Daniel Kalinowski
"Czarno-biali Pomorzanie. Fotografia
chłopów pomorskich", red. Danuta
M. Sroka, Słupsk 2012 : [recenzja]
Acta Cassubiana 18, 317-320
Daniel Kalinowski
Słupsk
Czarno-biali
Pomorzanie.
Fotografia
chłopów
pomorskich
,
red. Danuta M. Sroka, Słupsk 2012
Jak wyglądalimieszkańcy pomorskiej wsi? Czy coœ ich wyró¿niało spośród innych ludzi przebywających na tych ziemiach? Czy mieli może niespotykane gdzie indziej stroje?Wykonywali niebywałe w innych stronach prace?Czy daje siêw czymś zewnêtrznym zauważyæjakąś szczególnąwnichpomorskoœæ albo kaszubskoœæ? Co wistocie mówią o nich dawne iwspółczesne fotografie?
Na pytania tego typu chciałoby siê odpowiedzieæ przeglądając album pt.
Fotografia chłopów pomorskich wydany przez Miejską Bibliotekê Publiczną im. Marii Dąbrowskiej w Słupsku w2012 roku. Jednoznacznych odpowiedzi trudno szukaæ, ponieważ czy też wystarczająco dużomamy materiału, aby było to możliwe...? Dziêki wieluzbiorom prywatnym oraz kolekcjom MuzeumPo morza Œrodkowegow Słupsku oraz Pommersches Landesmuseum w Greifswal-dzie Danuta M. Sroka mogła jakoredaktorkacałościmateriałuzbudowaæ trzy-stustronicowe wydawnictwo, które zawiera fotografie chłopów pomorskich uwiecznionychna zdjêciach od 1898 do 2012 roku. Czyto czego dokonano to dużo? Czy można ze zgromadzonych fotografii wysnuæ jakieś syntetyczne wnioski?
Czêœciowo tak. W albumiepodzielono materiał na kilka czêœci tematycz nych, które układają siê w rodzaj obrazowej opowieścio ślubie, narodzinach, chrzcie,komunii, pracy,zabawie, odpoczynku, staroœci i œmierci. Wszystkie te etapy ludzkiej egzystencji widocznesą w czarno-białych ujêciach ukazujących rodziny polskie,niemieckie, kaszubskie czy ukraińskie. Ale nietylko porządek etniczny jest tutaj ważny. Kiedy walbumie odnajdujemy oznaki obecnoœci lat powojennych, widzimy już znaczące zmiany. Chłopi pomorscy przestają byæ jednolici, stają siê niemiecko-polscy, kaszubsko-polscy, białorusko-kaszubsko--polscy, kaszubsko-niemiecko-podolsko-kieleccy. Zatemrzeczywistoœæ również ina pomorskiejwsi przestaje byæjednowymiarowa.
Pierwszym zespołem tematyczno-formalnymfotografii w albumie o chło pach pomorskich są portrety. Odnajdziemy wśród nich wizerunki kobiet
ze Swofowa k. Słupska z początku XXwieku, ubranychw czarne, eleganckie suknie opięte od stóp do głowy, z powagą i dostojnie wpatrzonew obiektyw aparatu (s. 13). Odnajdziemy równie¿ obrazstarego, spracowanego mę¿czyzny ze Studzienic, którego znoszone, nieco postrzępione ubranie dobitnie świad czy, ¿e na kaszubskiej wsi nikomu niebyło łatwo (s. 20). Portretoweujęciaprzy noszą ze sobą nie tylko informacje o modelu,aletakże o kulturowym otocze niu sytuacji,w jakiej robiono fotografię. Oto na jednym ze zbiorowych portre tów grupy rybaków z Rowów (s. 19), oprócz twarzy wąsatych mężczyzn odnajdziemy w tle, jako swoiste rekwizyty: sieci,więcierze i pływaki służące do połowy węgorzy. Ciekawostką jest również to, że w grupie prostychludzi, w jasnym pulowerze, obrócony bokiem do fotografa znajduje się Max Pech stein, światowej sławy malarz-ekspresjonista, który tutajwłaśnie odnalazł źró dło swojego natchnienia. Wpatrzenie się w fotografie trzech polskich kobiet pracujących zarobkowo wpomorskim domu junkierskimtakże przynosi zesobą dodatkowe treści (s.28). Oto jakież świecąceczystością butypracownic, które świadczą nie tylko o ich zmyśle porządku, ale i zasobności domuwłaściciela majątkualbo też jakże wyraziste broszki zmirty, przypięte nietylko dla ozdoby, ale teżw celu poinformowania okolicznych kawalerów, że mają do czynienia zpannami na wydaniu.
Drugi rozdział albumu dotyczy dzieciństwa na wsi. Ten najczęściej przy woływanywe wspomnieniach okres życia, także i w słupskim wydawnictwie wygląda szczęśliwie, choć nie zawsze sielsko.Jesttutaj kilkafotografii sprzed szkoły, na których dzieci wyglądająna zadbane i uśmiechnięte, leczjednocze śnie odnaleźć możnatakie przedstawienia, z których przebija smutekciężkiej pracy i materialnej biedy (s. 66). Z niedowierzaniem patrzymydziś narealia życia szkolnego dzieci wsipomorskiej.Mniejsza o fotografie, na którychwidać lekcję dotyczącą bogactw naturalnych ZSRR, jak informuje o tym napis na tablicy (s. 78). Bardziej zaskakująco wygląda „bonanza”, a więc obudowany na kształt skrzyni wóz konny,którym dowożono dzieci do szkoły,jak to przed stawiafotografia z lat siedemdziesiątych zTuchomia(s.93).Był to i taklepszy środek transportu, aniżelizwykłyzaprzęg konny, w którym jechało w porannej mgledoszkoły z Widzina do Kobylnicy k. Słupska nawetkilkanaścioro uczniów (s. 95).
Dalsze rozdziały albumu sąrównie fascynującew nagromadzeniu fotografii ludzi, wydarzeń i miejsc. Wszystkie przedstawiają społeczność wiejską Pomo rzaprzystępującą dosakramentówchrześcijaństwa, prostych ludzi wsizatrzy manychna zdjęciach przy różnychpracach, wwypoczynku, świętowaniu, dzia łalności artystyczneji w momentachostatniego pożegnania. Niektóre ujęcia są powtarzalne, np. fotografowanie gości weselnych czy grupy żniwiarzy, niektó rewszakżesą niepowtarzalnie w udokumentowaniu pastucha z PGR-u, nosi- wody, specjalisty od klepania kosy, kąpiących się w beczkach mężczyzn, czy
piorących ubrania w stawie kobiet. Inne znowu zdjęcia uwieczniają zespoły śpiewacze, teatralne, lutnistów, członków wiejskiej orkiestry, rzeŸbiarzy, haf-ciarki czywędrownych skrzypków. Dziś takich ludzi już się niemal nie spotyka. Współcześnie niektóre z fotografii wyglądają na surrealistyczne obrazy, choæ w istocie przedstawiają realia życia na Pomorzu, którego już nie można doś- wiadczyæ. Tym większazatemzasługa projektodawcówi wykonawców albumu, którypokazuje, jak może wyglądać jakaścywilizacyjnaciągłośæ, gdzie łączni kiem jest pomorska ziemia, trudna do uprawy, aleprzecież własna.
Wydawnictwo przynosize sobą także czynnik kulturowo-artystyczny i me-todologiczno-formalny. Polega to na możliwości zaobserwowania, jak zmie niała się na przestrzeni stu dwudziestu lat forma (gatunek) fotografii. Oto najstarszaz nich (s. 115),widzimy tutaj wspólnotę budowniczych domusza- chulcowego z Kluk. Nie wszyscy wyglądają na budowlańców, napewno nimi nie są małe dzieci i kobiety. Lecz ponad dwudziestoosobowa grupa ludzi zgromadzonych przy konstrukcji domu ukazujeróżnezawody i stosunki spo łeczne, a poza tym zaświadcza sobą o zintegrowaniu i wzajemnych zależno ściach. Oodwzorowanie społecznościwiejskiej dawnemu fotografowi chodzi ło, dlatego też spraszał tak wielu ludziprzedobiektyw.
WeŸmy inny przykład. To portret młodego mężczyzny zwyrazistym foto montażem (s. 22). Zdjęcie jestpamiątką z wojska, na którymwidnieje model, alei wyobrażeniawojny(sterowiec,dwupłatowiec, działo, statek, pamiątkowa urna) oraz portretJózefaPiłsudskiego,którełącznie mają przypominaæ szczyt nefunkcje służby wojskowej wPolscemiędzywojennej. Takie zdjęcie dla męż czyzny zzagubionejwśród lasów wsiprzypomina potem jemu samemu i całej jego rodzinie o bytności w dalekim. Toruniu, couwiecznia odręczny napis fotografa orazjegonazwiskonapieczątce złożonej wrogu zdjęcia.
Młodsze zdjęcia, już z czasów powojennych, naznaczone są niekiedy ide ologizacją. Widaæ na nich pochody pierwszomajowe,świetlicowe występy, ale i szkolenia z zakresu obsługi stalinowca, czyli ciągnika gąsienicowego(s. 42), na tle którego dumni młodzieńcy zażyczyli sobie zrobiæ fotografię. Jeszcze nowsze ujęcia, jużz końca wieku XX, uwalniająsię odideologicznego gorsetu. Fotografowani są ludzie, ale nie tyle wheroizmie pracy, cowwypoczynku czy w sytuacjach zaskakujących, jak nazdjęciu kiedygłównym modelem miał byæ gospodarzszczycący sięswoim koniem, zaśnagle głównymtematem stałosię raczej liźnięcie człowiekaprzez konia (s. 54).
Wszystkie te fotografie przedstawiające chłopów pomorskich w jednym albumie stały się zatem metanarracją, opowieścią o zmienności estetycznego pojmowaniaznaczeń i celu istnienia obrazu. Mówiątakżeoprzekształcającym sięstalepodejściu fotografa doludzi:odtraktowania ich jako pionków, wprzy gotowanejwcześniejlandszaftowej planszy, do podmiotów, którzy niosą ze sobą prawdę ifascynujące piękno.
Album Fotografia chłopów pomorskichwydany w Słupsku nie jest wyda rzeniem odosobnionym. Warto przypomnieæ, że podobny charakter miało wydawnictwoPolacy, Niemcy i Kaszubi, które prezentowało społeczność Pola- szeki okolic,opublikowane pod koniec lat dziewiêćdziesiątych wKassel albo też album Zatrzymane w kadrze szklanych negatywów, wydane w Słupsku w2004 roku ze zdjêciami Pomorza Słowińców,czy teżZatrzymane w kadrze
wnakładzie WydawnictwaRegion w2012 roku, prezentujące Wejherowo sprzed stu lat. Kiedy dodamy do tego album z fotografiami Niezwykłe zwykłe zdjêcia Kaszub Zbigniewa i Macieja Kosycarzów(2013), czy Tak to widziałemJana Maziejuka (2007), ułoży nam siê z tego całkiempokaŸna kolekcja fotografii upamiêtniających dawneiwspółczesnespołeczności pomorskie. Nieprzemija jący walor omawianego tutaj wydawnictwao pomorskichchłopach polega na ich prezentacji monograficznej, wnikliwymukazaniuwydarzeń może i małych, czasami codziennych, wrêcz błahych, ale już nieistniejących, przeszłych, pobrzmiewających w prywatnych wspomnieniach czy w literaturze piêknej. Właśnie podpatrzenie czynności, ubioru, gestu czy miny dawnych chłopów Pomorza przynosize sobą prawdê o dawnym czasie, którą warto ocalić.
