C
odzienne funkcjonowanie obywateli, in-stytucji prywatnych i publicznych jest co-raz bardziej uzaleĪnione od internetowych po-áączeĔ i urządzeĔ wykorzystujących zaawanso-wane technologie informacyjno-komunikacyjne (IT). SzybkoĞü dokonujących siĊ zmian moĪe powodowaü wĞród ich uĪytkowników káopoty adaptacyjne. Są one zauwaĪalne w sposobach elektronicznej komunikacji, zwáaszcza podczas korzystania z internetu oraz uĪytkowania wciąĪ pojawiających siĊ nowych usáug oferowanych przez globalną sieü1. JednoczeĞnie smartfony, aplikacje, platformy komunikacyjne tworzące Ğwiatową sieü poáączeĔ komputerowych, stają siĊ strukturą naszego Īycia2.Dynamicznie dokonujące siĊ zmiany wy-muszają na uĪytkownikach koniecznoĞü cią-gáego przystosowywania siĊ do technologii komunikacyjnych. Dowodzą tego statystyki
wskazujące na malejącą liczbĊ osób, które nie korzystają z technologii informacyjno-komu-nikacyjnych3. Zastosowanie potencjaáu IT nie jest moĪliwe bez przygotowania systemowe-go, którego kuratorem powinno byü paĔstwo. Fundamenty tego systemu to struktury praw-no-organizacyjne i budowanie infrastruktury technicznej.
DostĊpnoĞü zasobów informacyjnych w in-ternecie oraz áatwoĞü ich wykorzystania naleĪy rozpatrywaü w kontekĞcie szerszym niĪ wy-áącznie prawno-technologicznym. Ma to zwią-zek z kompleksem takich zjawisk spo áecz-nych, jak wykluczenie cyfrowe i nabywanie kompetencji cyfrowych. WaĪnym czynnikiem jest koniecznoĞü budowania spoáeczeĔstwa informacyjnego, które bĊdzie w stanie umie-jĊtnie poruszaü siĊ wĞród zdigitalizowanych przekazów.
Samorz
Èdowe media internetowe –
uwarunkowania spo
ïeczno-prawne
wdra
ĝania wymagañ WCAG 2.0
Próba diagnozy dost
ÚpnoĂci (web accessibility)
i u
ĝytecznoĂci (web usability)
Krzysztof Kowalik
1 Termin „sieü” bĊdzie uĪywany w tekĞcie jako odpowiednik sáowa „internet”. 2 M. Castells, SpoáeczeĔstwo sieci, Warszawa 2007, s. 65.
Internet przyczyniá siĊ do dynamicznego rozwoju mediów profesjonalnych, tworzonych przez instytucje prywatne jak i paĔstwowe, pu-bliczne oraz osoby prywatne (amatorów i za-wodowców). DziĊki áatwoĞci kreowania ko-munikatów, moĪliwoĞci ich zwielokrotniania i nieograniczonego technicznie zasiĊgu, brak jest istotnych barier dla publikacji wszelkiego rodzaju treĞci. Media komercyjne w znacznym stopniu dostosowaáy siĊ do nowego krajobrazu sieciowego. Twórcy mediów samorządowych uczą siĊ poruszaü w tym Ğrodowisku – internet umoĪliwiá gminom nawiązywanie komunikacji w sposób caákowicie odmienny od tego zako-rzenionego w urzĊdowej ĞwiadomoĞci.
Samorządowa witryna internetowa peáni dzi-siaj wiele zadaĔ. To nie tylko informator urzĊdo-wy i platforma e-administracji, ale równieĪ na-rzĊdzie komunikacji z mieszkaĔcami, dziaáalno-Ğci promocyjnej gminy (turystycznej, gospodar-czej itp.). To takĪe miejsce, gdzie samorządowcy publikują treĞci ze swoich tytuáów mediów tra-dycyjnych, budując serwisy, które coraz peániej wykorzystują potencjaá globalnej sieci.
Obecnie dysponenci witryn – wójtowie, burmistrzowie, prezydenci muszą uwzglĊdniaü regulacje prawne dotyczące likwidacji barier w komunikacji internetowej, wdraĪając stan-dardy WCAG 2.0, czyli niezbĊdne normy do-stĊpnoĞci (web accessibility) do treĞci publiko-wanych w sieci oraz związaną z nimi potrzebą budowania serwisów uĪytecznych (web
usabi-lity). Mając na uwadze rangĊ tego wyzwania,
przyjĊto jako cel badawczy próbĊ diagnozy aktualnego stanu, w jakim znalazáy siĊ samo-rządowe serwisy – ich uwarunkowaĔ spoáecz-nych i prawspoáecz-nych, gotowoĞci do zastosowania wymagaĔ WCAG 2.0 dedykowanych
komu-nikacji i treĞciom publikowanym w gminnych serwisach. Wspierano siĊ wáasnymi badaniami związanymi z wdraĪaniem przez samorządy elementów dostĊpnoĞci oraz uĪytecznoĞci stron internetowych.
Uwarunkowania spo
áeczne
Efektywne posáugiwanie siĊ narzĊdziami do-starczanymi przez globalną sieü nie sprowadza siĊ jedynie do wykorzystywania internetowej przeglądarki. DziĞ, aby funkcjonowaü w Ğwie-cie realnym, coraz czĊĞciej jest niezbĊdna wie-dza o tym, jak dziaáa Ğwiat wirtualny. Dotyczy to zarówno takich kwestii, jak sprawne wyszu-kiwanie i odczytywanie informacji, korzystanie z usáug sieciowych, ale takĪe osobistego bez-pieczeĔstwa internauty (np. spam i moĪliwoĞü nieuprawnionego wykorzystania danych osobo-wych) lub odpowiedzialnoĞci za treĞci, np. hej-towanie – (ang. hate, czyli internetowa mowa nienawiĞci) lub szerowanie (ang. share, dziele-nie siĊ plikami i naduĪycia związane z ochroną praw autorskich). To podstawowe elementy, które naleĪy uwzglĊdniü w edukacji cyfrowej obywateli odnoĞnie nabywania umiejĊtnoĞci posáugiwania siĊ narzĊdziami online oraz rozu-mienia internetowych przekazów. WĞród pol-skich internautów, pomimo ciągáego rozwoju IT, paradoksalnie te umiejĊtnoĞci ulegają nie-znacznemu obniĪeniu4. Jest to spowodowane coraz czĊstszym wykorzystywaniem kompute-ra wyáącznie do serfowania po sieci i zaniecha-nia dziaáaĔ mogących zwiĊkszaü kompetencje cyfrowe (np. zapisywanie i przetwarzanie ma-teriaáów pozyskanych z internetu)5. Badania wskazują, Īe wciąĪ jesteĞmy poniĪej Ğredniej krajów OECD. Te róĪnice pogáĊbiają siĊ w gru-pach osób starszych6.
4 TamĪe, wykres 7.3.1, s. 336. 5 TamĪe, s. 336.
6 UmiejĊtnoĞci Polaków – wyniki miĊdzynarodowego badania Kompetencji Osób Dorosáych (PIAAC), Instytut
DeÞ cytowi kompetencji towarzyszy pro-blem wykluczenia cyfrowego (ang. digital
di-vide), które nie jest jednoznacznie deÞ niowane.
W potocznym rozumieniu dotyczy osób, które nie posiadają dostĊpu do internetu lub do no-woczesnych form wymiany informacji. Jest to záoĪone zjawisko, dające siĊ klasyÞ kowaü pod wzglĊdem uwarunkowaĔ nie tylko spoáecznych i technologicznych, ale równieĪ ekonomicz-nych i prawekonomicz-nych7. Liczba czynników wpáywu na wykluczenie jest dáuga: brak infrastruktury telekomunikacyjnej, niepeánosprawnoĞü, barie-ra cenowa – czyli wysokie koszty dostĊpu do internetu, jak i zakupu odpowiedniego sprzĊtu, opór przed technicznymi nowinkami, charakte-rystyczny dla osób starszych, nieodpowiednie kompetencje – brak umiejĊtnoĞci wykorzysta-nia sprzĊtu, zasobów, brak zainteresowania lub niedostrzegania korzyĞci páynących z IT. Ge-neralnie cyfrowe bariery moĪna podzieliü na twarde (infrastruktura, sprzĊt) i miĊkkie (umie-jĊtnoĞci, motywacja)8. Wykluczenie cyfrowe najczĊĞciej nie ma jednoznacznego paradygma-tu, lecz jest kumulacją konkretnych warunków spoáecznych, cech osobowoĞciowych i wzrostu znaczenia (dynamiki zmian) technologii w co-dziennym Īyciu9.
Badania prowadzone w Polsce dowodzą, Īe cena dostĊpu do internetu i koszt zakupu niezbĊdnego sprzĊtu nie są gáównym elemen-tem wykluczenia cyfrowego. Niepokojąca jest liczba osób, u których brak motywacji do ko-rzystania z sieci10. Taka postawa sprawia, Īe paĔstwo, jako organizator i regulator,
powin-no zwróciü szczególną uwagĊ na budowanie spoáeczeĔstwa dostosowanego do cyfrowych form komunikacji, tj. spoáeczeĔstwa informa-cyjnego. Tworzenie takiej struktury, opartej na korzystaniu z wiedzy i szeroko rozumianych dobrodziejstw IT, nie ma przyszáoĞci bez od-powiedniego systemu edukacji. Tempo wdra-Īania nowych technologii jest tak duĪe, Īe co-raz trudniej, zwáaszcza seniorom, adaptowaü siĊ do cyfrowego otoczenia. Zdeterminowane technicznymi nowinkami Īycie codzienne ab-sorbuje wiĊcej czasu i energii na opanowanie wciąĪ pojawiających siĊ technologicznych uáatwieĔ, które stają siĊ dla niektórych ba-rierą nie do przebycia. To „ĞwiadomoĞü in-formacyjna jest przepustką do spoáeczeĔstwa informacyjnego”11, fundamentem zrozumienia cyfrowej rzeczywistoĞci. Nadzwyczaj waĪ-nym czynnikiem decydującym o pokonywa-niu bariery wykluczenia jest dostosowywanie funkcji uĪytkowych mediów elektronicznych, tzn. dbanie o ĪyczliwoĞü narzĊdzi IT poĞredni-czących w korzystaniu z zasobów informacyj-nych i usáugowych sieci. Dotyczy to wszelkich treĞci, równieĪ tych pochodzących z mediów tradycyjnych (prasa, radio, telewizja) adapto-wanych do przekazu internetowego.
Uwarunkowania prawne
DostĊp do informacji publicznej jest funda-mentem demokratycznych struktur i jawnoĞci funkcjonowania paĔstwa. Podstawą systemu są konstytucyjne prawa obywatela: dostĊp do in-formacji, równe traktowanie przez wáadze
pu-7 M. Szpunar, Digital divide a nowe formy stratyÞ kacji spoáecznej w spoáeczeĔstwie informacyjnym – próba
typo-logizacji [w:] SpoáeczeĔstwo informacyjne, red. K. Wódz, T. Wieczorek, Dąbrowa Górnicza 2007, s. 38–48.
8 Zob. szerzej D. Batorski, Wykluczenie cyfrowe w Polsce [w:] „Studia BAS” 2009, nr 3, s. 227–228.
9W takich okolicznoĞciach duĪą trafnoĞcią cechuje siĊ deÞ nicja Organizacji Wspóápracy Gospodarczej i
Rozwo-ju stawiającej nacisk na „róĪnice w dostĊpie do technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, wykorzystania internetu, wystĊpujących na róĪnych poziomach spoáeczno-ekonomicznych osób, ale takĪe gospodarstw domowych, przedsiĊbiorstw i regionów”. Zob. Understanding the digital divide, ParyĪ 2001, s. 5.
10Diagnoza spoáeczna, dz. cyt., zob. wykres 7.1.8, s. 323–324 oraz 340–341.
11 M. Szpunar, SpoáeczeĔstwo informacyjne – problemy pomiaru i problemy deÞ nicyjne,
bliczne12. W ten sposób obywatel moĪe uczest-niczyü w sprawowaniu wáadzy i jednoczeĞnie kontrolowaü podejmowane decyzje. Nowocze-sne technologie informacyjno-komunikacyjne mogą to znacznie uáatwiü.
Od poáowy lat 90. ub. wieku, gdy w Polsce moĪemy mówiü o upowszechnianiu siĊ internetu, powstawaáy pierwsze urzĊdowe strony WWW. Brakowaáo unormowania ich konstrukcji, czytel-noĞci lub dostĊpnoĞci. Dopiero w 2001 r., wraz z uchwaleniem ustawy o dostĊpie do informa-cji publicznej13, w artykule 8 pojawiá siĊ zapis o koniecznoĞci tworzenia urzĊdowych dedyko-wanych stron internetowych, na których miaáy byü publikowane informacje dotyczące dziaáal-noĞci instytucji publicznych. W styczniu 2007 r. ukazaáo siĊ rozporządzenie Ministra Spraw We-wnĊtrznych i Administracji w sprawie Biuletynu Informacji Publicznej (BIP)14. OkreĞlono w nim wymagania dotyczące struktury BIP. Wskazano na takie elementy stron urzĊdowych, jak menu przedmiotowe, baza danych, moduá wyszuku-jący. W artykule 5 pierwszy raz wspomniano o dostĊpnoĞci serwisu przez 24 godziny na dobĊ. W artykule 6 podkreĞlono, Īe „Informacje pu-bliczne udostĊpniane w BIP nie mogą zawieraü niewyjaĞnionych skrótów, z wyjątkiem skró-tów powszechnie przyjĊtych i zrozumiaáych”. W tych zapisach moĪna doszukaü siĊ pierwszych wytycznych wskazujących na koniecznoĞü two-rzenia Īyczliwych (User friendly), dostĊpnych oraz uĪytecznych stron urzĊdowych.
Sytuacja zmieniáa siĊ wraz z publikacją rozporządzenia Rady Ministrów z 12 kwietnia 2012 r. w sprawie Krajowych Ram Interopera-cyjnoĞci, tzn. minimalnych wymagaĔ dla reje-strów publicznych i wymiany informacji w po-staci elektronicznej oraz minimalnych wymagaĔ dla systemów teleinformatycznych15. Do koĔca maja 2015 r. wszystkie serwisy samorządowe powinny byü dostosowane do odpowiedniego poziomu wytycznych WCAG 2.016.
WCAG 2.0 to zbiór zasad opracowanych przez podmioty zajmujące siĊ dziaáalnoĞcią in-ternetową, zrzeszone w organizacji W3C (The
World Wide Web Consortium)17. Dotyczą one
dostĊpnoĞci (web accessibility) i zostaáy zaak-ceptowane przez wiĊkszoĞü krajów Unii Eu-ropejskiej18, w tym równieĪ przez PolskĊ. Mi-nisterstwo Administracji i Cyfryzacji deÞ niuje dostĊpnoĞü nastĊpująco: „o dostĊpnoĞci serwi-su internetowego mówimy wtedy, gdy wszy-scy uĪytkownicy mają peány dostĊp do jego treĞci, mogą je zrozumieü, a wygodna nawiga-cja umoĪliwia logiczną i intuicyjną interakcjĊ z serwisem”19.
W wytycznych WCAG 2.0 przyjĊto tzw. kryteria sukcesu (poziomy A – podstawowy, AA – rozszerzony, AAA – peány), które powin-ny speániaü serwisy. Na przykáad w przypadku materiaáów audio i wideo wyjaĞnienie zalece-nia dla pozycji 1.2.1 odpowiadającej pozio-mowi A (wymaganemu w rozporządzeniu20) brzmi: „dla wszystkich nagranych
(nietransmi-12 Konstytucja RP, art. 32, 51, 54, 61, 74.
13 Ustawa o dostĊpie do informacji publicznej z dnia 6 wrzeĞnia 2001 r., Dz.U. 2001 Nr 112 poz. 1198. 14 Rozporządzenie MSWiA w sprawie BIP, Dz.U. 2007 Nr 10 poz. 68.
15Dz.U. 2012 poz. 526.
16 Web Content Accessibility Guidelines (táum. ‘wytyczne dla dostĊpnoĞci treĞci internetowych’). W
dokumen-tach polskich stosuje siĊ terminy „wytyczne”, „wymagania”, „zasady”, „standardy”. Jest to związane z wieloznacz-noĞcią angielskiego sáowa „guideline”.
17Zob. szerzej: Understanding WCAG 2.0,
http://www.w3.org/TR/2013/NOTE-UNDERSTANDING-WCAG20-20130905/ [dostĊp: 01.09.2014].
18 Standard WCAG 2.0, http://wcag20.widzialni.org/standard-wcag,m,mg,148 [dostĊp: 01.09.2014]. 19 Zob. szerzej: DostĊpnoĞü, MAiC, https://mac.gov.pl/dostepnosc [dostĊp: 01.09.2014].
20 Ze wzglĊdu na obszernoĞü opisu wymagaĔ autor przytacza tylko wybrane. Szczegóáy zawiera zaáącznik nr 4
towanych na Īywo) materiaáów dĨwiĊkowych i wideo, publikowanych na stronie, takich jak np. podcasty dĨwiĊkowe, pliki mp3 itd. musi-my zapewniü transkrypcjĊ opisową nagranego dĨwiĊku”21. Natomiast jeĪeli chodzi o teksty, wyjaĞnienie dla pozycji 1.4.5 (poziom AA) brzmi: „nie naleĪy uĪywaü graÞ ki, aby przed-stawiü tekst, jeĞli ta sama prezentacja wizualna moĪe byü zaprezentowana jedynie przy uĪyciu tekstu”22.
Standardy WCAG 2.0 odnoszą siĊ przede wszystkim do osób niepeánosprawnych (Þ zycz-nie i prawzycz-nie), których mamy w Polsce okoáo 4,7 mln (ponad 12 procent ludnoĞci23). NaleĪy podkreĞliü, Īe ich wprowadzenie korzystnie wpáynie na odbiór treĞci przez kaĪdego, kto ma káopoty ze wzrokiem, sáuchem oraz uáomnoĞci ruchowe związane ze starzeniem siĊ organizmu lub ograniczonym rozumieniem publikowanych komunikatów (ze wzglĊdu na braki w wyksztaá-ceniu lub ograniczenia mentalne). Speánienie tych kryteriów przez serwisy waĪne jest rów-nieĪ dla osób, które mają niewielkie umiejĊtno-Ğci w posáugiwaniu siĊ komputerem, internetem i generalnie – najnowszymi narzĊdziami ko-munikacyjnymi. Cechy dostĊpnoĞci są bliskie deÞ nicji uĪytecznoĞci stron internetowych (web
usability) Jakoba Nielsena, pioniera
metodolo-gii i oceniania zasobów internetowych: „u Īy-tecznoĞü to atrybut jakoĞci, które ocenia, jak áa-two uĪytkownik [stron WWW, dzisiaj równieĪ aplikacji mobilnych, przyp. aut.] moĪe nimi siĊ
posáugiwaü. Termin „uĪytecznoĞü” odnosi siĊ równieĪ do metod doprowadzających do popra-wy áatwoĞci posáugiwania siĊ w procesie pro-jektowania (stron WWW)”24. Wedáug Nielsena najwaĪniejsze są takie elementy, jak: nauczal-noĞü (áatwoĞü wykonania prostego zadania przy pierwszym kontakcie z projektem, czytaj – ser-wisem), efektywnoĞü (jeĪeli juĪ uĪytkownicy znają konstrukcjĊ, to jak szybko potraÞ ą wy-konaü zadanie), zapamiĊtywalnoĞü (czy áatwo przypomną sobie po przerwie w korzystaniu, jak siĊ posáugiwaü serwisem), báĊdy (jak czĊsto je popeániają, i jak szybko potraÞ ą sobie z nimi poradziü) oraz satysfakcja (jak przyjemne jest korzystanie)25. Są to uniwersalne zasady, które powinny byü speániane bez wzglĊdu na postĊp w technologiach wykorzystywanych w komu-nikacji internetowej26. DostĊpnoĞü serwisów, áatwoĞü korzystania z nich jest postrzegana przede wszystkim przez pryzmat osób niepe á-nosprawnych, zaĞ uĪytecznoĞü traktuje siĊ jako element biznesowych wymogów dla portali ko-mercyjnych (Þ rmowych, handlowych, równieĪ medialnych itd.).
Wprowadzenie standardów, zwáaszcza dla serwisów instytucji publicznych (paĔstwowych), jest niezbĊdne ze wzglĊdu na prawa obywateli do pozyskiwania informacji, jak i do dzielenia siĊ nimi. Do czasu wejĞcia w Īycie rozporządzenia z 2012 r. nie obowiązywaáy tak precyzyjnie okre-Ğlone wymagania. Trudno bowiem wyobraziü sobie budowanie spoáeczeĔstwa informacyjnego
21 WCAG 2.0, Zasada 1. Percepcja, 1.2.1 Tylko dĨwiĊk lub tylko wideo (nagranie) (A), http://wcag20.widzialni.
org/tylko-dzwiek-lub-tylko-wideo,new,mg,165,170.html,57 [dostĊp: 01.09.2014].
22 Na przykáad plik .pdf powinien byü wygenerowany z tekstu, nie zaĞ ze skanowanej (papierowej) wersji. Pdf
w wersji zeskanowanej nie moĪe byü odczytany przez czytniki ekranowe dla osób niewidomych, http://wcag20. widzialni.org/graÞ ki-tekstowe,new,mg,165,172.html,73 [dostĊp: 01.09.2014].
23Raport wyników. Narodowy spis powszechny ludnoĞci i mieszkaĔ, GUS, Warszawa 2012, s. 63, http://stat.gov.
pl/cps/rde/xbcr/gus/lud_raport_z_wynikow_NSP2011.pdf [dostĊp: 01.09.2014].
24 Zob. szerzej: J. Nielsen, Usability 101: Introduction to usability,
http://www.nngroup.com/articles/usability-101-introduction-to-usability/ [dostĊp: 01.09.2014].
25 TamĪe.
26 Jak podkreĞlaá Nielsen, „jedyną staáą jest zmiana” [táum. wáasne]. J. Nielsen, Designing Web Usability. The
bez stworzenia zasad umoĪliwiających uczest-nictwo w nim kaĪdemu obywatelowi.
Samorz
ądowe standardy – badanie
Samorządy są wydawcami tytuáów prasowych, wáaĞcicielami koncesji na nadawanie progra-mów radiowych, telewizyjnych, prograprogra-mów rozpowszechnianych w sieciach teleinforma-tycznych. Sprecyzowanie aktualnej liczby gminnych czasopism jest trudne27 ze wzglĊdu na niedopeánienie obowiązku rejestracji tytuáów28 (gminy mogą równieĪ wnioskowaü do sądów okrĊgowych o rejestracjĊ strony WWW jako czasopisma29), niedostarczanie obowiązkowych egzemplarzy do Biblioteki Narodowej (gdzie powinny byü zarejestrowane w miĊdzynaro-dowym systemie informacji o czasopismach ciągáych, prowadzonym przez Narodowy OĞro-dek ISSN). LiczbĊ samorządów dysponujących mediami elektronicznymi moĪna okreĞliü na podstawie kwerendy rejestrów Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji30.
CzĊĞü treĞci dostĊpnych w gminnych me-diach jest obecnie prezentowana przez podsta-wowe medium samorządu, jakim jest urzĊdo-wy serwis internetourzĊdo-wy. Są tam publikowane materiaáy audiowizualne jak i zdigitalizowane czasopisma (np. w formie pliku .pdf)31. Stano-wi to formĊ zwiĊkszania popularnoĞci samo-rządowych witryn oraz polepszenia poziomu ich uĪytecznoĞci32. NaleĪy podkreĞliü fakt, Īe one równieĪ powinny speániü wymagania WCAG 2.0.
Dysponenci gminnych serwisów interneto-wych (wójtowie, burmistrzowie, prezydenci) starają siĊ tworzyü portale informacyjne inte-resujące dla spoáecznoĞci lokalnych. Pojawiają siĊ w nich nie tylko komunikaty urzĊdowe, ale równieĪ rozkáady jazdy autobusów, pociągów, busów, godziny pracy placówek medycznych, posterunków policji itp., realizując tym samym ideĊ wykorzystania otwartych danych33. Nie brakuje takĪe zapowiedzi i relacji z imprez kul-turalnych, sportowych itd. zawierających
prze-27 Próba okreĞlenia liczby tytuáów zostaáa podjĊta przez badaczy Uniwersytetu ĝląskiego. Zob. P. Szostok,
R. Rajczyk, Komunikowanie lokalne w Polsce. O instrumentach polityki komunikacyjnej samorządów, Katowice 2013, s. 45–47.
28 Zob. przykáad „Informatora OĪarowskiego”. Wáadze gminy same przyznaáy, Īe wydawane czasopismo nie
byáo zarejestrowane, http://www.ozarow-mazowiecki.pl/media-lokalne/informator-ozarowski-120?eprivacy=1 [do-stĊp: 10.02.2015].
29 Na podstawie ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. prawo prasowe. Zob. takĪe K. Kowalik, ĝwiĊtokrzyskie
me-dia samorządowe – cyberprzestrzeĔ nowym wyzwaniem, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy”, tom 6/17, Kielce
2014, s. 181, 185–186.
30 Z kwerendy wykazów koncesji udzielonych przez KRRiT wynika, Īe samorządy zarejestrowaáy 7 rozgáoĞni
ra-diowych w systemie rozsiewczym, 9 programów telewizyjnych nadających w sieciach telekomunikacyjnych. Z kwe-rendy rejestru operatorów i nadawców teleinformatycznych wynika, Īe 7 dystrybuuje programy telewizyjne w tego rodzaju sieciach. Zob. Wykaz koncesji – Radiofonia naziemna, Wykaz koncesji – Sieci telekomunikacyjne – Telewizja,
Operatorzy i nadawcy teleinformatyczni. Wyciąg z rejestru, http://www.krrit.gov.pl [dostĊp: 01.09.2014].
31 Zob. przykáad gminy Aleksandrów àódzki, która wydaje gazetĊ oraz ma telewizjĊ samorządową, która emituje
programy w miejskiej sieci kablowej. Materiaáy dostĊpne są równieĪ na stronie urzĊdu, http://www.aleksandrow-lodzki.pl/ [dostĊp: 20.02.2015]. Zob. równieĪ oÞ cjalną telewizjĊ UrzĊdu Miasta Kielce, por. odnoĞnik do kanaáu w serwisie YouTube.com na stronie http://www.um.kielce.pl [dostĊp: 01.09.2014]. Zob. równieĪ przyp. 21 i 22.
32 Strona internetowa gminy jest dzisiaj standardem, chociaĪ spoĞród wszystkich samorządów gminnych
0,6 proc. nie posiada wáasnej witryny WWW, a jedynie obowiązkowy Biuletyn Informacji Publicznej. Na podstawie kwerendy Bazy adresowej JST, https://administracja.mac.gov.pl/adm/baza-jst/baza-teleadresowa-jst-d/7788,Baza-teleadresowa-JST-do-pobrania.html [dostĊp: 01.09.2014].
33 Otwarte dane (open data), czyli dane, które mogą byü swobodnie wykorzystywane, przetwarzane i
wykorzy-stywane przez kogokolwiek, z zastrzeĪeniem przypisania autorstwa i rozpowszechniania na tej samej zasadzie, http:// opendatahandbook.org/en/what-is-open-data/index.html [dostĊp: 10.02.2015].
kazy tekstowe, fotograÞ czne, audio lub wideo. Publikowane są informacje, które wydawaáoby siĊ, Īe byáy domeną mediów komercyjnych, jak chociaĪby komunikaty z gieády papierów war-toĞciowych lub newsy z wydarzeĔ krajowych i zagranicznych. Internetowe media samorz ą-dowe pretendują do bycia nie tylko serwisami stricte urzĊdowymi, ale takĪe regionalnymi portalami horyzontalnymi34. WielkoĞü i rodzaj gminy (miejska czy wiejska) nie mają tu zna-czenia35. Internetowe media samorządowe sta-rają siĊ budowaü przekaz zbliĪony do mediów profesjonalnych, wykorzystując np. wáasne re-dakcje telewizji internetowej36. Powinny zatem staraü siĊ o kontrolowanie parametrów umoĪ-liwiających internaucie korzystanie z serwisów zgodne z zasadami uĪytecznoĞci i dostĊpnoĞci do treĞci.
W celu zdiagnozowania gotowoĞci gmin do nowych wymagaĔ posáuĪono siĊ ankietą, której formularz zostaá umieszczony w in-ternecie. Wykorzystano adresy e-mailowe pochodzące z bazy danych Ministerstwa Ad-ministracji i Cyfryzacji. Link rozesáano do 2478 samorządów gminnych37, które byáy weryÞ kowane w przypadku otrzymania
in-formacji zwrotnej z serwera o „nieistniej ą-cym adresie pocztowym” lub „przepeánieniu skrzynki”. Wtedy powtórnie wysáano link pod kolejny adres mailowy wskazany w samorz ą-dowym serwisie internetowym (gmina byáa identyÞ kowana na podstawie nazwy domeny z komunikatu serwera pocztowego). Ankieta byáa anonimowa, ale osoba wypeániająca mo-gáa wpisaü dane pozwalające na identyÞ kacjĊ gminy i jednoczeĞnie zadeklarowaü chĊü ano-nimizacji odpowiedzi38. W materiale zapre-zentowano czĊĞü zebranych danych (ankieta zawieraáa 75 pytaĔ zamkniĊtych, otwartych i póáotwartych uáoĪonych w 21 blokach te-matycznych). Odpowiedziaáo na nią 9,5 proc. samorządów39.
Dla gmin, jak siĊ wydaje, pierwszym kro-kiem przed wprowadzaniem nowych regu-lacji powinna byü weryÞ kacja istniejących rozwiązaĔ, swoista inwentaryzacja zasobów. Samorządy miejskie i miejskie na prawach powiatu zapytane, czy strona internetowa urzĊdu juĪ speánia wymagania WCAG 2.040 deklarowaáy, Īe 63 proc. z nich wprowadziáo odpowiednie rozwiązania. Natomiast w gmi-nach miejsko-wiejskich i wiejskich ponad
34 Portal horyzontalny charakteryzuje siĊ szerokim zakresem prezentowanych treĞci. Np.: onet.pl, wp.pl itp. 35 Porównaj witryny: wiejską www.bircza.pl, mającą odnoĞnik do rozkáadu lotów, i miejsko-wiejską
www.barli-nek.pl; Zob. równieĪ serwis malogoszcz.pl [dostĊp: 02.02.2015].
36 Zob. przykáad z Krosna OdrzaĔskiego. Na stronie urzĊdu znajduje siĊ link do telewizji internetowej. Wedáug
serwisu sprawdzającego wáaĞciciela domeny telewizyjny adres www.krosno24.tv. zostaá zarejestrowany przez Gmi-nĊ Krosno OdrzaĔskie, http://whois.domaintools.com/krosno24.tv [dostĊp: 20.02.2015].
37 Wysáano do samorządów wiejskich, miejsko-wiejskich, miejskich i miast na prawach powiatu w paĨdzierniku
2014 roku. Ze wzglĊdu na specyÞ kĊ ustroju samorządu nie uwzglĊdniono w badaniu m.st. Warszawy.
38 Z doĞwiadczenia autora wynika, Īe gminy niechĊtnie odpowiadają na ankiety, równieĪ wtedy, gdy stosuje siĊ
zapytanie w trybie ustawy o dostĊpie do informacji publicznej. W przypadku moĪliwoĞci anonimizacji wyników są bardziej skáonne do odpowiadania na pytania wraĪliwe z punktu widzenia wáadz samorządowych. Zmuszanie gmin do odpowiedzi w trybie ustawy o dostĊpie do informacji publicznej mogáoby przedáuĪyü zbieranie materiaáów do wielu miesiĊcy, co groziáoby dezaktualizacją danych.
39 Niska stopa zwrotu moĪe wynikaü z krótkiego czasu trwania badania (tydzieĔ) oraz okresu, w którym zostaáo
przeprowadzone, tzn. tuĪ przed wyborami samorządowymi (miesiąc przed terminem I tury, która odbyáa siĊ 16 li-stopada 2014 r.).
40 Pytanie zawieraáo wyjaĞnienie „Jest dostosowana do wymagaĔ osób niepeánosprawnych wynikających z
roz-porządzenia Rady Ministrów z 12 kwietnia 2012 ws. Krajowych Ram InteroperacyjnoĞci, minimalnych wymagaĔ dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagaĔ dla systemów teleinformatycznych”.
poáowa ankietowanych (55,2 proc.) odpowie-dziaáa, Īe ich strona nie speánia wytycznych rozporządzenia. Samorządy dla wstĊpnej dia-gnozy witryny mogą samodzielnie dokonaü automatycznej walidacji online. Testy moĪna przeprowadziü w przystosowanych do tego bezpáatnych serwisach41. Wpisanie adresu wi-tryny powoduje automatyczne sprawdzenie po-prawnoĞci kodu strony. Wygenerowany raport wskazuje báĊdy (w jĊzyku HTML, arkuszach CSS itd.42), ale nie ocenia jakoĞci menu, stoso-wania klarownego jĊzykowego opisu struktury serwisu, áawoĞci poruszania siĊ i dotarcia do informacji. Problem z automatyczną walidacją nabiera znaczenia w chwili weryÞ kacji ser-wisu przez organy kontrolne (np. NajwyĪszą IzbĊ Kontroli43), które równieĪ posáugują siĊ narzĊdziami online. Po sprawdzeniu witryny mogą siĊ wiĊc pojawiü rozbieĪnoĞci w ocenie serwisu, na co zwracaá uwagĊ Rzecznik Praw Obywatelskich44.
Aby serwis moĪna byáo okreĞliü mianem przyjaznego dla odbiorcy, konieczna jest jego uĪytecznoĞü, a zatem niezbĊdne jest przepro-wadzenie testów. Na pytanie, czy urząd badaá stronĊ internetową pod kątem web usability45 55,6 proc. gmin miejskich na prawach powiatu i miejskich odpowiedziaáo „tak”, 44,4 proc. – „nie”. Wydaje siĊ, Īe prezydenci mają wiĊkszą ĞwiadomoĞü koniecznoĞci sprawdzania rodzaju treĞci oraz sposobu ich przekazu, w przeciwieĔ-stwie do gospodarzy gmin miejsko-wiejskich i wiejskich, którzy w zdecydowanej wiĊkszoĞci tym siĊ nie interesują. Jedynie 23,6 proc. z
an-kietowanych gmin miejsko-wiejskich i wiej-skich zadeklarowaáo przeprowadzenie stosow-nych badaĔ (76,4 proc. odpowiedziaáo „nie”).
Dla weryÞ kacji uĪytecznoĞci i poprawno-Ğci serwisu internetowego niezbĊdne są ba-dania user experience (wsparte np. okulogra-fem), czyli oparte o analizĊ rzeczywistych za-chowaĔ internautów. KaĪdy z nich moĪe przy-jąü inną rolĊ, np. interesanta urzĊdu chcącego dowiedzieü siĊ o zmianach prawa lokalnego; mieszkaĔca gminy, który chce przeczytaü relacjĊ z doĪynek i znaleĨü siĊ na zdjĊciach w galerii online; przedsiĊbiorcy szukającego miejsca dla inwestycji lub informacji o ulgach podatkowych; turysty próbującego znaleĨü restauracjĊ i hotel blisko interesujących go lokalnych atrakcji. Nieodpowiednie przygoto-wanie serwisu moĪe znacznie ograniczyü mo-tywacjĊ internautów do korzystania z gminnej witryny.
Elementem pozwalającym zwiĊkszyü funk-cjonalnoĞü jest kontrola statystyk serwisu. Me-dia internetowe dziĊki specyÞ ce technologicz-nej dają ich wáaĞcicielom wiele moĪliwoĞci po-znania zachowaĔ odbiorcy. MoĪna na przykáad przeĞledziü, po jakich stronach serwisu uĪyt-kownik porusza siĊ najczĊĞciej, jakich informa-cji lub formularzy szuka. Nie mniej istotne jest, ile czasu poĞwiĊca poszczególnym treĞciom, a takĪe sprawdzenie zaangaĪowania i interak-cji (np. udziaáu w sondach, forach lub czatach). Serwisy samorządowe rzadko gromadzą tego rodzaju dane. Na pytanie o podstawowy pa-rametr, czy samorząd zna liczbĊ internautów
41 Przykáad automatycznego walidatora online, http://validator.w3.org/ [dostĊp: 01.09.2014]. 42 Podstawowe jĊzyki do tworzenia serwisów WWW.
43 Zob. przykáadowy raport NIK z kontroli serwisu Bielsko-Biaáej, s. 18,
http://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,12705.html [dostĊp: 01.09.2014].
44 Zob. DostĊpnoĞü witryn internetowych instytucji publicznych dla osób z niepeánosprawnoĞciami. Analiza i
zale-cenia, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2013, Zasada równego traktowania, „Prawo i Praktyka” nr 11, s. 17,
http://www.brpo.gov.pl/sites/default/Þ les/Biuletyn%20Rzecznika%20Praw%20Obywatelskich%202013%2C%20 Nr%209%20%C5%B9r%C3%B3d%C5%82a.pdf [dostĊp: 01.09.2014].
45 Pytanie zawieraáo wyjaĞnienie: „UĪytecznoĞü, czyli np. intuicyjna konstrukcja serwisu, áatwoĞü znalezienia
odwiedzających witrynĊ46, wiĊksze zaintereso-wanie statystykami stwoich stron deklarowaáy miasta. WĞród udzielających odpowiedzi, piĊü z siedmiu miast na prawach powiatu stwierdziáo, Īe zna liczbĊ uĪytkowników. Z gmin miejskich szeĞü spoĞród dwudziestu udzieliáo odpowiedzi twierdzącej. W przypadku gmin miejsko-wiej-skich oraz wiejmiejsko-wiej-skich te dysproporcje jeszcze bardziej siĊ pogáĊbiają – na 177 odpowiedzi je-dynie 41 deklarowaáo znajomoĞü tego rodzaju statystyk.
Gromadzenie powyĪszych danych pozwala na korygowanie báĊdów zarówno w strukturze serwisu, jak i przekazywanej treĞci. Dla przy-káadu, geolokalizacja komputera internauty (z jakiego regionu, kraju pochodzi), znajomoĞü liczby unikalnych uĪytkowników, wizyt na podstronach mogą posáuĪyü znacznie lepszemu zrozumieniu potrzeb odbiorców, wskazaü naj-cenniejsze dla nich treĞci.
Podsumowanie
Wprowadzenie wymagaĔ WCAG 2.0 ma zna-czące uzasadnienie w uwarunkowaniach spo-áecznych dotyczących nie tylko osób niepeáno-sprawnych, ale równieĪ wykluczonych cyfrowo. Niewystarczający poziom kompetencji związa-nych z IT jest istotnym czynnikiem wp áywają-cym na koniecznoĞü uregulowania dostĊpnoĞci do internetowych treĞci takĪe dla osób spraw-nych i zdrowych. Nie bez znaczenia pozostaje fakt wieloletnich zaniedbaĔ paĔstwa w zapew-nieniu odpowiednich regulacji prawnych do-tyczących dostĊpnoĞci treĞci publikowanych w sieci przez instytucje publiczne, w tym sa-morządowe. Trzyletni okres na wprowadzenie standardów moĪe okazaü siĊ zbyt krótki.
Jak wskazują badania, dysponenci interne-towych mediów samorządowych, zwáaszcza z gmin miejsko-wiejskich i wiejskich, nie mają
wiedzy na temat zgodnoĞci swoich mediów in-ternetowych ze standardami WCAG 2.0. A to, w poáączeniu z brakiem testów uĪytecznoĞci oraz podstawowych informacji dotyczących statystyk serwisów, pozwala wysnuü wniosek o wyraĨnym ignorowaniu przez gminy istot-nych parametrów, które wpáywają na odbiór publikowanych przez nie treĞci. Odbiorca sa-morządowego przekazu pozostaje dla twórców witryn osobą nieznaną…
Diagnoza uwarunkowaĔ prawnych wska-zuje na jeszcze jeden istotny element, jakim jest sposób egzekwowania wprowadzanych regulacji. JeĪeli organy kontrolne, weryÞ ku-jąc wprowadzenie standardów WCAG 2.0, bĊdą siĊ posáugiwaáy wyáącznie bezpáatnymi narzĊdziami online, to wynik takich automa-tycznych audytów bĊdzie niekompletny. Bez triangulacji danych pochodzących chociaĪby z testów uĪytecznoĞci serwisowych statystyk uzyskane dane mogą byü nieobiektywne, wrĊcz mylące.
PowyĪsze stwierdzenie pozwala na sformu-áowanie istotnego wniosku na przyszáoĞü, Īe skutkiem ubocznym obowiązku wprowadzania zasad WCAG 2.0 moĪe byü uboĪenie zawarto-Ğci witryn samorządowych z powodów tech-nicznych. Najbardziej są na to naraĪone mate-riaáy audiowizualne, na przykáad pochodzące z telewizji internetowych naleĪących do gmin oraz z cyfrowych wersji samorządowych cza-sopism (publikowanych w formie pliku .pdf). Odpowiednie przygotowanie takich treĞci (np. audiodeskrypcja lub wygenerowanie pliku .pdf zgodnego z wymaganiami WCAG 2.0) wymaga czasu, przeszkolonej kadry i odpowiednich na-rzĊdzi. Samorządowcom áatwiej bĊdzie opubli-kowaü Þ lm w serwisie YouTube.com lub plik .pdf w portalu spoáecznoĞciowym (lub w innym serwisie zewnĊtrznym), niĪ we wáasnej
witry-46 Pytanie zawieraáo wyjaĞnienie: „JeĪeli tak, to proszĊ podaü liczbĊ unikalnych uĪytkowników miesiĊcznie.
nie podlegającej rygorom rozporządzenia. Na-leĪy podkreĞliü brak uwarunkowaĔ prawnych zakazujących gminom tego rodzaju praktyk. Ten wniosek moĪe byü inspiracją do przepro-wadzenia kolejnych badaĔ weryÞ kujących tak postawioną hipotezĊ.
Problemy ze standardami samorządowych witryn to początek drogi w budowaniu komuni-kacji miĊdzy urzĊdami i obywatelami. Potrzeby
oraz nawyki internautów szybko siĊ zmieniają, wraz z dynamicznym rozwojem IT. Regula-tor tego Ğrodowiska, czyli paĔstwo, reaguje ze znacznym opóĨnieniem, zaĞ twórcy prawa nie radzą sobie z przewidywaniem zmian lub przy-najmniej takim tworzeniem reguá, aby ich ela-stycznoĞü pozwalaáa na dostosowanie do stale ewoluującego medialnego krajobrazu związa-nego z rozwojem IT.
