Kategoria rytmu we wczesnej edukacji artystycznej : przykłady praktycznej realizacji

Anna Boguszewska, Agnieszka

Weiner

Kategoria rytmu we wczesnej

edukacji artystycznej : przykłady

praktycznej realizacji

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 287-295

Anna Boguszewska, Agnieszka Weiner

Kategoria rytmu we wczesnej edukacji

artystycznej - przykłady praktycznej realizacji

Przygotow anie do pełnego uczestnictw a w kulturze to zadanie przew idziane do realizacji w praktyce edukacyjnej od pierw szego etapu kształcenia. R ozległość obszaru czyni z tego zagadnienia trudne w yzw anie dla nauczycieli nauczania po ­ czątkow ego. Z m ieniająca się rzeczyw istość niesie ze sobą w zrost w ym ogu ade­ kw atności kom petencji pedagogów.

W spółczesność różni się zdecydow anie w zakresie preferow anych w artości, postaw i sposobów życia od czasu m inionego. P ociąga to za sob ą konieczność koncentracji na kształceniu u w ychow anków um iejętności krytycznego, tw órcze­ go i niezależnego m yślenia. D yspozycje te uw aża się obecnie za niezbędne dla skutecznego funkcjonow ania w życiu.

Szczególnie istotna w ydaje się rola nauczyciela w kształtow aniu postaw y tw ór­ czej, która na etapie klas początkow ych przejaw ia się na ogół w sferze działalno­ ści praktycznej.

Edukacja artystyczna je st terenem kształtow ania i rozw ijania różnorodnych za­ interesow ań, zdolności i talentów uczniów, terenem stw arzającym olbrzym ie m oż­ liwości w zakresie rozw ijania tw órczych postaw. F undam entalne znaczenie od­ gryw a znajom ość przez nauczyciela rozw oju tw órczości rysunkow ej i m uzycznej dziecka oraz jeg o psychofizycznych m ożliw ości percepcyjnych w obszarze iko- nosfery i fonosfery. D oskonalenie um iejętności spostrzegania, analizow ania i w ar­ tościow ania jak o ści w izualnych w inno być elem entarnym zadaniem w obszarze początkow ej edukacji plastycznej. Wyżej w ym ienione um iejętności w zakresie jakości akustycznych kształtuje się w toku szeroko pojętej aktyw ności m uzycznej.

D otyczy ona śpiew u i ćw iczeń m owy, ruchu z m uzyką, gry na instrum entach, elem entarnego tw orzenia m uzyki i ćw iczeń w zakresie percepcji. System atyczne integrowanie powyższych fonu sprzyja harmonijnemu rozwojowi osobowości ucznia, stw arza także szansę odniesienia przez niego sukcesu w działalności artystycznej.

Jedną z centralnych kategorii tem atycznych w zakresie edukacji artystycznej, w spólną dla m uzyki i plastyki je st ry tm . Zagadnienie to - realizow ane w klasach I-III przede w szystkim w sferze praktycznej, działaniow ej - stw arza w iele m ożli­ w ości w zakresie integracji m uzyczno-plastycznej. Zadania odtw órcze i tw órcze realizow ane w tym obszarze w pływ ają na rozwój podstaw ow ych zdolności m u­

zycznych np. poczucia rytm u. D ają m ożliw ość tw órczych kreacji plastycznych doskonalących zdolności percepcyjne, pom ysłow ość w praktycznym posługiw a­ niu się jakościam i plastycznym i. Z aspokajają potrzebę aktyw ności i ekspresji arty­ stycznej stwarzającej m ożliw ości redukow ania napięć, mającej charakter terapeu­ tyczny.

Szczegółow e um iejętności m uzyczne w tym obszarze dotyczą :

❖ rytm izow ania i rytm icznej recytacji tekstów z zastosow aniem różnych środ ­ ków w yrazu;

❖ akom paniow ania do zabaw i piosenek z w ykorzystaniem gotow ych lub tw o­ rzonych przez uczniów tem atów rytm icznych;

❖ realizow ania ruchem w artości i tem atów rytm icznych;

❖ w yrażania poznanych w artości rytm icznych sym bolam i graficznym i;

❖ rozpoznaw ania i porów nyw ania w słuchanych utw orach określonych tem atów rytm icznych itp.

W zakresie edukacji plastycznej kształtow ać będziem y:

❖ um iejętność w yodrębniania m otyw u rytm u kilkuelem entow ego w układzie p a­ sow ym n a płaszczyźnie oraz w przestrzeni;

❖ tw orzenie układów rytm icznych z podanego m otyw u rytm icznego oraz tw o ­ rzenia w łasnych m otyw ów rytm icznych;

❖ przetw arzanie układów rytm icznych w edług podanej reguły np.: dom inanta w rytm ie, w ielow ątkow ość rytm u;

❖ tw orzenie w łasnych układów kom pozycyjnych z zastosow aniem rygorów ryt­ mu.

Niżej zam ieszczone ćw iczenia - zabaw y zostały zgrupow ane w okół centralnego tem atu- rytm . Zadania dotyczą edukacji m uzycznej i plastycznej. U łatw ią one, zdaniem autorek, taką organizację procesu dydaktycznego, w której edukacja a r­ tystyczna będzie jednocześnie n a u k ą i odpoczynkiem dla dzieci.

Zasadniczym zam ysłem autorek było takie skom ponow anie ćw iczeń, aby dziec­ ko uczestnicząc w zabaw ie osw ajało się ze specyfiką języ k a m uzyki i plastyki. Pojęcie rytmu, praktycznie znane dzieciom choćby z cyklicznych zjaw isk przyrod­ niczych, geograficznych (dzień-noc, pory roku), funkcjonuje na terenie obydw u dziedzin, jed n ak zakres i znaczenie je st inne dla każdej ze sztuk.

Rytm dla m uzyka to: „czynnik organizujący następstw o dźw ięków utw oru w czasie” 1. C hoć dźw ięk i rytm m ogą istnieć niezależnie od siebie to dopiero rytm tworzy z dźw ięków muzykę. „Rytm m uzyczny to zorganizowane następstwo dźw ię­ ków krótszych i dłuższych, słabych i m ocnych (...)”2.

1 J. Habela, Słow niczek m uzyczny, PW M , W arszawa 1972, s. 16.

D la plastyka rytm to „regularne pow tarzanie się m otyw u w odstępach (...) prze­ strzennych”3. R ytm y m ogą być proste i skom plikow ane, łatw iejsze i trudniejsze do odczytania. W klasach I-III kształtuje się następujące cechy rytm u plastycznego: m iarow ość, ciągłość i pow tarzalność motywu.

Dziecko uczestnicząc w zabaw ie m im ow olnie przysw aja sobie ję z y k specyficz­ ny dla każdej z dziedzin sztuki, rozum iejąc jednocześnie w spólne odniesienia, co zdaniem autorek je s t jed n y m z istotniejszych celów edukacji artystycznej pierw ­ szego etapu kształcenia.

Prezentow ane ćw iczenia są fragm entem większej całości.4

KJZI G łó w n e cele: ro z w ija n ie te c h n ik g ra fic z n y c h i k o m p o z y c ji, integracja grupy

Graficzne układy pasowe

Ciąg plastyczny, układ pasow y m ożna tw orzyć za pom o cą technik graficznych rozw iązując rozm aite zadania plastyczne, np.: rytm regularny, akcent kolorystycz­ ny. To szczególnie interesująca i łubiana przez uczniów praca. U czniow ie tw orzą kom pozycje stopniowo na kolejnych polach w ykorzystując m atryce* stempli. N aj­ lepiej, jeśli są to gotow e m atryce gum ow e (litery, cyfry) lub w ykorzystyw ane róż­ ne przedm ioty plastikow e, klocki, korki, klucze, gum ki do ścierania itp. Ważna jest w zajem na w ym iana m atryc i inw encja dzieci w poszukiw aniu przedm iotów , które m ogą dać pożądaną odbitkę.

U w aga:

Zadanie ćw iczy pam ięć w zrokow ą i pom ysłow ość. Sprzyja rozw ojow i uwagi, cierpliw ości i w ytrw ałości w pracy.

* M a try c a - form a, z której uzyskana je s t odbitka graficzna, wydruk.

4 2 G łów ne cele: tw orzen ie p a r ty t u r y rytm iczn ej, op racow anie w stę p u i za k o ń cze n ia

Tworzymy wstęp i zakończenie

Do piosenki w m etrum 4/4 dzieci opracow ują w stęp i zakończenie - partyturę rytm iczną na instrum enty perkusyjne.

3 H. H ohensee-C iszew ska, A BC w iedzy o plastyce, WSiP, W arszawa 1991, s.79.

4 A. Boguszew ska, A. Weiner, 160 pom ysłów na nauczanie zintegrow ane w klasach I-III, edukacja p lasty czn o -m u zy czn a, „ Im p u ls”, 2002.

Przykład: wstęp:

A U

J

. .

J

1 J . . J

1 J Л J

i

4

J 1

J _

V 4

* *

φ

m

- J 1 1 1 J ί

4 ф -r~ V--- f-

_È

_{ł J 1}

1

i

zakończenie

А - J 1 1 J

J }

i J

J 1

i

i

...

A

4

J J J ί T

J л i i

» -1 1 J 1

M J

1

J

* ï Ï I 'r ó jk ą t/^ \ T am buryn 1 V / G łów ne ceie nej, rozp o zn i Г 1 Г Ш ) filerze л м ш ш —

tw orzen ie rytm u, rozi iw a n ie o p a n o w a n y c h te

Tremolo na tamburynie

wijanie p am ięci m uzycz-m ató w ry tuzycz-m ic z n y c h

Rytmy dla zwierząt

D zieci w spólnie w ybierają (proponują) m otyw y rytm iczne pasujące ich zdaniem do cech kilku zw ierząt. Z ap isu jąje n a tablicy.

N a przykład 6 wąż g kogut 4

JJ J J I

-k0‘

4

J J I

G łów ne cele: p o d ział n a sylaby, ry tm iz a c ja te k stu poetyckiego

Rytmizacja tekstu

D zieci otrzym ują fragm ent w iersza, w ystarczy przydzielić je d e n w ers na parę. Zadaniem zespołów je st podział tekstu na sylaby i przyporządkow anie każdej syla­ bie określonej (w ybranej przez dzieci) w artości rytm iczn ej. D la ułatw ienia dzieci m ogą dysponować gotowym i, prostym i tem atam i rytm icznym i, zapisanym i na tek­ turkach. Tem aty pow inny być dopasow ane do opracow anego tekstu w taki spo­ sób, aby uw zględnić zgodność akcentów w rytm ie i m owie.

Przykłady mβ 40 ) mb m -) 1 m »

Z tych gotow ych m otyw ów dzieci dopasowuj ą naj lepszy ich zdaniem rytm, pasu­ ją c y do otrzym anego tekstu.

E. Szelburg - Zarem bina, „K urczątka” fragm ent (Św ierszczyk, 1982, nr 15) N a podw órzu kura chodzi

i kurczątka żółte w odzi P atrzy w niebo i n a boki: -Nie m a w rony

-Nie m a sroki. U w aga:

W pow yższym fragm encie w iersza w szystkie w ersy m ają tę sam ą liczbę sylab. Dlatego tem aty rytm iczne ułożone przez dzieci do dow olnego w ersu b ęd ą paso­ wać do całości. Z e w szystkich popraw nie ułożonych propozycji m ożna w ybrać je d n ą lub recytow ać rytm iczne tekst w iele razy, w ybierając różne rozw iązań

Przykład rytmizacji:

1

Φ m _W

N a p od -w ó -rzu ku -ra cho -dzi

„Kurka”

muzyka: Iwonna Skibińska - Czechowicz

słowa: Elw ira Drżał Wesoło

Φ

-N a w iej-słdm po - dw ór - ku p rzy - sia - d ła na m ur - ku

pstro - k a -ta k u r -ka, zer -ka na Bur-ka. Z ły B u -rek szcze-ka, kur-ka u -cie -ka

: 0 :

~JU.

*

-U.

^

z g u - b i -ła p ió r -ko gdzieś n a pod-wór -ku I zno -wu ta kur -ka

Ж & .

przy-sia-dła n a m ur -ku,

1. N a wiejskim podw órku p rzysiadła na murku pstrokata kurka, zerka na Burka.

2. Zły Burek szczeka, kurka ucieka, zgubiła piórko gdzieś na podwórku.

pstro-ка -ta kur -ka zer-ка n a Bur

3. I znow u ta kurka, przysiadła na murku, pstrokata kurka zerka na Burka. Ж z s G łó w n e c e le : tw ó r c z e e k s p e r y m e n t o w a n i e z d ź w ię k ie m , _{w sp ó łp ra c a w g ru p ie , im p ro w iz a c ja ru c h o w a}

Ustalam y sygnały

Dzielim y uczniów na grupy, każdej grupie przydzielam y instrum ent i prosim y o opracow anie sygnału określającego dow olną zabaw ę zim ową.

Przykłady:

lepienie bałw ana - m arakasy: (a) rzucanie śnieżkam i - bębenek: (b) jazd a na nartach - flet :(c)

d m s

Śpiew aną przez dzieci piosenkę o tem atyce zim ow ej nauczyciel przeryw a ustalo­ nym i sygnałam i. D zieci rozp oznają sygnał i n aśladu ją m ch em określone zabaw y zimowe

(a)J JJJ

J2

(b)J J J

_{< < <}

wJ J J

371 G łówne cele: im prow izacja rytm iczna, w spółdziałanie, percep­ cja słuchow a

Łańcuszek rytmiczny

Dzieci siedząc w ław kach kolejno proponują w łasne tem aty rytm iczne. P ierw ­ sze dziecko rozpoczyna, kolega w ław ce pow tarza i dodaje w łasny pom ysł. N a ­ stępne dziecko pow tarza tylko ostatnią propozycję i prezentuje swoją. Tw orzy się w ten sposób łańcuszek rytm iczny obejm ujący kolejno w szystkie dzieci.

Uwagi:

Stopniowo tem aty m ogą być coraz bardziej skom plikow ane i odtw arzane przy zastosow aniu różnorodnych efektów akustycznych

П Ш

G łów ne cele: an aliza, sy n teza , w ied za o rytm ie, p ercep cja

w zrokow a

Rytm regularny

N auczyciel poleca uczniom układać kom pozycję pasow ą, rytm iczną, regularną (szlaczek) w ykorzystując różnorodne klocki, m ateriał przyrodniczy.

n m

G łó w n e cele: a n a liz a , s y n te z a , w ie d z a o ry tm ie , p e r c e p c ja

w z ro k o w a

Rytm w otoczeniu

Uczniowie pod kierunkiem nauczyciela wyszukują w najbliższym otoczeniu obiekty o cechach rytm u regularnego w układzie pasow ym lub cechach kom pozycji otwartej np.: układ lamp, elem enty parkietu, posadzki, ogrodzenia,

kom pozycja otwarta, rytm iczna

Rytm przybliżony

N auczyciel kieruje spostrzeżeniam i uczniów, których zadaniem je s t w yszukanie w otoczeniu układów o cechach rytm u przybliżonego, np.: palce w dłoni, układ dzieci siedzących w ław kach, układ liści roślin doniczkow ych itp.

U w aga:

obserwacje winny być podsumowane wnioskiem dotyczącym podobieństw i różnic w obrębie rytm u regularnego i przybliżonego.

G łó w n e cele: a n a liz a , sy n te z a , w ie d z a o ry tm ie , p e r c e p c ja w z ro k o w a

układ pasowy, rytm przybliżony

b c d e f g h i j k l

G łów ne cele: a n a liz a , sy n teza, re a g o w a n ie n a p ó łn u ty i ćw ierć- m ity, d o sk o n alen ie te c h n ik i g ra ficzn ej

Słuchaj i stempluj

N auczyciel gra rytm złożony z dw óch dow olnie zestaw ionych w artości rytm icz­ nych, np. półnuta - ćw ierćnuta. U czniow ie w ykorzystują stem ple, tw orzą na karto­ nie układ rytm iczny, pasow y z dom inantą.

J J J J

J

J J J

О О

О О о

О О О

G łów ne cele: tw o rz en ie m otyw ów m elo dy czn ych z dźw ięk ów tró j dźw ięk u m ajo ro w e g o , śpiew z fo n o g esty k ą, ry tm

Układ pasowy - trój dźwięk majorowy

Uczniow ie opracow ują sw obodny układ pasowy, rytm iczny ze znanych im figur geom etrycznych.

N a przykład:

O O A O D O O A

Każdej figurze geom etrycznej odpow iada m otyw m elodyczny utw orzony przez uczniów z dźw ięków trójdźw ięku m ajorowego.

N a przykład: ( ^ ) sol sol mi C ^ ) do mi do / \ sol do mi j I do mi sol I j sol mi do

U łożone m otyw y uczniow ie śp iew a ją so lm iza cjąz fonogestyką. S ym b olo m p rz y ćw iczeniach n a d a n o o k re ślo n e zn aczen ie: kó łko - ćw iczenie tw ó rc ze, g w iaz d k a - ćw iczenie o d tw ó rc ze