rea kth rou gh w e hav e to wai t un til aft er t he Fir st Worl d War , w hen the t ech nic al pos sibili ties wer e c om ple men ted by a col lec tiv e d esire for n ew a rch ite ctu re. It i s her e tha t we a rri ve a t the w ork a nd t ho ugh t of Le C orb usi er, w ho w as o ne o f the g rea tes t ad voc ate s of the a rch ite ctu ral e lem ent ( and i t nee ded r ep res ent atio n, evi den ced b y a ‘ro of d isp ute’ d uri ng t he c ons tru ctio n of the W eis sen hof sie dlu ng , a bui ld ing e xhi biti on f rom 1 92 7, 9 den s has n eve r bee n fou nd) s how a w ond rou s, s tep ped mo unt ain . Poss ib ly, i t is t he fi rs t gre en r oof i n his tor y. Who w oul d hav e tho ugh t tha t we w oul d fi nd a cce ssi -ble r oof s far o n the o the r sid e of o ur c ale nd ar? N ot a rec ent i nve ntio n, t her efo re, a nd c ert ain ly n ot a w est ern one . Lat er, fl at r oof s are f oun d mai nly i n dry , hot a rea s whe re kee pin g out rai n do es not p lay suc h a m ajo r rol e, and w oo d ( of wh ich much i s ne ede d f or t he c onst ruc -tio n of s lo pin g roo f co nst ruc tio ns) i s a sca rce c om mo d-ity . Med ite rra nea n co unt rie s, A sia , the M id dle E ast a nd The han gin g g arde ns o f B abyl on 8
ear th. Rese arche rs s usp ect tha t t he p lat for ms o f t he zig gur ats w ere o nce p lan ted w ith t ree s, w hic h pro vid -ed s had e on t he o fte n lo ng a nd h ot r oad t o the t op . It mak es t hem t he e arl ies t kno wn a cce ssi ble r oof s. H ere , furt her mo re, the roo f w as not an aft ert ho ug ht, but in fac t the rai son d’ê tre of t he who le c onst ruc tion : a rai sed pla tfor m wi th wh ich the Mes opot amian s w ere conne ct-ed t o the h eav ens . Ab out s ixt een c entu rie s lat er, N eb uch ad nez zar I I, kin g o f B abyl on, com miss ione d t he c onst ruc tion of a ser ies o f gig ant ic t err ace s. T he l eg end ary s tru ctu re, whi ch h as c om e to be k now n as the h ang ing gar den s of Bab ylo n, w as s aid t o hav e bee n a gift t o his w ife , Am ytis , who mi sse d t he m oun tai nous lan dscap e o f he r hom e-lan d. O n the a sce nd ing s eri es o f ter rac es, w hic h wer e car rie d by g iga ntic c olu mns , gar den s wer e lai d out w ith a wid e var iet y of t ree s and p lan ts. L ate r rec ons tru c-tion s ( conc lus ive evide nce o f t he e xis tenc e o f t he g ar-The Z ig gur at of Ur 7 fl at r oof . Le C orb usi er, w ho w ent o n to b eco me o ne o f the e ngi nes o f mo der n arc hite ctu re, w as a k ey fi gu re i n thi s res pec t. H e exp lic itly f orm ula ted t he p ote ntia l of t he roo f, a nd i llu str ate d it i n his e xte nsi ve o euv re i n the m ost div ers e way s. In wha t fo llo ws – ju mp ing thr oug h hi sto ry and lo ose ly acc om pan ied b y a num ber o f bui ld ing s by L e Co rb usi er – we w ill e xp lo re t he p oss ib ilit ies o f the fl at r oof a nd t he way i n whi ch t hes e hav e bee n tra nsl ate d int o arc hite c-ture .
Zig
gura
ts a
nd h
ang
ing
gard
ens
The d esi re f or t he r oof i s as o ld a s our fi rs t citi es. In t he s out hea st o f Ira q, a g iga ntic b ric k pla tfo rm r is-es f rom t he d ese rt. I t has t he s am e lig ht b row n co lo ur as t he s urr oun din g san d, a nd t ap ers u pw ard s. T hre e sta irc ase s tak e you t o wha t is n ow t he h igh est l eve l, but o rig ina lly t his m ass ive s tru ctu re m ust h ave b een a lot h igh er; o nly t he f oun dat io ns n ow r em ain . The y are the r em nan ts o f the Zi gg ura t of U r, b uilt a rou nd t he 2 1st cen tury B C as p art o f a cit y-st ate i n anc ien t Mes op o-tam ia. The zig gura ts w ere r elig io us b uildi ngs , w ho se rai sed pla tfor ms w ere int ende d t o c onnect heav en an d 6and refl ec tio n, a s an opt ica l m ach ine for ob ser vin g th e city , and a s a sur rea lis t man ife sto . A pla ce o f the atr e and i mag ina tio n, t his r oof , and i ts e cho es r eso und o n the r oof o f De R ott erd am . But w her ein e xac tly l ies t he att rac tio n of t he u rba n roo f? W hy i s it a lw ays a n ad ven ture t o ent er a r oof , to bec om e par t of t he s kyl ine o r pee k ove r the e dg e, a s if y ou h ad s ud den ly s urf ace d fro m so met hin g you h ad bee n un kno win gly imm ers ed in all a lo ng? Pos t-w ar ci tie s li ke Ro tte rdam , wi th t heir abun danc e of unu sed roo f sp ace , m ay sug ges t th e op po site , but the a rch ite cts of m od ern ism s aw a c lea r pu rp ose f or t he Ap art me nt d e Be ist eg ui, cham bre à ci el o uver t 5 The w ay i n whi ch t hes e ico ns o f the R ott erd am s ky-lin e ap pea r ab ove t he e dg e of t he b alu str ad e – lik e a kin d of o rna men ts o n the h oriz on, c ut off fro m the c ity in whi ch the y ar e an cho red – re min ds me of a di ff er ent roo f. O ne t hat c an n o lo ng er b e vis ite d, b ut liv es o n in pho tog rap hs an d de scr ipt ion s. In 1 92 9, C harl es d e Bei ste gui , an e cce ntr ic m ulti mil-lion air e an d p atr on, c ommi ssi oned t he u p-an d-c oming Sw iss -F ren ch a rch ite ct L e Co rbu sie r and h is p art ner Pie rre J ean ner et t o tra nsf orm t he p ent ho use h e had bo ugh t in c ent ral P ari s. N ot f or s om eth ing a s ban al a s hab ita tio n, b ut as déco r de fêt e: a p lac e for p art ies a nd to i mp res s his c osm op olit an c irc le o f frie nd s. The r esu lt w as r em ark ab le, w ith a s its i nd isp utab le clim ax t he r oof t err ace o n top o f the p ent ho use . Her e, one c ould h ave a v iew o f the e ntir e pan ora ma o f Par is. How eve r, L e Co rbu sie r des ign ed t he s pac e as a s qua re bo rde red b y hig h, w hite w alls . A ch am bre à cie l o uve rt: a roo m tha t op ens u p to t he s ky. T he w alls b lo ck t he v iew of t he c ity , but n ot e ver yth ing i s ob scu red . A few m onu -men ts a pp ear a bov e the e dg e, s uch a s the E iff el T ow er and t he A rc d e Trio mp he, w hic h see m to s it o n a she lve lik e min iatu re w ork s of a rt. It i s an u nus ual r oof , but c lea rly n o les s exc itin g. I t ap pea ls t o the i mag ina tio n of i ts v isi tor s, w ho a lte rna tel y des cri bed i t as a n op en-air s alo n, a s a pl ace o f sile nce 4
The r oof of De R ott erd am I’m s tan din g on a r oof i n Rot ter dam . It i s a Tue sda y mo rni ng ; a wat ery s un t ouc hes t he s urf ace s aro und m e and , des pite t he r ela tiv e she lte r, m y sca rf fl a ps fu rio usl y in t he w ind . One c an h ear the s oft h um of t he i nst alla -tio ns, h id den b ehi nd a s tee l co nst ruc tio n. A t thi s hei ght , ab out 1 50 m etr es a bov e the p ave men t, t he c ity i s sile nt. The r oof i n que stio n is l oca ted o n the e ast ern mo st tow er o f De R ott erd am , the O MA -d esi gne d co mp lex tha t has b een a d om ina nt a dd itio n to t he R ott erd am sky lin e sin ce 2 013 . Des pite t he h eig ht, t he v iew o f the city i s lim ite d: t he g las s and s tee l fac ad e co ntin ues f or ab out t wo m etr es a bov e the r oof s urf ace , hid ing t he c ity fro m vie w. T he o nly v isi ble e lem ent s are t he c ut-o ff t op s of t wo n eig hb our ing t ow ers , the M aas tor en a nd t he New O rlea ns. 3
Wherein lies the a
ttr
action of the
y is it alway
f? Wh
roo
s an adven
ture
o become part o
oof, t
ter a r
to en
f
the skyline or peek over the edge
,
as if you had suddenly sur
faced
ou had been
omething y
from s
unknowingly immers
ed in all along?
For the occ
asion of the R
ott
erdams
e
Dak
endagen 2019
, Sereh Mandias
er to thes
or an answ
looks f
e questions.
xplores the possibilities o
The essay e
f
ays in
ent w
f and the diff er
t roo
the fl a
which these ha
ve been tr
ansformed
into ar
chitectur
e – touching upon
ts in his
various poin
tor
y and loosely
accompanied by a number o
f buildings
e Corbusier
chitect L
Swiss ar
rench-
by F
Author Sereh Mandias Concep t an Geest Léon v Design Emiel Efdée Print 500 copies Photogr aphy eh Mandias, p.5 Marius Gr p.3 Ser avo
t © Fonda tion Le Corbusier , c/o Pict
oright tion Le Corbusier wn © Fonda wn, p.11 unkno wn, p.8 unkno , p.7 unkno dam 2019 Amster , , tion Le Corbusier t © Fonda avo , p.15 Marius Gr dam 2019 ter oright Ams c/o Pict
c/o Pict oright Ams ter dam 2019 , p.18 unkno wn © Museum o f the City of Ne w York
, , p.22 jppm dam 2019 ter oright Ams , c/o Pict tion Le Corbusier wn © Fonda p.21 unkno Rot terdams e Dak endagen 20 19 Made possible b y:
