Paweł Pindera, Michał Pindera,
Josip Szames
Zachowania społeczne dzieci w
przedszkolu
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (30-31), 122-133
2006
Paweł Pindera, M ichał Pindera, Josip Szames
Zachowania społeczne dzieci w przedszkolu
Rozwój społeczny dziecka w edług H. M uszyńskiego dokonuje się na kilku płaszczyznach: poznaw czej, w olicjonalnej i emocjonalnej. Z kolei postaw y spo łeczne, które kształtujem y u dziecka łączą niejako te poznaw cze, w olicjonalne i em ocjonalne elem enty osobowości. K ształtow anie postaw społecznych dzieci je st nieodłącznym czynnikiem w ychow ania m oralnego. Bez podstaw - tw ierdzi
H. M uszyński - bez założenia w ystępow ania trw ałych predyspozycji jednostki do pew nych zachow ań, nie potrafilibyśm y ani przew idzieć, ani zrozum ieć tych zachow ań.1
D ziecko w w ieku przedszkolnym naw iązuje coraz szersze kontakty społeczne - i co najbardziej istotne - je st ono bardzo podatne na w pływ y otoczenia.
Z kolei M. Łobocki ujm uje „wychowanie społeczne ja k o coś w ięcej niż tylko
p ró b a przystosow ania wychowanka do warunków i sytuacji w ja k ic h wypadnie m u żyć i pracow ać. W ychowanek naśladując konstruktyw ne w zory postępow ania sw ych w ychowaw ców oraz identyfikując się i stale pogłębiając sw ój em ocjonal ny zw iązek z nimi, przysw a ja sobie reprezentowany p rz e z nich system w artości i norm, wysoko cenionych w społeczeństwie" }
Zdaniem S. N ieciuńskiego „rozwój społeczny rozum iany je s t ja k o w ynik p r z e
zw yciężania sprzeczności, która leży m iędzy jed n o stką a całością społeczną, gdyż człow iek je s t całością i jed n o cześn ie częścią w iększych całości. Jako całość je s t aktywnym, w ewnętrznie wolnym i twórczym podm iotem , charakteryzuje go p e wien stopień odrębności. Jako część spełnia określone w ym ogi istniejące w danej zbiorow ości podlegając działaniom czynników zew nętrznych.”3
Proces uspołecznienia dziecka polega na jego aktywnym w łącżaniu się w ludz ką wspólnotę. Zakres tej w spólnoty obejm uje całokształt zjaw isk przedstaw iają cych wartość zarówno dla jednostki, ja k i dla całych grup ludzkich. Istnieje kil ka grup takich zjawisk. S ą to przedm ioty naturalne i kulturowe, działania ludzkie i ustosunkowanie jednostek. Zatem społeczny i moralny rozwój dziecka wiąże się
1 H. M u szy ń sk i, W ych o w an ie m o ra ln e w z esp o le. W arszaw a 1976. г M . Ł o b o c k i, A B C w y ch o w an ia. K rak ó w 19 79, s. 29. J T am że, s. 32.
z opanow aniem przez nie sposobów posługiw ania się w spólnym i przedm iotami, form zachow ania się oraz postaw wobec zjawisk wspólnych, zgodnych z zasadami współżycia danej zbiorowości.
Rozwój sam odzielności następuje w efekcie kształtow ania się um iejętności po sługiw ania się przedm iotam i kulturow ym i. W ymaga zatem poznania przez dziec ko ich funkcji, budow y oraz społecznie przyjętych zasad ich w ytw arzania i naby w ania. Ze w zględu na zakres treści w yróżnić należy sam odzielność praktyczną i poznaw czą. W w ieku przedszkolnym rozwój sam odzielności praktycznej pole ga przede w szystkim na opanow aniu działań na przedm iotach oraz narzędziach. O dkryw anie zasad operow ania przedm iotam i i narzędziam i w raz z w ykryw aniem ich now ych zastosow ań to zakres sam odzielności poznaw czej. Proces ten zakłada rozw ijanie u dzieci um iejętności w ybiegania m yślow ego w przyszłość, przew i dyw ania w yniku działania, proponow ania i konstruow ania now ych rozw iązań.
Rozwój um iejętności w spółżycia i w spółdziałania dziecka z innym i ludźmi przejaw ia się w e w zrastającym , coraz to bardziej dojrzałym w spółuczestnictw ie danej jednostki w czynnościach w ykonyw anych razem z innym i osobam i w ro dzinie, w przedszkolu i w najbliższym otoczeniu dziecka.
Środow isko społeczne, w którym dziecko żyje i rozw ija się, a w ięc rodzina m ają w pływ na kształtow anie całej psychiki dziecka. Sam orzutnie naśladuje ono między innymi zw yczaje panujące w dom u i w otoczeniu dom ow ym , w którym przebyw a niezależnie od tego, czy są one dobre, czy złe. R odzinę określa się jak o m iniaturę społeczeństw a, w którym dziecko od najm łodszych lat uczy się przy stosow ania społecznego, przysw aja sobie i utrw ala w zory zachow ania osób mu najbliższych w danym momencie.
W zorce zachow ania w e w czesnym dzieciństw ie m ają bardzo duże znaczenie. Jeśli niew łaściw e zachow ania jednego z rodziców, bądź obojga często się pow ta rzają, trudno się dziw ić, że dziecko naśladuje je wc w łasnym zachowaniu.
W zorem dla dziecka są je g o rodzice. Oni zaspokajają jeg o potrzeby nie ty l ko biologiczne, ale także poznaw cze, o dpow iadają na je g o pytania słu ż ą radą i pom ocą, k ształtu ją życie uczuciow e. D o starczają mu w zorców postępow ania, uczą pojęcia dobra i zła, zach ęcają dziecko by było grzeczne, roztropne i sp o kojne.
W ychow anie dziecka należy harm onizow ać z kształceniem w rodzinie i kształ ceniem w przedszkolu. Rodzice w inni wiedzieć, jak ie są form y kształcenia przed szkolnego, aby sw oje nauczanie i w ychow anie prow adzili w sposób nie czyniący przełomu m iędzy życiem w rodzinie i w przedszkolu. Trw ałość sposobów zacho wania w ytw orzonych w rodzinie je st bardzo silna. Rodzina socjalizuje dziecko przez uczestnictw o w życiu rodziców i rodzeństw a, przez udział w gospodarstw ie domowym , w rozw iązyw aniu w spólnych problem ów życia realnego.
„Przejście z rodziny do przedszkola je s t istotną zm iana w życiu dziecka, które nieraz m oże stać się pow ażnym kryzysem "
,4
Dziecko bow iem przechodzi tutaj od życia w rodzinie do udziału w grupach rów ieśników , w których jeg o pozycja jest zupełnie inna, dalej dziecko w chodzi w zorganizow any tryb czynności i na m iejscu rodziców zjaw ia się w ychow aw ca, dla którego każdy w ychow anek je st tylko jednym z licznej grupy.„Przedszkole je s t sam odzielną instytucją opiekuńczo-w ychow awczą dla dzieci w wieku o d trzech lat do rozpoczęcia obowiązku szkolnego, w spierającą w ycho w anie rodzinne"?
N adrzędnym celem w ychow ania przedszkolnego, zgodnie z obow iązującą podstaw ą program ow ą, je st w spom aganie i ukierunkow yw anie rozw oju dziecka stosow nie do jeg o w rodzonego potencjału i możliw ości rozw ojow ych w rela cjach ze środow iskiem społeczno-kulturow ym i przyrodniczym .
Edukacyjna działalność nauczycieli placów ek przedszkolnych i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstaw ow ych z dziećmi m a zasadnicze znaczenie dla w ychow ania i kształcenia w szkole. W ynika to z faktu, że ten okres dzieciń stw a m a ogrom ny w pływ na ukształtow anie się ludzkiej osobow ości.
W ychow anie przedszkolne obejm uje w spom aganie rozw oju i w czesnąedukację dzieci od trzeciego roku życia do rozpoczęcia nauki w klasie pierw szej sześciolet niej szkoły' podstaw ow ej. Zarów no w spom agająca, ja k i ukierunkow ująca dzia łalność przedszkola, pow inna być realizow ana przy w spółudziale rodziców lub opiekunów dziecka. W obec nich placówki przedszkolne p ełn ią funkcję doradczą i w spom agającą działania w ychow aw cze, a więc pom agającą w rozpoznaw aniu m ożliw ości rozw ojow ych dziecka i w razie potrzeby w podejm ow aniu wczesnej interw encji specjalistycznej, inform ują o jeg o postępach uzgadniająkierunki pra cy i zadania do w ykonania oraz sposoby postępow ania przy ich realizacji.
W ychow anie społeczne dziecka, ze w zględu na sw oją rolę w kształtow aniu osobow ości dziecka, je st realizow ane w zadaniach w ychow ania przedszkolnego poprzez realizację zadań w ynikających z obszarów edukacyjnych. W każdym obszarze edukacyjnym są realizow ane cele w ychow ania społecznego.
Do zadań w ychow ania społeczno-m oralnego należy:
budzenie w rażliw ości em ocjonalnej i św iadom ości m oralnej; rozw ijanie ta kich cech charakteru jak: życzliw ość, uczciw ość, obow iązkow ość,
wzm acnianie więzi uczuciowej z rodziną, w yrabianie sam odzielności, um ie jętności w spółżycia i działania na rzecz innych,
w drażanie do przestrzegania zasad życia zbiorow ego i szacunku dla pracy, rozw ijanie aktyw ności społecznej i budzenie potrzeby w iedzy o św iecie,
4 W. P om y k ało , (red .). E n c y k lo p ed ia p ed ag o g iczn a. W arszaw a 1994» s. 636.
5 R. W ięck o w sk i, in terak cje i u sp o łe c z n ie n ie w g ru p ie p rze d sz k o ln e j. „W y ch o w a n ie w P rz ed sz k o lu ” 1991, n r 5.
w zm acnianie więzi ze środow iskiem społeczno-technicznym i przyrodni czym,
rozw ijanie uczuć patriotycznych.
Program w ychow ania w przedszkolu je st skonstruow any w ten sposób, iż treści przeznaczone dla grupy najm łodszej są w kolejnych grupach w iekow ych kon tynuow ane z uw zględnieniem w zrastających m ożliw ości i um iejętności dzieci. Program określa rów nież role społeczne dziecka, do których należy dziecko przygotow ać.
Jest to rola: członka rodziny,
członka zbiorow ości przedszkolnej, członka społeczeństwa.
Role te w ynikają z w arunków życia dzieci w ich bliskim otoczeniu i kształ tow ane są zgodnie z rozw ojow ym i m ożliw ościam i dzieci na każdym poziom ie w ieku przedszkolnego. W drażanie coraz bardziej św iadom ego ich pełnienia ma na celu nie tylko aktualne społeczne w ychow anie lecz stanowi w łaściw ą posta wę do podejm ow ania przez dzieci w przyszłości licznych i zróżnicow anych ról w społeczeństwie.
K ształtow anie postaw społecznych u dziecka, jeg o stosunek do innych, um ie jętność w spółżycia w zespole i podporządkow anie się w ym aganiom tego zespołu jest naturalnym w ynikiem przebyw ania dzieci w grupie. Już sam a organizacja życia zespołow ego kształtuje osobow ość jednostki w określony sposób. W pro gram ie w ychow ania w przedszkolu w yróżniono w zw iązku z tym treści, które dotyczą: w spółżycia w zespole - chodzi tu o elem entarne zasady w spółdziałania w grupie, a w ięc uw zględnienie interesów innych, zgodnej zabawy, spraw iedli wego podziału zabaw ek, w zajem nej życzliw ości i gotow ości pom ocy w razie potrzeby, szacunku do zabaw y i pracy innych, kształtow anie stosunku do dziecka do nauczycielki, w yw iązyw ania się z daw anych przez n ią poleceń, podporządko wania się w ym ogom dyscypliny itp.
N iem al każde działanie, postępow anie i zachow anie się dziecka w przedszko lu jest przeniknięte procesam i społecznym i. W każdym obszarze edukacyjnym m ożem y doszukać się haseł m ających na celu kształtow anie postaw' społecznych u dzieci.
K ształtow anie postaw społecznych dziecka w przedszkolu przebiega przede w szystkim w procesie rozw ijania um iejętności w spółżycia i w spółdziałania w zespole. “ M etody stosow ane w procesie w ychowania w przedszkolu m ają cha
rakter oddziaływ ania bezpośredniego i pośredniego - poprzez organizow anie środowiska wychowującego p rze z nauczyciela.”6 M etody charakterystyczne dla
126
oddziaływ ania bezpośredniego to przede w szystkim m etody słow ne, przez słowa bow iem w yrażające polecenia, nakaz, zakaz, pochw ałę, naganę itp., nauczyciel w chodzi w bezpośredni kontakt z dzieckiem bądź grupą dzieci. W ystępują także w tej grupie m etody percepcyjne, w ów czas gdy na dziecko w yw iera w pływ przy kład zachow ania się i postępow ania nauczycielki. O ddziaływ anie przykładem odgiyw a szczególnie istotną rolę w w ychow aniu małego dziecka, które cechuje silna tendencja do naśladow nictw a i identyfikacji.
Spośród m etod czynnych istotną rolę w oddziaływ aniu bezpośrednim odgryw a m etoda zadaniowa. Poprzez zadania staw iane przed dziećm i nauczyciel oddzia łuje na kierunek społecznych dośw iadczeń dziecka.
W w arunkach zbiorow ego w ychow ania szczególnego znaczenia nabierają m e tody polegające na pośrednim oddziaływ aniu na dziecko, zarów no ze w zględu na ich obiektyw ną wartość, ja k i na fakt, że nauczyciel nie je s t w stanie naw iązać bezpośredniego kontaktu z poszczególnym i dziećm i w takim stopniu, ja k m a to m iejsce w w ychow aniu rodzinnym , w którym m ożliw ości bezpośrednich kon taktów są o w iele bogatsze. Przy oddziaływ aniu pośrednim dom inującą rolę od gryw ają m etody czynne, a zw łaszcza m etoda sam odzielnych dośw iadczeń, której istotą je st taka organizacja życia w zespole dziecięcym przez nauczyciela, aby grom adzone przez poszczególnych członków zespołu dośw iadczenia m iały cha rakter pożądany. W arunki takie istnieją w zespole, w którym nauczyciel w prow a dza i utrwala system norm regulujących postępow anie, czuw a nad praw idłow ą strukturą grupy, oddziałując na pozycje poszczególnych jej członków. Inaczej m ów iąc - dziecko sam odzielnie zdobyw a dośw iadczenie w kontakcie z rów ie śnikami i dorosłym i, jednakże nauczyciel kieruje ow ym procesem w pływ ając na jakość dośw iadczeń.
Rola członka grupy przedszkolnej staw ia przed dzieckiem zupełnie nowe, różne od dotychczasow ych wym agań. Dziecko ma praw a i obow iązki, w zrasta gw ałtow nie liczba kontaktów z rów ieśnikam i, bezpośredni kontakt z osobam i dorosłym i je s t konieczny, ale i ograniczony, bo nauczyciel musi dzielić swój czas m iędzy liczną grupę.
W ażną rolę, w tym okresie, odgryw a bliski, bezpośredni kontakt z nauczy cielem , który pow inien takie stw orzyć w arunki w grupie przedszkolnej, aby do św iadczenia dzieci, m iały charakter pozytywny.
W toku ow ych kontaktów kształtuje się sylw etka społeczno-m oralna dziecka, a ponadto w yw ierają one istotny w pływ na układ stosunków społecznych w gru pie w okresie późniejszym .
Spraw ą najistotniejszą je st tu system norm regulujących współżycia. N auczy ciel przyjm uje na siebie rolę „ustaw odaw cy”, określający w sposób szczegółow y co w olno i należy czynić, a czego nie w olno. D otyczy to sposobu korzystania
z zabaw ek, pom ocy ja k i zachow ania się w określonych sytuacjach: w czasie zabaw i zajęć, w czasie czynności sam oobsługow ych. „Terenem grom adzenia najbogatszych dośw iadczeń społecznych są zabaw y i zajęcia dow olne. Tu też najw iększą rolę odgryw a system norm regulujących w spółżycie w zespole i w y nikające z nich zasady postępow ania” .
Już od pierw szych dni w przedszkolu nieodzow ne je s t funkcjonow anie dwóch podstawow ych zasad: dziecko może samo w ziąć potrzebne mu zabaw ki ze sta łego m iejsca przechow yw ania i po zakończeniu - w szystko należy odłożyć na miejsce w yznaczone. Fakt ten nie dopuszcza m ożliw ości zdobyw ania zabaw ek przem ocą, nie odbiera dziecko zabawki drugiem u. Takie zasady w prow adzają poczucie zaufania do kolegów, spokój i bezpieczeństw o.
W raz z upływ em czasu, w toku oddziaływ ania pedagogicznego, w zbogaca się dośw iadczenie dzieci, rozrasta się i kom plikuje system obow iązujących zasad postępow ania. W szelkie now e zasady i ustalenia w prow adzane są w przedszkolu przez proste nakazy i zakazy oraz przez um ow y zaw ierane z dziećmi. U m ow y są przejaw em tendencji zmierzającej do dem okratycznego stylu kierow ania grupą. Przy zaw ieraniu um ów z dziećm i istotne jest, by m ówić o tym co w olno i co na leży, a nie o tym czego nie wolno.
J. Chałasiński stwierdza, że „ W toku kierowania procesem w ychow ania nie
wystarczy coś dzieciom nakazać, zabronić czy też zaw rzeć umową, konieczne je s t czuwanie n a d tym, by obow iązujące zasady były p rze z dzieci respektow ane"?
Wyniki badań
Badania przeprowadzono w przedszkolach na terenie Śląska w 2005 roku. Bada niami objęto 54 dzieci 6-letnich oraz ich rodziców. Spośród grupy dzicci - 22 uczęsz cza do przedszkola po raz pierwszy. Pozostałe uczęszczają drugi i trzeci rok.
Z przeprow adzonego w yw iadu z rodzicam i w ynika, że w ykształcenie średnie posiada 33,3% m atek i 7,4% ojców; w ykształcenie zaw odow e m a 33,3% m atek i 66,7% ojców, a pozostali m ają w ykształcenie podstawow e.
W arunki m aterialno-bytow e przedstaw iają się następująco: 55,5% badanych ro dzin m a trudne w arunki m aterialne, 33,3% m a przeciętne, a dobre jedynie 11,1% badanych.
O koło 15% badanych posiada bardzo trudne w arunki m ieszkaniow e (na 1 po kój przypadają 4 osoby).
W iększość badanych rodziców stwierdziła, że ich dzieci m ają różne obow iązki w domu. P rzedstaw iają się one następująco: opieka nad rodzeństw em (25,9%
128
w ypow iedzi), w ynoszenie śm ieci (14,8% ), sprzątanie (33,3% ). N atom iast 14.8% badanych nie ma żadnych obow iązków dom ow ych.
Czynnikiem w arunkującym pozytyw ne funkcjonow anie rodziny je s t atm osfera panująca w rodzinie. Badana grupa rodzin w różny sposób określiła atm osferę życia rodzinnego. N ajkorzystniejsza atm osfera życia rodzinnego to atm osfera m iłości i w zajem nego zaufania (25,9% w ypowiedzi).
A tm osferą niesprzyjającą w ychow aniu dziecka je st sytuacja, gdzie dziecko obserw uje nieporozum ienia i aw antury rodziców (40,8% w ypow iedzi badanych), konflikty zw iązane z nadużyw aniem alkoholu (7,4%). Różnie też dzieci w yrażają się o swojej rodzinie. Ponad 40% badanych dzieci w ykazuje się przyw iązaniem do rodziny, 26% - chętnie opow iada o różnych sytuacjach z życia rodzinnego, 7% badanych dzieci źle w yraża się o sw oich rodzicach. S ą też dzieci, które niezbyt chętnie rozm aw ia o sw oich dośw iadczeniach w dom u rodzinnym .
W założeniach badaw czych przyjęto, że takie czynniki środow iska rodzinnego ja k w ykształcenie rodziców, liczba dzieci w rodzinie, stosow anie kar i nagród przez rodziców, atm osfera życia rodzinnego, obow iązki dziecka, sposób spędza nia czasu wolnego m ają wpływ na kształtow anie u dziecka postaw społecznych.
Pierw szym czynnikiem środowiska rodzinnego, który ma istotny w pływ na proces uspołecznienia dziecka je st struktura rodziny. D ziecko w ychow ujące się i rozw ijające w pełnej rodzinie, gdzie zarów no matka, ja k i ojciec, spraw ują opie kę nad dzieckiem , ma w iększe m ożliw ości i w iększe szanse lepszego i pełniej szego rozwoju.
Z badań w ynika, że dzieci w ychow ujące się w pełnych rodzinach (badana grupa rodzin pełnych stanow iła 66% ) w w iększym stopniu rozw ijają pozytyw ne cechy zachowań: koleżeńskość, opiekuńczość, um iejętności organizacyjne. U dzieci z rodzin niepełnych w ystępują takie cechy (u 50% badanych) ja k agresja, nie śm iałość. N atom iast w rodzinach rozbitych dzieci są nieśm iałe (37,5% b ada nych), bierne (25% ).
K olejny czynnik środow iska rodzinnego to w ykształcenie rodziców, a w szcze gólności w ykształcenie m atki. Z uzyskanych danych w ynika, że dzieci, których matki posiadają w ykształcenie podstaw ow e cechują się nieśm iałością (62,5% badanych), z w ykształceniem średnim - 20% cechuje się nieśm iałością. A gresję p rzejaw iają dzieci m atek z w ykształceniem podstaw ow ym - 25% ogółu bada nych. Badania w ykazały, że dla dzieci, których matki posiadają w ykształcenie w yższe niż podstawow e, takie cechy ja k koleżeńskość (44,5% badanych), um ie jętności organizacyjne (44,5% badanych dzieci) są łatw iejsze do nabycia niż dla
dzieci, których matki m ają w ykształcenie podstaw ow e.
Na podstaw ie danych dotyczących w pływu w ykształcenia matki na zachow a nia społeczne dzieci, m ożna stwierdzić:
im w yższe w ykształcenie, tym w w iększym stopniu u dzieci rozw ijają się takie zachow ania ja k koleżeńskość i um iejętności organizacyjne,
w ykształcenie podstaw ow e m atki w pływ a na um iejętności organizacyjne, nieśm iałość i agresję dziecka.
Spośród czynników społecznych w ażna też je s t liczba dzieci w rodzinie. W badanej grupie rodzin tylko 2 dzieci nie posiada rodzeństw a. W ponad 90% badanych, to rodziny z liczbą dzieci dw oje i więcej. Badania wykazały, że dzieci, które m ają przynajm niej jed n o rodzeństw o w rodzinie łatwiej nabyw ają postawy opiekuńczości w stosunku do innych, zw łaszcza m łodszych i słabszych. Ważne jest również, iż w dużym stopniu dzieci, które posiadają rodzeństw a m ają w ięk sze um iejętności organizacyjne, tzn. z pew nością łatwiej organizują sobie zabaw ę pozyskując tym sam ym tow arzystw o do zabawy.
N a uw agę rów nież zasługuje zastanow ienie się w jak im stopniu posiadanie rodzeństw a w pływ a na rozw ijanie u dzieci negatyw nych postaw społecznych. W badanej grupie dzieci wyniki w skazują, iż dzieci, które nie m ają rodzeństw a w w iększym stopniu rozw ijają zachow ania negatyw ne; aż w 50% w ykazują się biernością i nadruchliw ością.
Proces wychowania, a tym samym proces uspołecznienia dzieci, niejedno krotnie wiąże się z metodami stosowanymi w rodzinie. Stosowanie kar i nagród w procesie w ychowyw ania dzieci niesie za sobą różne skutki. W toku prow a dzonych badań zebrane dane wykazują, iż rodziny objęte badaniami stosują róż ne nagrody i kary w stosunku do dzieci. N ajczęściej stosowane kary w rodzinie w stosunku do dzieci to strofow anie, dokuczanie i obrażanie, są to kaiy słowne. Ponad 10% rodziców stosuje kary fizyczne, czyli bicie za różne przewinienia dzie ci. Stosowanie kar może w ywoływać u dzieci różne reakcje, klóre w pływ ają na rozwój zachow ań społecznych. U zyskane czynniki badań dotyczące zależności między stosow aną karą w stosunku do dzieci a ich zachow aniam i społecznymi świadczą, że szczególne znaczenie m a stosowanie kary bicia w stosunku do dzieci; wpływa lo bardzo niekorzystnie na rozwijanie u dzieci agresji, aż 66% badanych dzieci wykazuje taką cechę. O gólnie ujm ując wszelkie kary stosow ane w procesie w ychowania dzieci przynoszą raczej niepożądane skutki - u dzieci w znacznym stopniu rozw ijają się cechy budzące niepokój, niż cechy społecznic pożądane.
O prócz kar stosow anych w rodzinie, z analizy zebranego m ateriału badaw czego w ynika, że rodzice stosują rów nież nagrody w procesie w ychow yw ania dzieci. N ajczęściej stosow ane nagrody to pochw ały słow ne i nagrody rzeczow e w postaci słodyczy i zabaw ek.
Stosow anie nagród w stosunku do dzieci przez rodziców m oże przynosić ko rzystny i negatyw ny skutek. Bywa często tak, że dzieci w ykonując różne czyn ności, bądź św iadom ie przyjm ując pozytyw ne postaw y oczekiw ane przez doro
130
słych, oczekują w zam ian za to nagrodę. Z badań w ynika, że stosow anie przez rodziców nagród słow nych przynosi korzystny efekt (50% stw ierdza, że w pływ a na koleżeńskość, 37% - na um iejętności organizacyjne).
Dzieci w oczekiwaniu tylko na pochw ały słowne nic są nieśm iałe, ani bierne. N agrody rzeczow e niosą za sobą takie skutki, że dzieci są nadruchliw e, reagu j ą często nieodpow iednio. Stosow anie nagród takich, które pozw alają dzieciom oglądać program y telew izyjne nie zawsze przeznaczone dla dzieci, w iążą się z rozw ijaniem u dzieci agresji, może to w ynikać z tego, że dzieci obejrzały pro gram , który w łaśnie takich zachow ań m oże uczyć.
K olejny czynnik w ystępujący w środowisku rodzinnym i w arunkujący rozwój społecznych postaw dzieci to w arunki m aterialne i m ieszkaniow e, w jakich prze byw a dziecko i jeg o rodzina. O gólnie biorąc warunki bytow e dziecka często są niezależne od rodziny, zw łaszcza w obecnych czasach.
Badania wykazały, że ponad 50% dzieci przebyw a i w ychow uje się w złych w arunkach bytow ych, tylko dwie rodziny określiły sw oje w arunki jak o dobre. O gólnie ujm ując grupa badanych dzieci i ich rodziny należy do rodzin ubogich z ciężkim i warunkam i bytowym i. M a to oczyw iście sw oje odbicie w procesie uspołeczniania dzieci i nie tylko. Dzieci z rodzin, których w arunki są trudne m ają m niejsze szanse na ukształtow anie takich cech ja k koleżeńskość (28,5% w ypo w iedzi badanych), um iejętności organizacyjne (35,7% ). S ą w w iększym stopniu nieśm iałe i bierne. U tych dzieci rozw ija się taka cecha ja k agresja (15% w ypo wiedzi badanych), nadruchliw ość (21,5% w ypowiedzi).
Dzieci z badanej grupy, rów nież podlegają różnym obow iązkom w życiu rodzinnym . Tylko nieliczna bardzo, bo około 15% grupa dzieci nie je st obję ta żadnym obow iązkiem w dom u rodzinnym . Badana grupa w ym ieniała różne obow iązki, które obow iązują dzieci, ale przedstaw iono tu te obow iązki, które dziecko wykonuje najczęściej i w pierwszej kolejności. N ajczęściej w yróżniany obow iązek dziecka to opieka nad m łodszym rodzeństw em i obow iązek sprząta nia po zabaw ie m iejsca zabaw y i zabaw ek. W ykorzystanie pew nych obow iązków w dom u rodzinnym odpow iednio odnosi się do procesu uspołeczniania dzieci. Badania potw ierdziły, że rozw ijanie u dzieci poczucia obow iązkow ości w znacz nym stopniu w pływ a na rozwój jeg o sylwetki społecznej. D ziecko pełniące obo wiązki w dom u rodzinnym ma naw yk w ykonyw ania w szelkich poleceń i obo w iązków pow ierzonych mu w przedszkolu. O pieka nad m łodszym rodzeństw em to obow iązek szczególny, niesie za sobą kształtow anie u dzieci takiej cechy jak koleżeńskość (43% ) i opiekuńczość - (28,5% w ypow iedzi badanych), ale m oże nieść za sobą ujem ne skutki w postaci niechęci do w spółpracy z dziećm i m łod szymi w przedszkolu (14,5% w ypowiedzi), a naw et do rozw ijania u dzieci agresji (14,5% ).
K orzystnie w pływ ający na zachow ania społeczne dzieci je st obow iązek sprzą tania po sobie m iejsca zabaw y w domu. Dzieci te m ają takie poczucie rów nież i w grupie przedszkolnej. Brak jakichkolw iek obow iązków dziecka w społeczności rodzinnej w iąże się z tym, że dzieci w przedszkolu rów nież niechętnie podejm ują jakiekolw iek obow iązki, są w m niejszym stopniu przygotow ane do w spółpracy
z dziećm i w grupie przedszkolnej.
O prócz w ym ienionych czynników w ystępujących w środow isku rodzinnym , istnieją jeszcze i inne, które rów nież w arunkują rozwój społecznej postaw y dziecka. N ależą do nich takie czynniki, jak: postaw y rodzicielskie, atm osfera panująca w życiu rodziny, sposób spędzania w spólnie w olnego czasu i w iele in nych. U kazane czynniki i zależności, jak ie w ystępują m iędzy tymi czynnikam i a zachow aniam i społecznym i dzieci w przedszkolu są najistotniejsze. D ziecko w ychow ujące się w rodzinie pełnej, gdzie rodzice i rodzeństw o stw arzają at mosferę m iłości i w zajem nego poszanow ania, m a lepsze w arunki do rozw oju w szechstronnego. Poprzez naśladow nictw o i identyfikację, dzieci przysw ajają sobie te cechy postaw społecznych, które są społecznie pożądane i oczekiwane. W rodzinie gdzie, dzieci nie m ająodpow iedniej atmosfery, gdzie nie m a poczucia bezpieczeństw a, istnieje w iele pow odów ku tem u, by dzieci, nie m ając w łaści wego dobrego przykładu ze strony rodziców, nabyw ały i kształciły w sobie takie cechy zachow ań, które budzą społeczny niepokój, nie są i nie m ogą być akcepto wane w społeczeństw ie.
O prócz w szystkich czynników środow iska rodzinnego, istnieją rów nież czyn niki m ające w pływ na proces uspołeczniania dzieci, w środow isku w ychow aw czym, jak im je s t przedszkole. D ziecko objęte pracą dydaktyczno-w ychow aw czą przedszkola nieustannie podlega w pływ om w ychow aw cy - nauczyciela oraz w pływ om grupy przedszkolnej.
K ształtow anie postaw społecznych dzieci nie m oże przebiegać w oderw aniu od rozw ijania u dzieci jeg o całej osobow ości. Proces uspołeczniania dziecka na stępuje w czasie jeg o całego pobytu w przedszkolu. W toku w szelkich zajęć, zabaw i prac, które organizow ane są w przedszkolu. N ajczęściej stosow ane m eto dy przez nauczycieli, to m etody bezpośredniego oddziaływ ania: przykład, naśla dow nictw o, literatura, tłum aczenia. K ażdy nauczyciel prow adzący grupę dzieci w przedszkolu, w prow adza w spólnie z dziećm i, różne um ow y i oznaczenia, aby w spółżycie m iędzy dziećm i i m iędzy nauczycielem układało się z zadow oleniem i korzyścią d la dzieci. W prow adzenie w szelkich um ów i ich przestrzeganie sta nowi ju ż pew ien stopień uspołecznienia dzieci, a jednocześnie je st początkow ym etapem uspołecznienia dziecka.
Z akończenie
Badania wykazały, że środow isko rodzinne m a duży w pływ na proces uspo łecznienia dzieci. S ą czynniki tkw iące w rodzinie, które w arunkują zachow ania dzieci i są też takie czynniki, które w pływ ają w w iększym lub m niejszym stopniu na zachow ania dzieci. Rodzina jako naturalne środow isko w ychow aw cze, jest jednym z podstaw ow ych środowisk, które odgryw ają szczególną rolę w procesie kształtow ania sylwetki społecznej dziecka. D ziecko w ychow ujące się w rodzinie nabyw a rożnych cech zachow ań społecznych, które ujaw niają się w przedszkol nej grupie i w środow isku rów ieśniczym . Z akłócenia w ystępujące w środow i sku rodzinnym doprow adzają do zaburzeń rozw oju w łaściw ych postaw społecz nych, a tym sam ym do zaburzeń społecznego przystosow ania dziecka do życia w grupie przedszkolnej. Rozwój społeczny dziecka, zw łaszcza sześcioletniego je st w ażny dla rozw oju osobow ości i od najw cześniejszych lat należy dbać o do godne i sprzyjające w arunki, aby przyczynić się do rozw oju w łaściw ej sylwetki społecznej dziecka. U jednolicenie oddziaływ ań środow isk w ychow aw czych, ści sła w spółpraca i w zajem ne w spieranie się, to bardzo w ażny elem ent w osiąganiu w łaściw ych postaw społecznych dzieci. Rodzina jak o podstaw ow e środow isko w ychow ujące pow inna zapew nić dziecku takie w arunki aby jeg o rozwój prze biegał bez zakłóceń. Przedszkole pełni w tym w zględzie rów nież w ażną rolę i nie m oże działać w odosobnieniu od rodziny.
N a podstaw ie analizy w yników badań m ożna w ysunąć w nioski:
należy uśw iadam iać rodzicom rolę ja k ą odgryw ają w procesie w ychow ania dzieci rozw ijanie postaw społecznych pow szechnie akceptow anych w spo łeczeństw ie,
brak obow iązków w dom u rodzinnym może w pływ ać na rozw ijanie u dzieci cech zachow ań budzących niepokój społeczny,
kary stosow ane przez rodziców w stosunku do dziecka niew spółm iernie do przew inienia pow odują, że dzieci stają się mniej aktyw ne,
rodzaj stosowanej nagrody przez rodziców w stosunku do postaw dzieci ro dzi za sobą różne skutki zarówno pozytyw ne ja k i negatyw ne,
nauczyciel pow inien być w stałym kontakcie i ściśle w spółpracow ać ze śro dow iskiem rodzinnym tak aby proces uspołeczniania dziecka przebiegał pra widłow o,
dzieci w ykazujące negatyw ne cechy zachow ań społecznych pow inny być objęte odpow iednia opieką, aby m ożna było korygow ać negatyw ne nawyki.
Bibliografia
K ielar M ., R odzina dziecka przedszkolnego jak o środow isko w ychow aw cze. „W ychow anie w Przedszkolu” 1990, nr 9.
Ferenz K., Znaczenie w ychow ania przedszkolnego. „W ychow anie w Przedszko lu” 1993, nr 5.
M isiom a E., K ontakty interpersonalne w grupie przedszkolnej. „W ychow anie w Przedszkolu” 1987, nr 1.
N ikitorow icz J., U dział dziecka w organizacji życia rodzinnego. W arszawa 1987.
Pachałko J., O sobow ość, zachow anie społeczne dzieci. W arszawa 1992. W alczyna J., K ształtow anie postaw społecznych dzieci. W arszawa 1984. Ziem ska M ., Postaw y rodzicielskie. W arszawa 1989.
Znaniecki F., Praw a psychologii społecznej. W arszawa 1991. Zw iernik J., A lternatyw a w edukacji przedszkolnej. W rocław 1996.
