Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy w warunkach zintegrowanych rynków - ujęcie teoretyczne

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 794. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Krzysztof Kosiec Katedra Handlu Zagranicznego. Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy w warunkach zintegrowanych rynków – ujęcie teoretyczne Pragnąc zanalizować wpływ polityki proeksportowej na rozwój gospodarczy, w niniejszych badaniach teoretycznych postaram się znaleźć odpowiedź na pytanie, czy polityka proeksportowa prowadzi zawsze do wzrostu wzbogacającego w warunkach zintegrowanych rynków produktów, zorganizowanych na zasadach oligopolistycznych, czy też może prowadzić do zubożenia kraju. W tym celu zostanie zaprezentowany – zbudowany przez autora – model ogólnorównowagowy1. Przyjęto w nim, że celem społeczeństwa każdego kraju jest zmaksymalizowanie jego funkcji dobrobytu W. Aby uniknąć problemów z dystrybucją dochodów wśród członków społeczeństwa, założono, że w gospodarce krajowej funkcjonują identyczni konsumenci o takich samych preferencjach, otrzymujący równe dochody, wynikające z identycznych uposażeń i równych udziałów w przemyśle krajowym. Tak sformułowane założenie pozwala na wyspecyfikowanie funkcji dobrobytu społecznego jako funkcji konsumowanych przez społeczeństwo 1 Model ten uwzględnia osiągnięcia badawcze m.in. J. Brandera (1995), D. Colliego (1998, 2000), G. Grossmana (1987), G. Maggi (1996), P. Neary’ego (1994), A. Venablesa (1994), E. Westerhouta (1995), a w szczególności prace J. Brandera, B. Spencer (1985) i R. Feenstry (2004, rozdz. 8, 10), różni się jednak od nich tym, że explicite analizuje wpływ polityki proeksportowej na dobrobyt społeczeństwa w warunkach wzrostu gospodarczego tworzonego przez oligopolistyczne firmy eksportowe. Wyodrębnia przy tym dwa efekty: standardowy efekt terms of trade oraz efekt wzrostu gospodarczego, w którego kompozycji wyszczególniona zostaje miara innowacyjności sektora eksportowego oraz miara efektywności subwencji w pobudzaniu działalności badawczo-rozwojowej w tym sektorze..

(2) Krzysztof Kosiec. 80. dóbr. Przy czym zakłada się, że społeczeństwo krajowe konsumuje jedno dobro niedoskonale konkurencyjne (będące agregatem wszystkich dóbr tego rodzaju) oraz jedno dobro doskonale konkurencyjne (będące agregatem wszystkich dóbr tego typu). Dodatkowo zakłada się, że dobro niedoskonale konkurencyjne daje się eksportować, a dobro doskonale konkurencyjne daje się importować, poza tym w naszym modelu jest ono dobrem liczmanem o cenie liczeniowej równej 1. Zakładając, że dobro liczman daje się rozłącznie konsumować, w odniesieniu do dobra niedoskonale konkurencyjnego stworzono warunki do addytywności funkcji użyteczności konsumentów. W rezultacie otrzymano funkcję dobrobytu społecznego U w postaci:. U = U (z, m), gdzie: z jest krajową konsumpcją dobra niedoskonale konkurencyjnego, a m jest konsumpcją dobra liczmana. Pamiętając, że przyjęliśmy w modelu, że celem społeczeństwa krajowego jest zmaksymalizowanie jego funkcji dobrobytu U, równej U(z, m), oraz przyjmując, że działa ono w warunkach ograniczeń reprezentowanych przez wygenerowany dochód I, możemy przedstawić problem wyboru społecznego jako:. maxU(z, m),. pod warunkiem że wydatki na zakup dóbr z i m są niewiększe niż dochód. Jednakże gdy zauważymy, że dochód społeczeństwa jest funkcją produkowanych przez nie dóbr: niedoskonale konkurencyjnego w ilości x i doskonale konkurencyjnego w ilości mk, oraz przyjmiemy warunek zrównoważonego handlu międzynarodowego, zgodnie z którym wartość produkcji powinna równać się wartości konsumpcji:. tj.. px + mk = pz + m , Y ≡ px + mk = pz + m ≡ I ,. problem wyboru społecznego powinien być przedstawiony jako:. pod warunkiem że:. maxU(z, m) , Y = I .. Funkcja, która daje nam rozwiązanie powyższego problemu, tj. maksimum dobrobytu jako funkcja cen i dochodu, nazywana jest pośrednią funkcją dobrobytu społecznego i można ją zapisać w postaci:. W [p, I(p)]..

(3) Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy…. 81. W tym miejscu zauważyć należy, że p, będąc ceną niedoskonale konkurencyjnego dobra eksportowego, przy założeniu, że doskonale konkurencyjne dobro importowe jest dobrem numeirare, staje się ceną relatywną eksportu do importu, tj. terms of trade. Z kolei dochód I – z tego samego względu – staje się dochodem realnym społeczeństwa. Jeżeli teraz przyjmiemy, że preferencje społeczne spełniają warunek lokalnego nienasycenia, to W [p, I (p)] jest ściśle rosnąca w I. Rys. 1 przedstawia relację między W [p, I (p)] a I dla cen stałych2.. W. I. Rys. 1. Zależność między pośrednią funkcją dobrobytu W a dochodem I Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Varian, op. cit.. Zatem zmiana w dochodzie realnym rozpatrywanym ze względu na wydatki:. I (p) = pz + m,. musi mieć taki sam znak jak zmiana w pośredniej funkcji dobrobytu społecznego:. sgn dI = sgn dW [p, I (p)].. Przypominając teraz, że warunek zrównoważonego handlu, który wcześniej został przez nas zaakceptowany, zawierał endogenizację dochodu realnego, przez przyjęcie, że jest on generowany przez procesy produkcyjne, oraz przyjmując, że istnieje jakiś parametr przesunięcia α dla dochodu realnego, reprezentujący np. nakłady na badania i rozwój w przemyśle produkującym dobra eksportowe H. Varian, Microeconomics Analysis, W.W. Norton, New York 1978, s. 89–92.. 2.

(4) Krzysztof Kosiec. 82. – będący funkcją państwowych subwencji eksportowych s – możemy zapisać dochód realny jako:. Y [p, α(s)] = px + mk .. Chcąc obliczyć, jak zmienia się dobrobyt społeczeństwa wyrażony przez pośrednią funkcję dobrobytu społecznego W [p, I (p)] pod wpływem zmian parametru przesunięcia α wywołanego zmianą subwencji eksportowych – co pozostaje głównym celem niniejszych badań – zróżniczkujemy obustronnie warunek zrównoważonego handlu międzynarodowego, dany przez równanie:. px + mk = pz + m .. W wyniku tej operacji matematycznej otrzymujemy:. xdp + pdx + dmk = zdp + pdz + dm.. Ponieważ różniczka zupełna I, równego z definicji pz + m wynosi:. dI = pdz + dm,. a różniczka zupełna Y, równego z definicji px + mk wynosi:. dY = pdx + dmk ,. to zróżniczkowany warunek zrównoważonego handlu międzynarodowego daje się przedstawić jako:. xdp + dY [p, α (s)] = zdp + dI .. Przekształcając powyższe równanie, otrzymujemy formułę, zgodnie z którą dI równa się:. dI = (x – z)dp + dY [p, α(s)]. dI dW i odnieść go do znaku ds ds – przyjmując, że ds mierzone będzie w jednostkach dobra m, a także uświadamiając sobie, że zmiana w s wpłynąć musi przez zmiany w ilości podaży dobra x na poziom terms of trade – musimy wyeliminować z naszych rozważań możliwość pojawienia się efektu dochodowego w całkowitym popycie krajowym na dobro dające się eksportować, czyli w dz. Aby tak uczynić, należy przyjąć, że funkcja dobrobytu społecznego U (z, m) ma postać quasi-liniową: Jeżeli teraz chcemy ustalić znak pochodnej. U(z, m) = V(z) + m .. Wówczas bowiem cała zmiana popytu krajowego na dobro x wynika z efektu substytucyjnego, a efekt dochodowy wynosi zero, jak na rys. 2..

(5) Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy…. 83. m. tg kąta = początkowe terms of trade. z. efekt łączny = efekt substytucyjny. Rys. 2. Preferencje quasi-liniowe Źródło: opracowanie własne.. Zmiany w dochodzie realnym wynikające ze wzrostu zysków sektora eksportowego, w których partycypuje społeczeństwo, są wtedy całkowicie absorbowane przez zmiany w popycie na doskonale konkurencyjne dobro liczman. W takim właśnie przypadku możliwa jest analiza wpływu subwencji eksportowych na zmiany w dochodzie realnym I, a przez to na zmiany w W (i oczywiście w U). Zanim jednak zostanie ona przeprowadzona, należy rozważyć kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, ponieważ:. to:. dY = pdx(α) + dmk , dI = (x – z)dp + pdx(α) + dmk .. Po drugie, z definicji krańcowa stopa transformacji MRTm MRTmk , x = –. dmk. , dx . i stanowi krańcowy koszt produkcji dobra x:. k , x. równa jest:.

(6) Krzysztof Kosiec. 84. cx =. dmk dx. .. Stąd:. dmk = – cxdx ,. i dlatego dI może być zapisane jako:. dI = (x – z)dp + (p – cx ) dx(α) .. Należy zauważyć, że w powyższym wzorze (x – z) oznacza popyt netto na dobro dające się eksportować. Jeżeli kraj ma być eksporterem netto tego dobra – jak to wcześniej założono – to (x – z) musi być większe od zera. Powinniśmy zauważyć również i to, że wyrażenie (p – cx ) ma także interpretację ekonomiczną. Oznacza ono narzut na koszty krańcowe. Wysokość tego narzutu zależy – zgodnie z twierdzeniem Lernera – od struktury rynku produktu omawianego dobra. Przyjmując teraz, że światowy rynek tego dobra jest oligopolistyczny, zanalizujemy obecnie najprostszy typ tej struktury, tj. duopol międzynarodowy. Oprócz tego zakładamy, że rynek rozpatrywanego dobra jest rynkiem zunifikowanym, tzn. że obowiązuje na nim prawo jednej ceny. Wówczas odwrotna funkcja popytu – funkcja ceny, ma postać:. p = p(Q),. gdzie: Q = x + y, przy czym x oznacza, jak to wyżej określono, wolumen produkcji firmy krajowej, a y – wolumen produkcji firmy zagranicznej. Niech gra rozgrywana przez badane firmy jest grą niewspółpracującą w wolumenach produkcji (gra Cournota), a produkcja na rynki trzecie jest możliwa. Poza tym przyjmijmy, że rząd krajowy prowadzi pewien rodzaj polityki proeksportowej, tzn. może ustanowić w sposób wiarygodny rodzaj subsydium eksportowego – w postaci subsydiowania nakładów na badania i rozwój sektora eksportowego gospodarki krajowej – reprezentowany w naszym modelu przez parametr przesunięcia α. W efekcie funkcję celu firmy krajowej, jej funkcję zysku, możemy zapisać, jak następuje:. π[x(α(s)), y] = xp(Q) – c(x) . Ponieważ funkcja popytu jest liniowa, aby rozwiązać problem maksymalizacji zysków, wystarczy obliczyć wyłącznie warunki konieczne. Jednym z nich, pozostającym w kręgu naszych zainteresowań, jest warunek:.

(7) Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy…. 85. dp ∂Q dc ∂π =x + p– = 0. dQ ∂x dx ∂x. Warunek ten można w sposób równoważny zapisać jako: ∂π = xpʹ + p – cx = 0. ∂x. Stąd:. p – cx = – xpʹ.. A zatem w przypadku duopolu międzynarodowego na rynku dobra dającego się eksportować zmiana dochodu realnego dI może być przedstawiona jako: dI = ( x – z ) dp – xpʹdx ( α ( s )).. Po podzieleniu powyższej zależności przez ds otrzymujemy wyrażenie, którego znak chcemy ustalić w naszych badaniach, tj.:. dx dα dI dp = ( x – z ) – xpʹ . dα ds ds ds. W tym momencie analizy zauważyć należy, że całkowita zmiana dochodu realnego pod wpływem zmiany w subwencji eksportowej rozkłada się na dwa efekty. Pierwszy z nich reprezentowany jest przez wyrażenie:. ( x – z). dp , ds. i jest efektem zmiany w terms of trade. Dla eksportera netto jest on ujemny, ponieważ: dp < 0. ds. Z kolei drugi efekt wyrażony jest następująco:. –xpʹ. dx dα , dα ds. Ponieważ parametr przesunięcia α, występujący w naszym modelu jako funkcja subsydium eksportowego s, powoduje przesunięcie granicy możliwości produkcyjnych gospodarki krajowej na zewnątrz w stosunku do początku układu współrzędnych – jak na rys. 3 – reprezentuje wzrost gospodarczy, to wzór:.

(8) Krzysztof Kosiec. 86. –xpʹ. dx dα , dα ds. można zinterpretować jako efekt zmiany tempa wzrostu gospodarczego. mk. x. Rys. 3. Przesunięcie granicy możliwości produkcyjnych gospodarki krajowej Źródło: opracowanie własne.. dx dα , jak i , gdy α reprezentuje nakłady na badania i rozdα ds wój w sektorze eksportowym, są dodatnie, a p ' jest ujemne, to efekt zmiany tempa wzrostu gospodarczego jest dodatni. Dlatego też należy stwierdzić, że całkowita zmiana dochodu realnego wywołana polityką proeksportową, a przez to – zgodnie z naszymi wcześniejszymi ustaleniami – całkowita zmiana dobrobytu społecznego, jako konsekwencja polityki proeksportowej, jest niejednoznaczna, gdyż dwa występujące efekty mają przeciwne znaki. To, który z efektów będzie dominował, zależeć będzie od konkretnych charakterystyk funkcji występujących w naszym modelu. W tym momencie analizy istotne jest stwierdzenie, że polityka proeksportowa może prowadzić zarówno do wzrostu wzbogacającego (rys. 4), jak i zubożającego (rys. 5)3. Ponieważ zarówno. R. Caves, J. Frankel, R. Jones, Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998, s. 91–94. 3.

(9) Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy…. 87. mk. x. Rys. 4. Wzrost wzbogacający Źródło: opracowanie własne.. mk. x. Rys. 5. Wzrost zubożający. Źródło: opracowanie własne..

(10) Krzysztof Kosiec. 88. Przyjrzyjmy się bliżej temu zagadnieniu. Powstaje pytanie, od czego zależy, że efekt wzrostu dominuje nad efektem terms of trade bądź jest przez niego zdominowany. Aby odpowiedzieć na to pytanie, dokonamy pewnych przekształceń wzoru:. Oto one:. dI dp dx dα = ( x – z ) – xpʹ . ds ds dα ds. ⎛ dx α ⎞ ⎛ x ⎞ ⎛ dα s ⎞ ⎛ α ⎞ dI dp dp x α ⎛ x α⎞ = ( x – z ) – xpʹ ⎜ ⎟⋅⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ = ( x – z ) – x pʹε α es ⎜ ⎟= ds ds ds ⎝α s⎠ ⎝ dα x ⎠ ⎝ α ⎠ ⎝ ds α ⎠ ⎝ s ⎠. = ( x – z). dp x 2 pʹεαx esα . – ds s. Tak jak uprzednio, dla eksportera netto efekt terms of trade jest ujemny, a efekt wzrostu gospodarczego – dodatni. Efekt wzrostu gospodarczego możemy jednak rozważyć jako zależny od x, s, p', ε αx i e αs . O ile wiemy, że x oznacza wielkość produkcji krajowej dobra dającego się eksportować, s jest subwencją eksportową, p' daje się rozważać jako zmiana terms of trade wywołana zmianą wolumenu produkcji światowej dobra dającego się eksportować, to należałoby postawić pytanie o znaczenie zmiennych ε αx i e αs . Z definicji wiemy, że:. εαx =. dx α , dα x. a zatem ε αx jest elastycznością wielkości produkcji dobra dającego się eksportować względem nakładów na badania i rozwój w sektorze eksportowym gospodarki. Elastyczność ta stanowi miarę innowacyjności gospodarki eksportera. Z kolei eαs z definicji równa się:. eαs =. dα s , ds α. i daje się zinterpretować jako elastyczność nakładów na badania i rozwój względem subwencji eksportowych wspomagających te badania, dlatego też mierzy efektywność tych subwencji w pobudzaniu działalności badawczo-rozwojowej w sektorze eksportowym gospodarki. Reasumując, można stwierdzić, że polityka proeksportowa polegająca na subsydiowaniu nakładów na badania i rozwój sektora eksportowego może być skuteczna, tzn. może prowadzić do wzrostu wzbogacającego, o ile dodatni efekt.

(11) Polityka proeksportowa a wzrost gospodarczy…. 89. wzrostu gospodarczego wynikający z tej polityki przeważy ujemny efekt terms of trade. Prawdopodobieństwo, że tak się stanie, będzie rosło ceteris paribus wraz ze wzrostem innowacyjności sektora eksportowego gospodarki oraz ze wzrostem efektywności subwencji w pobudzaniu działalności badawczo-rozwojowej w sektorze eksportowym, co uwarunkowane jest zmniejszaniem dyfuzji wiedzy technologicznej do konkurujących gospodarek. W sytuacji gdy ujemny efekt terms of trade przeważy dodatni efekt wzrostu gospodarczego, polityka proeksportowa może prowadzić gospodarkę do wzrostu zubożającego. Staje się to realne, gdy rząd subsydiuje nieinnowacyjne gałęzie eksportowe oraz gdy dyfuzja postępu technologicznego między krajem a zagranicą jest duża. Literatura Brander J., Strategic Trade Policy, Working Paper nr 5020, Cambridge 1995. Brander J., Spencer B., Export Subsidies and International Market Share Rivalry, ,,Journal of International Economics” 1985, vol. 18. Caves R., Frankel J., Jones R., Handel i finanse międzynarodowe, PWE, Warszawa 1998. Collie D., A Rationale for the WTO Prohibition of Export Subsidies: Strategic Export Subsidies and World Welfare, ,,Open Economies Review” 2000, vol. 11. Collie D., Trade Policy under Bertrand Duopoly with Integrated Markets: The Pure Strategy Equilibrium, ,,Economic Letters” 1998, vol. 60. Feenstra R., Advanced International Trade, Princeton University Press, Princeton 2004. Grossman G., Strategic Export Promotion: A Critique [w:] Strategic Trade Policy and the New International Economics, red. P. Krugman, MIT Press, Cambridge 1987. Maggi G., Strategic Trade Policies with Endogenous Mode of Competition, ,,The American Economics Review” 1996, vol. 86. Neary P., Cost Asymmetries in International Subsidy Games: Should Governments Help Winners or Losers?, ,,Journal of International Economics” 1994, vol. 37. Varian H., Microeconomics Analysis, W.W. Norton, New York 1978. Venables A., Tariffs and Subsidies with Price Competition and Integrated Markets: The Mixed Strategy Equilibria, ,,Oxford Economic Paper” 1994, vol. 46. Westerhout E., Trade Policies, Imperfect Competition, and Endogenous Growth, ,,De Economist” 1995, vol. 143. Export Policy and Economic Growth under Integrated Market Conditions – a Theoretical Approach In this article, the author analyses the impact of export policy on a country’s economic development under the conditions of integrated product markets organised along oligopolistic lines. To this end, the author presents his own general equilibrium model. His key.

(12) 90. Krzysztof Kosiec. findings can be reduced to the following conclusions: Export policy that consists in subsidising outlays on research and development of the export sector can be effective, i.e., it can lead to enriching growth, provided that the positive effect of economic growth initiated by this policy offsets the negative terms of trade effect. The likelihood of this occurring will rise, ceteris paribus, in line with greater innovation in the country’s export sector and as the effectiveness of subsidies in catalysing R&D in the export sector increases, which is conditional upon a reduction in the diffusion of technological knowledge to competing economies. In the event that the negative terms of trade effect offsets the positive effect of economic growth, export policy can lead to impoverishing growth in the economy. This is a realistic scenario if the government subsidises non-innovative export branches and if there is a high degree of diffusion of technological progress from the country abroad..

(13)