A kadem ia Ekonom iczna im. Kazim ierza Wielkiego w Bydgoszczy
Sposoby rozumienia „filozofii wychowania”
w polskiej pedagogice XIX i XX wieku
Z uwagi n a zróżnicowanie naukowej refleksji nad wychowaniem, i to zarów no w pedagogice, ja k i poza jej obszarem, w przeszłości występowała różnorodność znaczeń nadaw anych term in ow i „filozofia w ychow ania” . W niniejszym opracow aniu zostanie dokonany przegląd stanowisk w tej kwestii, w celu ustalenia, w jakich znaczeniach w polskiej literaturze pedagogicznej posługiwano się tytułowym terminem.
Europejska refleksja pedagogiczna w jej rozwoju dziejowym m iała swe źródła w filozofii, w której łonie zrodziła się i kształtow ała, aż do prób swego wyemancypowania w końcu X IX w. Również kształtowaniu pedagogiki naukowej od początku X IX w. towarzyszył jej ścisły związek z rozwojem filozofii niemieckiej. Ówcześni pedagogowie twierdzili, że pedagogika nie może „uciec” od filozofii ze względu na konieczność określania ostatecznego celu wychowania, którego to pedagogika nie m oże wyprowadzić empirycznie z samego w ychow ania1.
N ow ożytna myśl pedagogiczna XVII i XV III w. kształtow ała się głównie pod wpływem kartezjańskiego racjonalizm u i sensualizmu Jo h n a Locke’a. N aturalizm J a n a Ja k u b a R ousseau oddziaływał jeszcze na pedagogów dziewiętnastowiecznych2. Pedagogika niemiecka X IX w., zwłaszcza herbar- tow ska, po zo staw ała w ścisłym zw iązku z idealizm em I. K a n ta i J. G. Fichtego. W drugiej połowie wieku znaczącą rolę z kolei odegrał pozytywizm H erberta Spencera.
Również na podstaw ach filozoficznych w pierwszej połowie X IX w. opierała się polska myśl pedagogiczna.
Z fundam entalnych prac pedagogicznych pow stałych po Pow staniu Listopadowym, będących zarazem typową dla rom antyzm u próbą urzeczywis tnienia dążeń do stworzenia filozofii i pedagogiki narodowej, należy wymienić
1 A. Danysz, O wychowaniu, wyd. 2, Lwów-Warszawa 1925, s. 52.
rozpraw ę Józefa M arii Hoene-W rońskiego pt. Filozofia pedagogji (Paryż 1831, tłum aczenie z języka francuskiego Lw ów -W arszaw a 1922) i Cho-
wannę (P oznań 1842) B ronisław a F e rd y n a n d a T rentow skiego. A u to r
pierwszego z wym ienionych tu dzieł wywodził z filozofii zarów no cel ostateczny wychowania, czyli ideał wychowawczy, jak o „stw orzenie się własne człow ieka” , ja k i praw a pedagogiki oraz reguły postępow ania wychowawczego3. Z kolei tw órca „systemu pedagogiki narodow ej” , okre ślając w Chowannie zadania pedagogiki, ja k o pierwsze uznał fo rm u ło wanie celów wychowania, które z kolei implikowało jej charakter jako „umiejętności norm atywnej - filozoficznej” 4. Z Przedsłowia, zamieszczo nego w części wstępnej Chowanny, dowiadujem y się, że „system peda gogiki narodow ej” posiada charakter filozoficzny, nie m a bowiem - jak sądził B. F . Trentow ski - dobrej pedagogiki bez filozofii5. Pisał wręcz, że jest ona „kluczem otwierającym świątynię pedagogii” 6. U przedzając naw et ew entualne zarzuty i polem iki na ten tem at, a u to r cytow anego dzieła stwierdzał: „G dyby przeciw nam , kto z tem wyjechał, że nasza
Chowanna za filozoficzna, będziemy to uważali za zaszczyt, k tóry nas
spotyka” 7.
Także w innych - zapomnianych już całkowicie - pracach pedagogicznych z lat czterdziestych X IX w., np.: M ichała Choroszewskiego8 oraz F lo rian a Bochwica i Józefa Żochowskiego9, była eksponow ana uczuciowość oraz pierwiastek religijny i mistyczny. Filozofowie - pedagogowie R om antyzm u jak o pierwsi w polskiej literaturze personalizowali wychowanie. Zadaw ali sobie pytanie: jakim powinien być człowiek? Chodziło im bowiem o kształ towanie osobowości jako całości duchowej człowieka.
Po wielu latach, Igor Newerly, pisząc o niektórych elementach pajdokracji w pedagogii Janusza K orczaka, stwierdził: „To nie Ty, D oktorze - to T rentow ski [...]” 10, oddając autorow i „system u pedagogiki n arodo w ej” pierwszeństwo w odkryciu przysługujących dzieciom praw.
Pedagogika herbartow ska z powodzeniem oddziaływała wówczas na kształtow anie polskiej myśli pedagogicznej. Tę orientację w rozum ieniu i upraw ianiu pedagogiki, szczególnie na przełomie X IX i X X w., wyrażało
3 J. M. Hoene-Wroński, Filozofia pedagogji, Lwów-Warszawa 1922, s. VI, 1-6. 4 H. Rowid, Podstawy pedagogiki Trentowskiego, Lwów-Warszawa 1920, s. 38.
5 W. OsterlolT, Trentowski i „Chowanna", [w:] B. Trentowski, Chowanna, oprać. W. Osterloff, Łódź 1922, s. 10.
6 H. Rowid, Szkoła twórcza, Warszawa 1958, s. 155. 7 W. Osterloff, Trentowski i „Chowanna", s. 11.
8 M. Choroszewski, O ukształtowaniu duszy, czyli wychowaniu moralnym, b.m.w., 1841. 9 F. Bochwic, Pomysły o wychowaniu człowieka', J. Żochowski, Fiłozofla serca, czyli
mądrość praktyczna, [w:] F. Koneczny (red.), Polska w kulturze powszechnej, Kraków 1918.
t. I, s. 259.
w swych pracach wielu pedagogów, m. in. Antoni Danysz11, Leon Kulczyński12 i M ieczysław B aranow ski13. Podkreślali oni teleologiczny i norm atyw ny charakter pedagogiki. A. Danysz, w yodrębniony przez W ilhelma R ein a14, dział pedagogiki teoretycznej rozważał nazwać filozoficzną bądź ogólną. Filozoficzną m ogła być ona nazywana, ponieważ opierała się na wynikach dociekań filozoficznych15. Również wpływowy wówczas pedagog niemiecki - W. M oog, podzielał pogląd, że filozoficzność pedagogiki polega n a jej związku z etyką i teorią w artości16.
Dość powszechna była w polskim piśmiennictwie pedagogicznym tendenq’a zamiennego stosow ania nazw: pedagogiki ogólnej i filozoficznej, rozum ianej jako nauka norm atywna i teleologiczna17. Z kolei teleologię często utożsamiano z filozofią w ychow ania18.
Stefan R udniański, rozpatrując związki między filozofią a innymi skład nikam i teorii pedagogicznej, stwierdzał, że filozofia jest konieczna jako podstaw a wszelkiej konstrukcji naukowej w „sferze pojęć ogólnych, ustalaniu funkcji podstawowych procesu pedagogicznego, form ułow ania i uzasadniania celów wychow ania” 19.
W związku z postępującym w drugiej połowie X IX w. rozwojem nauk przyrodniczych, który wywarł wpływ na kształtowanie psychologii, a następnie i n a pedagogikę, liczni pedagogowie, przejęci duchem empiryzmu, ogłaszali koniec pedagogiki filozoficznej20. Wielu innych jednak traktow ało to zjawisko jak o przejściową m odę. Takie właśnie przekonanie wyrażał m .in. Fryderyk Wilhelm Foerster, twierdząc, iż „wszelka głębsza pedagogika pozostaje w ścisłym związku z filozofią [...]” 21. W arto tu dodać, że ówczesne od- filozoficznienie pedagogiki było związane z dążeniam i do jej empirycznego upraw iania i unaukowienia.
11 A. Danysz, O wychowaniu, wyd. 2, Lwów-Warszawa 1925.
12 L. Kulczyński, Pedagogika, [w:] Encyklopedia wychowawcza, 1912, t. VIII, s. 201-256. 13 M . Baranowski, Pedagogika do użytku seminariów nauczycielskich i nauczycieli szkól
ludowych, wyd. 6, Kraków 1902.
14 W. Rein, Pädagogik in systematischer Darstellung, wyd. 2, Langensalza 1912, t. I, s. 81. 15 A. Danysz, O wychowaniu, s. 54-55; taki też podział, oparty na klasyfikacji W. Reina, i nazewnictwo przyjął K. Mazurkiewicz, Wychowanie w świetle chrześcijańskiej prawdy, Potulice 1937, s. 8.
16 W. M oog, Grudfragen der Pädagogik der Gegenwart, Lipsk 1923.
17 L. Jaxa Bykowski, Zasady pedagogiki doświadczalnej ze szczególnym uwzględnieniem
szkoły polskiej, Lwów-Warszawa 1920, s. 7.
18 B. Gawęcki, Pierwiastek filozoficzny w pedagogice, „Przegląd Pedagogiczny” 1922, nr 4, s. 257-268.
19 S. Rudniański, Koncepcje filozoficzne a teorie pedagogiczne, „Przyjaciel Szkoły” 1934, nr 1-2, s. 15-16.
20 J. R. Kretzschmar, Das Ende der philosophischen Pädagogik, Lipsk 1921; В. Nawroczyński,
Dzieła wybrane, Warszawa 1987, t. 1, s. 540.
W brew pedagogice doświadczalnej (eksperymentalnej), która, ja k sądzili jej zwolennicy, „stanie się z czasem całą pedagogiką w ogóle” 22, pedagogika filozoficzna nie przestała być upraw iana w oparciu o różnorodne zresztą przesłanki, a przeciwnie, znalazła swój najdoskonalszy wyraz w twórczości, np.: F ry d ery ka P aulsena23, G iovanniego G entile24-, W illiam a Jam esa25, Johna Deweya26 i Sergiusza Hessena27. W tym sposobie uprawiania pedagogiki była ona trak to w an a i rozum iana jako tzw. filozofia stosow ana. Tendencję tę wyrażał również M ariano M aresca, który swoje przem yślenia na ten tem at zawarł w rozprawie zatytułowanej L a pedagogia sta da se? (R om a 1920), poświęconej rozważaniom n a tem at stanu i kierunków współczesnej autorow i myśli pedagogicznej. N a podstaw ie dokonanej analizy dochodził do wniosku, że pedagogika jest nauką filozoficzną i może istnieć samodzielnie tylko jak o sztuka, a nie teoria. Z uwagi na fakt, iż uważał pedagogikę za „naukę filozoficzną w całej rozciągłości problem ów, którym i się zajm uje” 28, proponow ał konsekwentnie zastąpić term in „pedagogika” m ianem „filozofii w ychow ania” .
W pedagogice niemieckiej podobny pogląd głosili: Paul N a to rp 29 i Peter Petersen30. Tw órca eksperym entu jenajskiego był zdania, iż filozofia stawia problem y, k tóre m ogą rozwiązać tylko poszczególne nauki. D latego też uważał, że w zależności od przyjętej koncepcji filozoficznej są kształtow ane kierunki pedagogiczne.
Z kolei E rnst K rieck w dziele pt. Philosophie der Erziehung (Jena 1922) (Filozofia wychowania) próbow ał przepow iadać, iż zadaniem przy szłej pedagogiki winno być działanie w takim kierunku, by ustrój poli tyczny, praw odaw stw o, administrację, życie gospodarcze podporządkow ać „idei wychowania ludu” . Swoją wizję totalnej pedagogiki urzeczywistnił w 1932 r. w pracy pt. Wychowanie narodowo-polityczne (Lw ów -W arszaw a 1936). Stała się ona filozoficzną i ideologiczną p od staw ą narodow ego socjalizmu.
W przysw ojonym polskiej pedagogice przez ks. Paw ła T ochow icza wykładzie pedagogiki katolickiej flam andzkiego uczonego ks. Franciszka de
22 W. A. Lay, Experimentelle Pädagogik, Lipsk 1908.
23 F. Paulsen, Geschichte des glelehrten Unterrichts, wyd. 2, Lipsk 1897.
24 G. Gentile, La Riforma dell' Educatione, 1919, w tłumaczeniu polskim, Reformo
wychowania, Lwów-Warszawa 1932.
25 W. James, Pragmatyzm, Warszawa 1911.
26 J. Dewey, Demokracja i wychowanie, Warszawa 1932. 27 S. Hessen, Podstawy pedagogiki, wyd. 2, Warszawa 1935.
28 Z. Kukulski, Główne momenty myśli i badań pedagogicznych, Lublin 1923, s. 113-116-29 P. Natorp, Philosophie u. Pädagogik, Marburg 1909, s. 26 i n.; M. Sekreta, Przesłanki
filozoficzne i psychologiczne podstawy pedagogiki współczesnej, „Ruch Pedagogiczny” 1929,
z. 7-9, s. 210.
H ovre’a, już w pierwszym akapicie jego książki pt. Podstawy współczesnej
pedagogiki31 znajdujemy stwierdzenie iż, „wszelka nauka o wychowaniu
opierać się będzie o filozofię życiową” 32. Z aw arte we wspom nianej pracy rozw ażania, jej autorzy nazywają „filozofią pedagogiczną” , ze względu na fakt, iż poglądy filozoficzne rozpatryw ane są w niej z punktu widzenia wychowawczego, a nauka o wychowaniu z punktu widzenia filozoficznego33. Diagnozując stan ówczesnej pedagogiki, konstatowali, iż zbyt zajęta badaniami empirycznymi, zlekceważyła refleksję pedagogiczną. Bogacąc się w poznawanie faktów , staw ała się - ich zdaniem - ub o g ą w m yśli, zasady i idee. „W pedagogu zawodowiec zastąpił człowieka, poszukiwacz - myśliciela” 34. Z tejże diagnozy form ułowali postulat odrodzenia się pedagogiki w „duchu katolickiej filozofii pedagogicznej” 35.
N ajbardziej reprezentatywnym w Polsce przedstawicielem pedagogiki filozoficznej był osiadły i pracujący w naszym kraju R osjanin - Sergiusz Hessen. W swych Podstawach pedagogiki (wyd. 2, W arszaw a 1935) i p ra cy pt. O sprzecznościach i jedności wychowania (Lw ów -W arszaw a 1939) wskazywał na fakt ścisłych pow iązań w sferze teleologicznej pedagogiki z filozofią. T ę pierwszą, nazywaną przez niego także teorią wychowania, traktow ał jak o filozofię stosowaną. S. Hessen, wykładając swoją koncep cję, wychodził z założenia, iż wychowanie m a na celu wdrożenie człowie ka do kultury, a pedagogika bada poszczególne jego zadania, wskazując n a te cele, które człowiek powinien stopniow o osiągać w procesie wy chowania. D rugą przesłanką jego koncepcji było twierdzenie, że jedyną nauką o w artościach kultury jest filozofia. K ojarząc te założenia, tw ier dził, iż ostateczne cele wychowania pokryw ają się z tym, co filozofia bada jak o wartości kulturalne. Stąd też - uważał S. Hessen - każdej dziedzinie filozofii (logice, estetyce, etyce, filozofii praw a i religii) odpow iada osobny dział pedagogiki, będący częścią stosow aną tej filozofii - teoria wychow a nia: m oralnego i praw nego, naukow ego, artystycznego, gospodarczego i religijnego36.
Podsum ow ując dotychczasowe ustalenia, m ożna stwierdzić, iż zarów no w pedagogice zachodnioeuropejskiej, ja k i polskiej X IX w. i początków
31 ks. F. de Hovre, ks. P. Tochowicz, Podstawy współczesnej pedagogiki, Włocławek 1938. 32 Tamże, s. 7.
33 Tamże. 34 Tamże, s. 8. 35 Tamże, s. 12.
36 S. Hessen, Podstawy pedagogiki, s. 415-419; tenże, O sprzecznościach i jedności wychowania, Lwów-Warszawa 1939, s. 124-129; S. Sztobryn, Filozofia wychowania Sergiusza Hessena, Łódź 1994, s. 42-69, 76, 192; W. Okoń, Sergiusz Hessen o filozofii wychowania, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1990, nr 3, s. 23-34.
X X w., nie tyle w yodrębniano filozofię w ychow ania ja k o sam odzielną dyscyplinę n auk pedagogicznych, m ającą charakterystyczny dla siebie przed m iot badań i ustalone metody, ile po prostu upraw iano pedagogikę filozoficz ną, k tórą często utożsam iano z pedagogiką ogólną, a teleologię wychow ania z filozofią wychowania.
Niemniej należy odnotować i przypomnieć tu odosobniony, choć znamien ny fakt wyodrębnienia w polskiej literaturze pedagogicznej okresu m iędzy wojennego filozofii wychowania (nazywanej zamiennie pedagogiką filozoficzną) jak o subdyscypliny pedagogiki. Naw iązując do podziału pedagogiki Em ila D urkheim a (Education et sociologie, Paris 1922), dokonał tego Józef M irski (K retz) (1881-1943). W swojej klasyfikacji pedagogiki, obok nauki o wy chow aniu, teorii wychowania oraz sztuki i techniki wychowania, wyróżnił filozofię wychowania, na którą według jego propozycji składać się miały: ontologia, fenomenologia i gnomologia wychowania. Pierwsza, czyli ontologia wychowania, m iała zajmować się funkcją i zadaniam i wychowania rozpa trywanym i ze stanowiska: biologicznego, psychologicznego, socjologicznego i kulturalnego. Fenom enologia wychowania m iała odpow iadać na pytanie: ja k a jest istota ak tu i procesu wychowawczego. W reszcie gnom ologia wychowania była projektow ana jako nauka epistemologiczna o form ach m yślenia pedagogicznego i systemach wychowawczych37.
M im o tej niewątpliwie interesującej próby wyodrębnienia filozofii wy chow ania jak o subdyscypliny pedagogiki i określenia przedm iotu jej badań, propozycja J. M irskiego nie została podjęta i upowszechniona w ówczesnej literaturze pedagogicznej.
W drugiej części naszego opracow ania podejmujemy próbę odpowiedzi na następujące pytania:
1) jak ie znaczenie przypisyw ano term inow i „filozofia w ychow ania” w leksykonach, słownikach, encyklopediach pedagogicznych oraz podręcz nikach z tego zakresu, wydanych w drugiej połowie X X w.?
2) w jaki sposób problem atyka dotycząca filozofii wychowania była przedstaw iana w pracach inform ujących o rozwoju, osiągnięciach i stanie poszczególnych dyscyplin pedagogicznych w Polsce w drugiej p o ł o w i e
X X w.?;
3) w jaki sposób problem atyka filozofii wychowania była podejm ow ana po tzw. „kryzysie przejścia” , przypadającym na przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku?
4) czy zasadne jest traktow anie filozofii wychowania jak o pedagogiki ogólnej? Jeżeli tak, to w jaki sposób była rozum iana w tym okresie ogólna nauk a o wychowaniu?
37 J. Mirski, Projekt nauki o nauczycielu, [w:] Wychowanie i wychowawca, Warszawa 1936, s. 208-211.
H asła „filozofia w ychow ania” nie znajdujem y w jedynym Słowniku
pedagogicznym3S, jaki powstał w okresie PR L -u. Nie m a go także w En cyklopedii pedagogicznej39, której rodow ód sięga lat 1970-197140.
O filozofii wychowania nie wspom inają także wydane w latach osiem dziesiątych X X w. Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych41 oraz Słownik
pedagogiki pracy*2. Interesującego nas term inu brakuje także w wydanym
w 1990 r. Pięciojęzycznym słow niku terminów pedagogicznych43 o raz w opracow anym przez W. O konia w 1996 r. N owym słowniku pedago
gicznym**.
Po raz pierwszy istnienie term inu „filozofia w ychow ania” odnotow uje
L eksykon P W N . Pedagogika, przypisując m u następujące znaczenie:
[...] refleksja filoz. d o ty c z ą c a p o d sta w rzeczyw istości w y ch o w a n ia , u p ra w ia n a często w ram ach p ed a g o g ik i ogólnej; jej zad an iem jest u k a za n ie filo z. p rzesłan ek teorii i praktyk p ed a g ., oprać, sw oistej m etateorii edukacji, zd efin iow an ie m iejsca p ed a g o g ik i p o śr ó d in n y c h n a u k , a ta k że sfo r m u ło w a n ie fu n d a m en ta ln ej b a z y p o ję c io w e j, u m ożliw iającej k la ro w n y o p is rzeczyw istości oraz d ia lo g in terd yscyp lin arn y; f.w . p od ejm u je ró w n ież w yb ran e za g a d n ien ia m e to d o lo g , oraz a k sjo lo g iczn e i ś w ia to p o g lą d o w e 45.
Użyte w przywołanej definicji określenie „upraw iana często w ram ach pedagogiki ogólnej” upraw nionym czyni nasze pytanie o zasadność tra k tow ania filozofii wychowania jak o pedagogiki ogólnej. D o problem u tego powrócim y w końcowej części opracow ania46.
Brak interesującego nas term inu w leksykonach, słownikach i encyk lopediach pedagogicznych nie oznacza, że problem atyka ta nie stanowiła przedm iotu zainteresowania osób upraw iających tę dyscyplinę. Czy ślady takiego zainteresow ania m o żn a odnaleźć w istniejących podręcznikach pedagogiki?
38 W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1975 i n. wydania. 35 W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.
40 Publikowano wówczas M ałą encyklopedię pedagogiczną w postaci zeszytów będących dodatkiem do dwutygodnika „Wychowanie”, inicjatywę tę kontynuował następnie tygodnik „Oświata i Wychowanie” .
41 K. Wojciechowski (red.), Encyklopedia oświaty i kultury dorosłych, Wrocław 1986. 42 L. Koczniewska-Zagórska, T. Nowacki, Z. Wiatrowski, Słownik pedagogiki pracy, Wrocław 1986.
43 W. Okoń, J. Dembska, B. Niemierko, Pięciojęzyczny słownik terminów pedagogicznych, Wrocław 1990.
44 W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996.
45 B. Milerski, B. Śliwerski (red.), Leksykon PW N . Pedagogika, Warszawa 2000, s. 67. 46 Tu odnotujmy jedynie - na marginesie - że terminu „filozofia wychowania” nie zawiera także wydana właśnie Encyklopedia pedagogiczna X X I wieku, przygotowana pod redakcją T. Pilcha, Warszawa 2003.
W pracach pedagogów, których dorobek uznaje się za reprezentatyw ny dla pierwszych lat po drugiej wojnie światowej47, m ożna odnaleźć (zrekon struow ać) trzy wspólne im przekonania:
- powszechnie podzielano wówczas pogląd o filozoficznym rodow odzie pedagogiki;
- akcentow ano norm atyw ny charakter tej dyscypliny oraz możliwość istnienia wielu systemów pedagogicznych;
- wyrażano wątpliwości dotyczące możliwości naukow ego upraw iania pedagogiki48.
Nie posługiwano się w nich term inem „filozofia w ychow ania” . W arta odnotow ania jest - w odniesieniu do rozważanego tu problem u - propozycja K . Sośnickiego49, potraktow ania pedagogiki ogólnej jako pedagogiki filozoficz nej. D ostrzegając problem stosunku pedagogiki do filozofii50, a u to r Istoty
i celów wychowania zaproponow ał, aby pedagogika filozoficzna stała ponad
poszczególnymi systemami pedagogicznymi oraz kierun k ami filozofii. Z filozofii dyscyplina ta zachow ałaby jedynie - zgodnie z propozycją K . Sośnickiego - „m etodę ogarniającą całość zasad, pojęć, prądów i kierunków pedagogicz nych” 51. Prow adzone przez nią b ad an ia m iałyby jedynie porów naw czy i opisowy, a nie norm atyw ny, charakter. Ich celem nie byłoby ustalenie obowiązującego systemu pedagogicznego. T ak prow adzone b adan ia - a r gum entow ał auto r przywołanej koncepcji - dają „zasadniczy przegląd spraw pedagogicznych w sposób porównawczy i otw ierają szerokie horyzonty na poszczególne pojęcia i zasady pedagogiczne” 52. P edagogika filozoficzna w zaproponow anym rozum ieniu stanowiłaby część filozofii, podobnie jak filozofia sztuki, przyrody, praw a, kultury itp. Różniłaby się od nich jedynie swoim usytuowaniem ponad poszczególnymi systemami pedagogicznymi- W arto zauważyć występujące u K . Sośnickiego podobieństw o (wręcz iden tyczność) w sposobie m yślenia o pedagogice filozoficznej i pedagogice ogólnej. T a ostatnia - identycznie jak pedagogika filozoficzna - czyniłaby
47 Zob.: K. Sośnicki, Pedagogika ogólna, Inowrocław 1946; M. Hasiński, D . Ley, J. Madeja, J. Pieter, P. Rybicki, S. Skowron, J. Zborowski, Elementy nauk pedagogicznych, Katowice 1946; A. B. Dobrowolski, Ogólna charakterystyka nauk pedagogicznych i płynące stąd konsekwencje
i wskazania, „N ow a Szkoła” 1946, nr 10-11.
48 Zob.: K. Jakubiak, R. Leppert, Ewolucja koncepcji pedagogiki ogólnej w polskiej myśli
edukacyjnej X IX i X X w., [w:] J. Szablicka-Żak (red.), Studia z dziejów oświaty i myśli pedagogicznej X IX -X X wieku, Wrocław 1998.
49 K. Sośnicki, Pedagogika filozoficzna, „N ow a Szkoła” 1946, nr 10-11.
50 „Obok głosu uznającego potrzebę opierania pedagogiki na filozofii zjawił się także pogląd wręcz przeciwny, żądający ostatecznego wyzwolenia pedagogiki z więzów myśli filozoficznej i uczynienie jej zupełnie autonomiczną” - K. Sośnicki, Pedagogika ogólna.
51 Tamże. 52 Tamże.
przedm iotem rozw ażań istniejące systemy pedagogiczne, zestawiając ze sobą ich właściwości, charakter i sens53.
Trzydzieści lat później terminem „pedagogika filozoficzna” posłużył się K . K otłow ski, używając go zamiennie z term inem „filozofia w ychow ania” . W rozpraw ie poświęconej pedagogice filozoficznej na Uniwersytecie Łódzkim w trzydziestoleciu Polski Ludowej pisał m. in.:
Z ad an iem filo zo fii w y c h o w a n ia jest in teg ro w a n ie b ad ań czą stk o w y ch i n a d a w a n ie im sensu w innej, nieem pirycznej p łaszczyźn ie, c o b ęd zie m o ż liw e ty lk o w ted y , gdy p ed a g o g -em p iry k zrozu m ie, że je g o b a d a n ia b ez n a d b u d o w y ak sjologiczn ej są ślepe, z a ś a k sjo lo g u św ia d o m i so b ie, że z k o lei je g o b a d a n ia bez em pirycznej p o d b u d o w y są p uste. In n ym i sło w y , p ed a g o g ik a filo z o fic z n a m usi p o z o sta w a ć w ścisłym zw iązk u z p ed a g o g iczn ą em pirią, g d y ż w ted y i tylk o w ted y m o ż n a m ieć nadzieję n a osiągn ięcie su k cesó w w y c h o w a w c z y c h 54.
W pierwszym podręczniku pedagogiki, przystosowanym do zmienio nych realiów społeczno-politycznych (spow odow anych przełom em , jaki m iał miejsce w latach 1949-1956)55, wśród wyodrębnionych przez S. W o łoszyna56 działów pedagogiki filozofia wychowania się nie pojawia. Co ciekawe, wśród „nauk pomocniczych pedagogiki” nie wymienia się tam filozofii, są natom iast: dzieje wychowania i pedagogiki, socjologia, psycho logia, nauki biologiczne. Taki stan jest konsekwencją wspom nianego już przełom u, k tó ry zaowocował przyjęciem ja k o obow iązującego system u filozoficznego m arksizm u-leninizm u. U praw iana n a tej podstaw ie pedago gika socjalistyczna m iała za zadanie „sform ułow ać popraw ną naukow o teorię wychowania socjalistycznego w oparciu o praw a rozw oju społecz nego, w ykryte przez naukę m arksistow sko-leninow ską, o raz w oparciu 0 praw a psychologii i fizjologii” 57. Stąd pedagogice ogólnej (traktow anej jak o dział pedagogiki) S. W ołoszyn przypisywał m .in. zagadnienia histo rycznego uw arunkow ania wychowania, klasowego charakteru pedagogiki w społeczeństwie klasow ym , roli i znaczenia czynników dziedzicznych i środowiskowych w wychowaniu.
53 Zob.: B. Źechowska, D . Drynda, Stale i zmienne elementy treści wchodzące w zakres
pedagogiki ogólnej w okresie P R L (wyniki analiz podręczników pedagogiki), [w:] T. Hejnicka-
Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Tradycja - teraźniejszość - nowe wyzwania, Bydgoszcz 1995. 54 K. Kotłowski, Pedagogika filozoficzna na Uniwersytecie Łódzkim w trzydziestoleciu
Polski Ludowej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1976, S. I, z. 14.
55 Zob.: W. Okoń, Sytuacja i perspektywy rozwoju pedagogiki w Polsce Ludowej, [w:] W. Okoń (red.), Stan i perspektywy rozwoju nauk pedagogicznych, Warszawa 1976.
56 S. Wołoszyn, Pedagogika jako nauka, [w:] B. Suchodolski (red.), Zarys pedagogiki, Warszawa 1958, t. I.
Filozofia wychowania nie pojaw ia się jak o term in lub dział pedagogiki także w innych podręcznikach przygotowanych w okresie P R L -u 58. W p o d ręczniku przeznaczonym dla kandydatów na nauczycieli B. Suchodolski, dostrzegając w yodrębnianie się różnych działów pedagogiki, zauważył, że „przyjm uje się dziś odrębne istnienie pedagogiki ogólnej, k tó ra zajmuje się podstaw am i, stru k turą i celami wychowania, m etodologią badań, analizą ogólnych d oktryn pedagogicznych, filozoficzną problem atyką wychowania, ja k również dziedzinami, które się jeszcze nie usam odzielniły” 59. W śród wyodrębnionych przez S. K unow skiego działów pedagogiki znajduje się m .in. pedagogika norm atyw na, któ ra „n a podstawie filozofii człowieka (antropologia filozoficzna), aksjologii i teorii kultury bada naturę człowieka, wytwory jego kultury i na tym tle ustala wartości, cele, ideały i norm y, którym i pow inno się kierować wychowanie” 60. Stanowisko S. Kunow skiego jest zatem przeciwstawne do przedstawionej wyżej propozycji pedagogiki filozoficznej (ogólnej) autorstw a K . Sośnickiego, k tó ra zakładała badanie w sposób porównawczy różnych systemów pedagogicznych.
Odwołując się do rezultatów analizy podręczników pedagogiki z okresu PRL-u, przeprowadzonej przez B. Żechowską i D. Dryndę, możemy stwierdzić, że ujawniająca się w nich „filozoficzność pedagogiki (filozofia wychowania) d a się sprowadzić najogólniej do aksjologiczno-teleologicznego m yślenia o w artościach, ideałach i celach wychow ania oraz do zaakceptow ania w mniejszym lub większym stopniu, bardziej lub mniej świadomie pozytywis- tyczno-scjentystycznego wzorca nauki nowożytnej” 61. A utorki przywołanej analizy, charakteryzując „filozoficzność myślenia pedagogicznego” , właściwą okresowi PR L-u, uznały, że wyrażała się ona
[...] w akceptacji istn ien ia jednej obiektyw nej rzeczyw istości p rzy ro d n iczo -sp o łeczn ej 1 „em p iryczn ej b a zy fa k tó w ” ja k o p o d sta w y w y k ry w a n ia o b ie k ty w n y c h praw i p r a w id ło w o ści rządzących o b iek ty w n y m i p rocesam i w y ch o w a n ia . T a k ie sw o iste p o łą czen ie em p iryzm u i m aterializm u filo z o fic z n e g o o d n ie sio n e d o ce ló w i w artości w y ch o w a n ia ujaw nia orien tow an ie się przed e w szystkim n a in stru m en taln e i skuteczne urabianie osob ow ości człow ieka, który m a przekształcać siebie i otaczającą rzeczyw istość sto so w n ie d o szty w n y ch , u sta lo n y ch z g ó ry ce ló w w y c h o w a n ia , w y p ro w a d zo n y ch z id e o lo g ic z n y c h p rzesłan ek m a rk sizm u 62.
S8 Zob.: B. Suchodolski (red.), Pedagogika. Podręcznik dla kandydatów na nauczycieli, Warszawa 1970 i n. wydania; M. Godlewski, S. Krawcewicz, J. Wołczyk, T. Wujek (red.),
Pedagogika. Podręcznik akademicki, Warszawa 1974; S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Łódź 1981.
55 B. Suchodolski, Zagadnienia podstawowe, [w:] B. Suchodolski (red.), P edagogika-
Podręcznik..., s. 118.
60 S. Kunowski, Podstawy współczesnej..., s. 36. 61 B. Żechowską, D. Drynda, Stale i zmienne..., s. 36.
Potwierdzeniem zasadności sform ułowanego przez autorki przywołanej analizy wniosku m oże być fakt, że jednym z nielicznych źródeł z okresu PR L -u, w którym pojawił się term in „filozofia w ychow ania” , jest Z arys
teorii wychowania autorstw a H. M uszyńskiego. Przedstawiając dyscypliny
w spółdziałające z teo rią wychow ania, a u to r Zarysu... wym ienia m . in. filozofię wychowania, uzasadniając łączący je związek w następujący sposób: „teleologia wychowania musi pozostawać w ścisłej łączności z filozofią, a zwłaszcza takim i jej działami, jak etyka oraz teoria wartości. U praw iane pod kątem problem atyki wychowawczej działy te stanow ią filozofię wy chowania” 63. Term in „filozofia wychow ania” pojawił się także w pracy J. Legowicza64, odwołującej się do takich samych przesłanek filozoficznych, ja k Z arys teorii wychowania.
Nieobecność „filozofii wychow ania” w dwóch przeanalizowanych wyżej rodzajach źródeł skłania do poszukiw ania odpowiedzi n a drugie z p o stawionych pytań. Analiza opracow ań informujących o rozwoju, osiągnięciach i stanie poszczególnych dyscyplin pedagogicznych w Polsce w drugiej połowie X X w. prowadzi do zgoła odm iennych wniosków.
Pierwszym opracowaniem tego typu była praca zbiorowa Rozwój pedagogiki
w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej65. Znalazł się w niej tekst S. W ołoszyna,
zatytułow any Filozofia wychowania i metodologia nauk pedagogicznych. A uto r tego tekstu rozpoczyna od zastrzeżenia, że term in „filozofia wychow ania” jest najbardziej przyjęty w nauce anglosaskiej, a zwłaszcza amerykańskiej. Jest on tam - według S. W ołoszyna - rozumiany jako sumienna, krytyczna i systema tyczna praca intelektu, „k tó ra zmierza do sform ułow ania poglądów możliwie o najwyższym stopniu praw dopodobieństw a n a ontologiczne, antropologiczne (w sensie antropologii filozoficznej, kulturalnej), epistemologiczne i w szerokim tego słowa znaczeniu aksjologiczne podstaw y wychowania, aby n a tym tle przedstawić istotę, cele i funkcję procesów wychowawczych” 66. N a kontynencie europejskim , w tym również w Polsce, pojęciem, którego zakres i treść odpowiada amerykańskiemu rozumieniu filozofii wychowania, jest pedagogika ogólna. Dyscyplina ta w ujęciu uczonych polskich „m a wyrażać głównie filozoficzne aspekty rozw ażań nad wychowaniem. „Inaczej m ów iąc - pisze S. W ołoszyn - jesteśmy skłonni zaliczać do pedagogiki ogólnej jak o najogól niejszej nauki o wychowaniu filozoficzną refleksję nad wychowaniem w roz m aitym tego słowa znaczeniu” 67.
63 H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, Warszawa 1976, s. 19.
64 J. Legowicz, O nauczycielu: filozofia nauczania i wychowania, Warszawa 1975.
65 B. Suchodolski (red.), Rozwój pedagogiki w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Wrocław 1965.
66 S. Wołoszyn, Filozofia wychowania i metodologia nauk pedagogicznych, [w:] B. Suchodolski (red.), Rozwój pedagogiki..., s. 160.
Rozw ażając związek pedagogiki z filozofią, autor analizow anego tekstu wyróżnił trzy rodzaje refleksji prowadzonej w ram ach pedagogiki ogólnej. Dotyczyły one kolejno:
- filozoficznej refleksji nad wychowaniem;
- konsekwencji, jakie płyną z różnorodnych kierunków filozoficznych dla wychowania;
- m etodologicznego charakteru pedagogiki i nauk pedagogicznych. D la naszej analizy najważniejszy jest pierwszy z wyróżnionych typów: filozoficzna refleksja nad wychowaniem, oznaczająca „widzenie i ontologicz- nych, i epistemologicznych, i aksjologicznych podstaw i przesłanek wy chow ania” 68. W edług S. W ołoszyna, polska pedagogika w połowie lat sześćdziesiątych X X w. zrobiła „k rok naprzód” w zakresie „rozw ijania m aterialistycznej filozofii wychowania jako naukowej teorii pedagogicznej” . Ów k ro k naprzód odnosił się „w większej lub mniejszej m ierze i do antropologicznych, i do epistemologicznych, i do etycznych, i do estetycz nych (nie m ów iąc ju ż o psychologicznych i socjologicznych) podstaw i założeń m aterialistycznej teorii wychow ania” 69. C harakteryzując filozoficz n ą refleksję nad wychow aniem , au to r przyw ołanego tek stu szczególne zasługi w tym zakresie przypisuje B. Suchodolskiem u, podkreślając, że niezwykle szeroko „oświetlił” on antropologiczne i kulturologiczne p o d stawy pedagogiki. W śród wymienionych prac B. Suchodolskiego brakuje jedn ak (przygotowanej już na początku lat pięćdziesiątych X X w., a w yda nej w 1957 r.) książki U podstaw materialistycznej teorii wychowania. Z n a lazła się w niej pró b a odpowiedzi na pytanie: „w jakim zakresie pedagogika socjalistyczna jest kontynuacją dziejowego rozwoju teorii i praktyki wy chowawczej, w jakim zakresie wysuwa się i rozwiązuje zagadnienia now e” 70, opierając się na szczegółowej analizie teoretycznej i praktycznej działalności M arksa i Engelsa.
W a rto je d n a k zauw ażyć, że S. W ołoszyn, używ ając w połow ie lat sześćdziesiątych X X w. term inu „filozofia w ychow ania” , m iał na uwadze upraw ianą od dłuższego czasu pedagogikę ogólną. W wydanym w poło wie lat siedem dziesiątych X X w. kolejnym opracow aniu, poświęconym rozwojowi, osiągnięciom i stanowi poszczególnych dyscyplin pedagogicz nych71, znajdujem y tekst tego samego autora, zatytułow any tym razem
Pedagogika ogólna i metodologia nauk pedagogicznych w Polsce Ludowej
(1976). D la naszej analizy istotne jest jednak, że S. W ołoszyn odróżnia w nim pedagogikę ogólną od filozofii wychowania. T a pierwsza
68 Tamże, s. 164. 69 Tamże, s. 165.
70 B. Suchodolski, U podstaw materialistycznej teorii wychowania, Warszawa 1957, s. 5 71 W. Okoń (red.), Stan i perspektywy rozwoju nauk pedagogicznych, Warszawa 1976.
[...] w ujęciu p o lsk ic h p e d a g o g ó w ostatn iej d o b y - p od ejm u je z p ozycji m a r k sisto w skich przed e w szy stk im filo z o fic z n ą refleksję nad czło w iek iem („ K im je s t c z ło w iek?” ) i n ad w y ch o w a n iem ja k o zjaw iskiem sp o łeczn y m i n iezb ęd n y m param etrem w ie lo str o n n e g o rozw oju je d n o stk i i p r z y g o to w a n ia jej d o o k reślo n y ch ról sp o łe c z n ych o raz u czestn ictw a k u ltu raln ego w sp o łeczeń stw ie b u d u jącym ustrój so cja lis ty c z n y , a n a lizu je k o n sek w en cje, ja k ie p ły n ą z ró żn y ch k ie r u n k ó w i sta n o w isk filo zo ficzn y ch d la p o jm o w a n ia is to ty i funkcji w y ch o w a n ia , p o d d a ją c zw ła szcza k rytyce b u rżuazyjne system y i k o n cep cje p ed a g o g iczn e o raz starając się ok reślić p o d sta w y socjalistycznej teorii p ed a g o g iczn ej, rozw aża m e to d o lo g ic z n y ch arakter p e d a g o g ik i i n a u k p ed a g o g iczn y ch , zatrzym ując u w agę szczeg ó ln ie n a aparaturze p ojęciow ej p ed a g o g ik i (term in o lo g ii p ed a g o g iczn ej) i n a m eto d a ch b a d a ń p e d a g o g iczn y ch 72.
Filozofia wychowania natom iast, według tego rozróżnienia, m a za zadanie
(...] dostrzeganie, roztrząsanie i p opraw ne określanie on tologiczn ych , epistem ologicznych i a k sjo lo g iczn y ch p o d sta w i p rzesłan ek w ych ow an ia: w y ch o w a n ia w ie lo str o n n e g o , tak u m ysłow ego, ja k m oraln o-sp ołeczn ego, estetycznego i fizycznego, ja k o teoretycznych za ło żeń w szelk ich tw órczych em pirycznych b ad ań p ed a g o g iczn y ch oraz ja k o n arzędzia u św ia d a m ia ją ceg o g łęb szy sen s przed sięb ran ych reform ed u k acyjn ych i p o c z y n a ń w y ch o w a w czy ch n a co d z ie ń 73.
N ietrudno zauważyć, że tak rozum iana filozofia wychow ania zastąpiła w tym tekście wcześniejszą filozoficzną refleksję nad wychowaniem. Zasadność takiego przypuszczenia potw ierdza odwoływanie się przez S. W ołoszyna w tym punkcie głównie do prac B. Suchodolskiego.
Filozofia wychowania, jak również pedagogika ogólna nie pojaw iają się w kolejnym opracow aniu poświęconym rozwojowi, osiągnięciom i stanowi poszczególnych dyscyplin pedagogicznych74. D opiero po dwudziestoletniej przerwie, w połowie lat dziewięćdziesiątych X X w. R. Schulz publikuje tekst zatytułow any Pedagogika ogólna w Polsce. Status, dokonania, stan aktualny,
zadania rozwojowe7S, w którym ponownie pojaw ia się term in „filozofia
wychowania” . Nawiązując do wyróżnionych przez P. Sztompkę podstawowych składników teorii (orientacja teoretyczno-m etodologiczna, m odel pojęciowy, wiedza empiryczna), wyróżnia on w pedagogice (rozumianej jak o teoria wychowania) następujące składowe: filozofię wychowania, m odel teoretyczny, empiryczną wiedzę o wychowaniu. Interesującą nas filozofię wychow ania tworzą:
72 S. Wołoszyn, Pedagogika ogólna i metodologia nauk pedagogicznych w Polsce Ludowej, [w:] W. Okoń (red.), Stan i perspektywy...
73 Tamże, s. 99-100.
74 W. Okoń (red.), O sytuacji w naukach pedagogicznych, Wrocław 1985.
75 R. Schulz, Pedagogika ogólna w Polsce. Status, dokonania, stan aktualny, zadania
- ontologia w ychow ania (rozpatrująca i definiująca, w kategoriach filozoficznych, naturę zjawisk edukacyjnych na tle ogólniejszych zjawisk bio-socjo-kulturowych);
- aksjologia wychowania (teoria wartości edukacyjnych, teoria ideałów wychowawczych);
- epistemologia poznania pedagogicznego (w szczególności naukow ego poznania zjawisk edukacyjnych).
Filozofia wychowania jest utożsam iana przez R. Schulza z pedagogiką o g ó ln ą76. Stąd w dalszej części przyw ołanego opracow ania znajdujem y stwierdzenie, zgodnie z którym „w dzisiejszej pedagogice ogólnej, inter pretowanej jako dyskursywnie zaawansowana (teoretyczna) form a świadomości edukacyjnej m ożna zasadnie wyróżnić trzy podstaw owe składniki: ontologię wychowania, aksjologię wychowania oraz epistemologię poznania pedagogicz nego (w szczególności poznania naukow ego)” 77. C harakteryzując sposób upraw iania filozofii wychowania (rozumianej jako pedagogika ogólna) po tzw. „kryzysie przejścia” z przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych X X w., R. Schulz zauważył, że
[...] n ie m a (...) o b ecn ie w P o lsc e jednej filo z o fii w y ch o w a n ia , istn ieje zn aczn y plu ralizm w sp o so b a c h upraw iania p e d a g o g ik i o g ó ln ej, kształtuje się w iele s p o s o b ó w ro zu m ien ia n atu ry w y ch o w a n ia , is to ty p o rzą d k u a k sjo lo g iczn eg o w w y ch o w a n iu , n a tu ry p o z n a n ia p e d a g o g ic z n e g o , ta k że n a u k o w e g o itp . P lu ralizm d o ktryn o n to lo g ic z n y c h , ak sjologiczn ych i ep istem o lo g iczn y ch sta n o w i z p e w n o śc ią reakcję n a uprzedni m o n izm , czy w ręcz totalitaryzm ś w ia to p o g lą d o w y m inionej p e d a g o g ik i, a za ra zem e fe k t w ięk szej o tw a r to śc i p e d a g o g ik i p o lsk iej n a św ia t zew n ętrzn y 78.
K onkluzja ta skłania do podjęcia próby udzielenia odpowiedzi n a trzecie pytanie, dotyczące rozum ienia „filozofii w ychow ania” po tzw. „kryzysie przejścia” , „kryzysie - załam aniu” i „kryzysie - przełom ie” zarazem , albo - używając innego jeszcze określenia - w okresie przechodzenia od ortodoksji k u hcterogeniczności79.
N ajbardziej znaczące dla tego okresu sposoby pojm ow ania filozofii w ychow ania znalazły odzw ierciedlenie w p rac a c h L. W itk o w sk ieg o 80
76 „[...] pedagogika ogólna jest identyczna z pierwszym, filozoficznym komponentem teorii wychowania w rozumieniu P. Sztompki” - tamże, s. 28.
77 Tamże, s. 28-29. 78 Tamże, s. 33.
79 Zob.: T. Hejnicka-Bezwińska, Tożsamość pedagogiki. O d ortodoksji ku heterogeniczności, Warszawa 1997.
80 Zob. zwłaszcza: L. Witkowski, Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność, Warszawa 1998; tenże, Edukacja i humanistyka. Nowe konteksty humanistyczne dla nowoczesnych nauczycieli, Warszawa 2000.
i M . N o w ak a81, którzy om awiają dwie perspektywy poznawcze: krytyczną i personalistyczną. W niniejszym opracowaniu ograniczymy się do przywołania stanow iska M . N ow aka, zaprezentowanego podczas obrad I Zjazdu P eda gogicznego (Rem bertów 1993). Przyjmując perspektywę personalistyczną, dostrzega on, że „filozofia nie tw orzy program u w ychow ania ani też nauczania, ale pyta się czego w arto nauczać i dlaczego? O na nie szuka środków coraz bardziej skutecznych i pewnych w działaniu, lecz pyta się jakie są cele wychow ania” 82. Nawiązuje w ten sposób do przedstawionych wyżej stanowisk charakterystycznych dla X IX w. i pierwszej połowy X X w. Prow adzone w ram ach filozofii wychowania badania m ają na celu - według M. N ow aka - realizację następujących zadań:
- analizę języka pedagogicznego („odpow iadanie na wymaganie odnośnie do wyjaśniania języka pedagogicznego, ukazywanie znaczenia pojęć oraz ich miejsca w strukturze teoretycznej różnych doktryn pedagogicznych” );
- krytyczne i antydogmatyczne („zdemaskowanie wszelkich ujęć teoretycz nych odgórnie przyjmowanych, wykrywać też deformacje pojęciowe i stawiać pod dyskusję spekulatywne formy tradycyjne”);
- badanie całościowe (wskazujące n a specyfikę podejścia filozoficznego polegającą na jego całościowości);
- wnoszenie myślenia perspektywicznego („chodzi o przem iany w oparciu o projekt racjonalnie możliwy, a nie tylko coś abstrakcyjnie upragnionego”); - poszukiwanie sensu wychowania (filozofia wychowania m a odpowiedzieć na pytanie: co to jest wychowanie?)83.
W innym opracow aniu M . N ow ak analizuje główne nurty współczesnej filozofii wychowania, koncentrując się na kwestii antropologicznej. Z tej perspektywy wyróżnia on następujące nurty: marksistowski, neoilluministyczny (inaczej laicki), radykalno-em ancypacyjny, technologiczno-funkcjonalny, antypedagogikę, personalistyczno-chrześcijański. R ezultat tej analizy stanowi konkluzja głosząca, że „nie m a jednej pedagogiki, jest ich wiele, podobnie jak wiele jest sposobów ujm ow ania człowieka i jego w ychow ania” 84. Per
sonalistyczną filozofię wychowania upraw ia także F. A dam ski85.
Należy także odnotować pojmowanie filozofii wychowania zaproponow ane przez A. Szołtyska86, obejmujące m etafizykę wychowania wedle paradygm atu
81 Zob. zwłaszcza: M. Nowak, Główne nurty współczesnej filozofii wychowania, „Kultura 1 Edukacja” 1993, nr 2; tenże, O d filozofii człowieka do filozofii wychowania, [w:] H. Kwiatkowska (red.), Ewolucja tożsamości pedagogiki, Warszawa 1994.
82 M . Nowak, O d filozofii człowieka..., s. 122. 83 Tamże, s. 122 i n.
84 M. Nowak, Główne nurty...
85 Zob. np.: F. Adamski, Wychowanie na rozdrożu. Personalistyczną filozofia wychowania, Kraków 1999.
86 A. E. Szołtysek, Filozofia wychowania. Ontologia, metafizyka, antropologia, aksjologia, Toruń 1998.
Arystotelesa, antropologię wychowania w świetle metafizycznej jedni ja - człowieka, aksjologię w ychow ania,w świetle trychotom ii intencja - czyn - konsekwencja, ontologię wychowania wedle autorskiego paradygm atu zakładającego wydobywanie n a jaw tego co chowane jak o praw o naturalne. W swojej rozprawie A. Szołtysek podejm uje próbę
[...] op isu , w yjaśnienia i interpretacji d w ó ch - naw zajem się w ykluczających - p a rad yg m a tó w w ych o w a n ia : A ry sto te le so w sk ie g o i au to rsk ieg o , k tóry z a k o tw ic z o n y jest w Sokratejskiej oraz P latoń sk iej -m etodzie filo z o fo w a n ia . D y c h o to m ia p a ra d y g m a tó w u k a za n a je s t w św ietle dych ot® mi i: w artości p rzy ro d zo n e - w a rto ści k u ltu ro w e oraz d y ch o to m ii: p raw a n atu raln e - p raw a sta n o w io n e 87.
Terminem „filozofia ^wychowania” zatytułował swoją rozprawę J. Czerny88, przypisując jej właściwości refleksyjności i sceptycyzmu, których jest p o zbaw iona - jego zdaniem - „pedagogika klasyczna” . Stanowi ona zarazem odrębną, autonom iczną wobec pedagogiki dziedzinę wiedzy, co oznaczałoby, że auto r tej propozycji nawiązuje do pom ysłu K . Sośnickiego sprzed pięć dziesięciu lat.
Z kolei A. M urzyn w swojej pracy Filozofia edukacji u schyłku X X
wieku. Wybrane kwestie przedmiotem zainteresowania uczynił relaq'e pomiędzy
edukacją a: k u ltu rą i sztuką, religią, w arunkow aniem i indo ktrynacją, wolnością i autorytetem , liberalizmem i dem okracją, analizując je z p er spektywy personalistycznej89.
W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku m ożna dostrzec także posługiwanie się terminem „filozofia wychowania” w innym jeszcze znaczeniu. Przykładow o, S. Pikus90 rekonstruuje filozofię wychowania W. A. Suchom- lińskiego, filozofia wychowania jest osadzana w kontekście nowożytnych przemian religijnych91, ukazują się dwie prace poświęcone filozofii wychowania S. Hessena92.
Przyw ołane powyżej sposoby rozum ienia i upraw iania filozofii wy chow ania w latach dziew ięćdziesiątych zasadnym czynią spostrzeżenie R. Schulza, zgodnie z którym „nie m a obecnie w Polsce jednej filozofii w ychow ania” .
N a zakończenie odniesiemy się do pytania, czy zasadne jest utożsam ianie filozofii wychowania i pedagogiki ogólnej. Z rezultatów przeprow adzonej
87 Tamże, s. 8.
88 J. Czerny, Filozofia wychowania, Katowice 1997.
89 A. Murzyn, Filozofia edukacji u schyłku X X wieku. Wybrane kwestie, Kraków 1999. 90 S. Pikus, Filozofia wychowania Wasyla A. Suchomlińskiego, Stupsk 1992.
91 A. Karpiński, J. Kojkoł, J. Kwapiszewski (red.), Filozofia wychowania a n o w o ż y t n e
przemiany religijne, Słupsk 1997.
92 S. Sztobryn, Filozofia wychowania Sergiusza Hessena, Łódź 1994; H. Rotkiewicz (red ),
analizy wynika, że tak. Potwierdzeniem dla takiej konkluzji m oże być definicja „pedagogiki ogólnej” , zamieszczona w Leksykonie P W N . Pedagogika (przypomnijmy, że w tym źródle po raz pierwszy pojaw iła się definicja „filozofii w ychow ania”). Jest to
[...] dział p e d a g o g ik i zajm ujący się jej p o d sta w a m i teoret.; w skład za g a d n ień p .o . w ch o d z ą n a stęp u ją ce k o m p lek sy tem atyczne: 1) w sp ó łcz. kierunki i id e o lo g ie p ed a g ., 2) filo z o fia w y ch ., 3) a k sjo lo g ia w y ch ., 4) m e to d o lo g ic z n e p rzesłan k i p ed a g o g ik i, 5) on tyczn e p o d sta w y w y ch o w a n ia i je g o funkcje sp o i., 6) języ k p ed a g o g ik i i u stalen ia te r m in o lo g ic z n e , 7) to ż s a m o ś ć p e d a g o g ik i, 8) m e ta te o r ia p e d a g o g ik i, 9) relacje p o m ięd zy teo rią i p ra k ty k ą ed u k acyjn ą, 10) m iejsce edukacji w k o n tek ście przem ian cy w iliza cy jn y ch 93.
M im o że filozofia wychowania została potrak tow ana w tej definicji jako „kom pleks tem atyczny” pedagogiki ogólnej, to większość wyróżnionych zagadnień znalazła odzwierciedlenie we wcześniejszych rozw ażaniach doty czących interesującego nas term inu. Pytając o filozofię wychow ania, pytam y zatem o pedagogikę ogólną.
Sumując nasze rozw ażania możemy powtórzyć za S. Wołoszynem:
P ed a g o g ik a o g ó ln a , ch ętn ie n a zy w a n a ró w n ież filo z o fią w y c h o w a n ia (ph ilosoph y
o f edu cation ), w yrasta z p rzek o n a n ia , że n ie m a w ied zy i p o g lą d ó w n a u k o w y c h b ez
p rześw ietlającego je p ierw ia stk a filo zo ficzn eg o - co w ięcej, ż y w o ść i d o n io s ło ś ć p r o b le m a ty k i filo z o fic z n e j w o b ręb ie k on k retn ej d y sc y p lin y n a u k o w ej św ia d c z y o ż y w o tn o ści i w ad ze danej n au k i, jest św iad ectw em teg o , że d a n a n a u k a w id zi, staw ia i stara się ro zw ią zy w a ć co ra z to n o w e za g a d n ien ia is to tn e i w a żn e ta k d la p o z n a n ia ja k i p rak tyk i ży cio w ej94.
93 B. Milerski, B. Śliwerski (red.), Leksykon PW N. Pedagogika, Warszawa 2000, s. 154-155. 94 S. Wołoszyn, Nauki o wychowaniu w Polsce w X X wieku. Próba zarysu encyklopedycznego, Warszawa 1993, s. 89.
