Joanna Różańska-Kowal, Izabela
Rajska-Kulik
Zastosowanie Skali Ustosunkowań
Interpersonalnych (SUI) w diagnozie
niedostosowania społecznego
nieletnich dziewcząt i chłopców :
analiza porównawcza
Chowanna 1, 52-72
2000
„Chowanna” Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2000 (LIV) (14) s. 52—72 J o a n n a RÓŹANSKA-KOWAL Iz a b ela RAJSKA-KULIK
Z a s to s o w a n ie S kali
U s to s u n k o w a ń In te rp e rs o n a ln y c h ( S U I)
w d ia g n o z ie
n ie d o s to s o w a n ia s p o łe c z n e g o
n ie le tn ic h d z ie w c z ą t i c h ło p c ó w
(a n a liz a p o r ó w n a w c z a )
Pojęcie „społeczne niedostosow anie” nie jest w literaturze przedm iotu definiowane jednoznacznie. W zależności od stanow iska i poglądów d o ty czących etiologii, przejawów i motywacji społecznego niedostosow ania zmie nia się sposób jego interpretow ania. Zgodnie z podejściem opartym na czyn nikach socjologicznych niedostosowanie społeczne to „nieum iejętność d o stosow ania swego działania do własnej pozycji, roli i statusu w grupach społecznych, niedostosowanie się do norm i postaw akceptow anych przez te grupy ( S z e w c z u k , red., 1985, s. 175). W takim rozum ieniu, podzielanym także przez O. L i p k o w s k i e g o (1977, s. 106), niedostosow anie społeczne jest ogólną postacią (syndrom em ) zachow ania negatywnego wobec norm
społecznych.
H . S p i o n e k (1965, s. 275), opierając się na przesłankach psychologicz nych, za istotę niedostosow ania społecznego dzieci uważa nieprawidłowości w rozw oju osobowości, co często prow adzi do zakłócenia stosunków społecz nych między dziećmi i ich otoczeniem. Podobne stanow isko reprezentują
M . P r z e t a c z n i k o w a i M . S u s u ł o w s k a (1959, s. 252), według których niedostosowanie społeczne przejawia się w postaci trudności lub całkowitego braku umiejętności w nawiązyw aniu k o n tak tu uczuciowego z innymi ludźmi.
Z kolei A. M a k o w s k i (1994, s. 25), rozpatrując pojęcie niedostoso w ania społecznego w aspekcie psychologicznym i socjologiczno-pedagogicz- nym, stwierdza, iż jest to dewiacja osobowościow a, u której podłoża leżą czynniki biopsychiczne lub środowiskowe, wywierające destrukcyjny wpływ n a aktyw ność, k o ntak ty społeczne i harm onię życia wewnętrznego jed n o stki Pom im o różnic w interpretacji tego pojęcia zdołano uchwycić treści wspólne, do których zaliczono m .in. to, iż niedostosow anie społeczne w yraża się w negatywnym stosunku do norm społecznych, do uznanych społecznie wartości. Ponadto stanow i m anifestację trudnej wewnętrznej sytuacji jed n o stki, a trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosow ania cechuje znaczna trw ałość postaw aspołecznych ( L i p k o w s k i , 1977, s. 106; M a k o w s k i 1994, s. 25).
Zewnętrznym i przejawami niedostosow ania społecznego są zachow ania traktow ane ja k o dezadaptacyjne, tzn. niezgodne z ustalonym i schem atam i zachow ania się obowiązującymi w danym społeczeństwie. Postępow anie o d biegające czy wręcz sprzeczne z zasadam i i norm ami społecznymi mieści się w zakresie pojęcia zachowanie asocjalne. Zdaniem J. M . S t a n i k a (1981, s. 41) asocjalna aktyw ność m a ch arakter zachow ania zaburzonego i cechuje się bądź to społeczną szkodliwością celów, n a których realizację bywa ukie runkow ana, bądź w adam i w realizacji celów, które niekoniecznie są szkodliwe społecznie, bądź też n a zachow ania asocjalne składają się łącznie zarów no pierwszy, ja k i drugi wcześniej przedstaw iony kom ponent.
Szkodliwe funkcjonow anie społeczne w szerszym zakresie, w całokształcie sytuacji życiowych jednostki, stanowiące konsekwencję wadliwego funkcjo now ania jej osobowości, nosi nazwę asocjalności. W edług J. M . S t a n i k a (1980, s. 171; 1981, s. 41) zaburzenia asocjalne wynikają z pewego utrw alonego stylu zachow ania się jednostki, a centralnym punktem ich występowania, w przypadku nieletnich sprawców czynów przestępczych, jest sfera stosunków interpersonalnych.
W spraw ach karnych nieletnich opis obrazu klinicznego asocjalności oraz uchwycenie jej etiologii i leżących u jej podłoża m echanizm ów osobow oś ciowych stanow ią przedm iot psychologicznej diagnozy niedostosow ania społe cznego.
Pierwszym etapem w rozpoznaw aniu psychologicznego m echanizm u aso cjalności jest konstrukcja obrazu klinicznego, który — ja k stw ierdza A. L e- w i c k i (1969, s. 447) — powinien zawierać możliwie wyczerpujące dane, pozwalające opisać i scharakteryzow ać sylwetkę badanego od strony swois tego dla niego stylu zachowania.
W tym właśnie obszarze, obejmującym funkcjonow anie jednostki w ujęciu interpersonalnym , istnieje możliwość w ykorzystania Skali U stosunkow ać Interpersonalnych (SUI) ja k o m etody przydatnej w diagnozie niedostosow ania społecznego, gdyż dostarczając wielu informacji o badanych, ujaw nia prefero wany przez niego styl funkcjonow ania społecznego.
C harakterystykę tego testu (podstaw y teoretyczne, sposób przeprow adza nia badania i kierunki analizy uzyskanych wyników) zamieścił w swoich opracow aniach J. M . S t a n i k (1980, 1994, 1997).
Grupy b adaw cze
B adaniam i o charakterze anonim owym zostały objęte 182 osoby w wieku od 15 do 19 lat. G ru p a wychowanków zakładu popraw czego liczyła 84 osoby, w tym 44 chłopców i 40 dziewcząt. G ru p ę porów naw czą stanow iło 98 ucz niów liceum ogólnokształcącego; w tym 57 chłopców i 41 dziewcząt. Ja k o grupę k on tro ln ą celowo w ybrano osoby z liceum, wychodząc z założenia, że odm ienne w arunki panujące w środow isku rodzinnym , rówieśniczym i szkol nym (nieletni byli uczniami szkół podstaw ow ych i zasadniczych zawodowych) wywierają zasadniczy wpływ n a kształtow anie się różnych stylów funkcjo now ania interpersonalnego.
Założenia b adaw cze
B adania psychologiczne nieletnich przestępców, k tó re prowadzili: H . S p i o n e k (1956), K . P o s p i s z y l i E. Ż a b c z y ń s k a (1981), K . D ą b r o w s k i (1967) oraz J. M . S t a n i k (1980), w skazują n a zachow ania agresywne, wrogie nastawienie d o kolegów i przełożonych, sugestywność, brak wiary w siebie i nieufność do własnych uzdolnień. N a tej podstaw ie m o żn a wnioskować, że:
— nieletni w porów naniu z licealistami będą preferowali style funkcjonow ania interpersonalnego o dużym nasyceniu wrogością oraz subm isją (styl agresywno-sadystyczny, buntowniczo-podejrzliwy oraz wycofująco-m aso- chistyczny);
— nieletnich z zakładu popraw czego będzie charakteryzow ał niski poziom sam oakceptacji oraz bezradność i pesymizm w relacjach społecznych.
Analiza w y n ik ó w badań
O gólne p o ró w n an ie w y n ik ó w badań nieletnich i lic e a lis tó w
Analizy i interpretacji d o k o n an o na wynikach surowych (aktualnie trw a ją prace nad norm alizacją skali dla młodzieży). Pierwszym etapem analizy
było porów nanie wyników 98 uczniów LO i 84 wychow anków zakładów popraw czych. N a tym etapie nie zróżnicow ano grup badawczych ze względu na płeć.
D la ogólnego porów nania obu grup obliczono m ediany (M e) dla p o szczególnych skal i n a ich podstaw ie sporządzono dw a profile — dla nie letnich i uczniów liceum ogólnokształcącego. W artość m edian przedstaw ia tabela 1.
T a b e l a 1
Mediany dla poszczególnych skal SUI dla oczniów LO i nieletnich
~~~~— Skal a
Badani ... I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ?
Uczniowie LO 5 7 6 8 4 1 3 4 4 2 7 2 7
Nieletni 4 7 7 8 6 4 6 5 6 4 4,5 5 1
U zyskane n a tej podstaw ie profile przedstaw ia rysunek 1.
II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ?
■ ♦ uczniowie LO —■ — nieletni
Profile w skazują n a znaczne różnice w skali V (styl wycofująco-masochis- tyczny), VI (styl buntowniczo-podejrzliwy), VII (styl agresywno-sadystyczny) oraz skali IX (sam oakceptacja), X (kłam stwo), X II (bezradność, „wołanie o pom oc”). W celu określenia, w jakim stopniu różnice w wynikach obu grup są statystycznie istotne, zastosow ano test m ediany. Jego wyniki zamieszcza tabela 2.
T a b e l a 2 Wartość statystyki z z 2 dla poszczególnych skal SUI
w grupie nieletnich i licealistów (d l= 1) Skala X2 I 0,02 ni II 0,023 ni III 0,38 ni IV 5,72* V 1,32 ni VI 26,87*** VII 20,41*** VIII 8,24** IX 8,27** X 11,61*** XI 9,9** XII 42,67*** ? 42,67*** ni — nieistotne statystycznie * P < 0,05 *• p < 0,01 • • • p < 0,001
Z tabeli 2 wynika, że w skali V (styl wycofująco-masochistyczny) nie uzyskano, m im o znacznej różnicy między m edianam i, statystycznie istotnej różnicy wyników w teście m ediany. M ożna to wyjaśnić znacznym ro z p ro szeniem wyników w grupie nieletnich. R ozkład liczebności uzyskany w skali V przez wychow anków zakładu popraw czego jest dw um odalny (wartości m odalne wynoszą 2 i 4).
M im o b rak u różnic między m edianam i uzyskano istotnie statystycznie różnice w wynikach skali IV. W tej skali (styl uległo-zależny) różnice b io rą się z większej skośności rozkładu liczebności efektów uzyskanych przez nieletnich. Rozkłady liczebności obu badanych grup są lewoskośne i jednom odalne. Jednak w odniesieniu do licealistów w artość m o d aln a jest rów na m edianie, natom iast w rozkładzie liczebności wyników uzyskanych przez wychow anków
zakładów popraw czych w artość m o d aln a jest wyższa od m ediany i wynosi 10 (por. F e r g u s o n , T a k a n e , 1999). Świadczy to o mniejszej tendencji ucz niów liceów ogólnokształcących do zachow ań uległych i p o d p o rząd k o w a nych wobec innych. B rak uległości to rezultat dużej autonom ii uczniów i ich zaradności w sytuacjach społecznych, a także adekw atnej sam ooceny (skala IX i X I). W grupach nieform alnych zauw aża się n ato m iast bardziej ścisłą hierarchię dom inacji i podporządkow ania, stąd większe rozproszenie wyników — styl funkcjonow ania w ychow anka zakładu popraw czego zdeterm inow any jest jego pozyq'ą w podkulturze.
Niewielkie różnice dostrzeżono również między m edianam i grupy nielet nich i licealistów w skali V III (styl współzawodnicząco-narcystyczny). O k a zały się one jed n ak statystycznie istotne ze względu na d u żą koncentrację wyni ków nieletnich poniżej m ediany. Nieletni nie są więc skłonni d o akcentow a nia własnej niezależności i do dewaluacji drugiej osoby w celu w ykazania własnej przewagi. W ychow anków bowiem zakładów popraw czych obowiązuje — w stosunku do członków grupy — lojalność, koleżeńskość, solidarność, wzajem na pom oc, a w stosunku do społeczeństwa — otw arta w rogość i agresja lub bierny opór, podejrzliwość oraz wycofanie się z k o n tak tó w interpersonal nych (co potw ierdza wynik skali VI i VII).
Isto tn e różnice między n ie le tn i m i i licealistami w skali VI (styl buntow - niczo-podejrzliwy) świadczą o wrogich i antyspołecznych zachow aniach wy chow anków zakładów popraw czych. C harakteryzuje ich po n ad to : nieufność i chłód uczuciowy tendencje do buntow ania się przeciwko wewnętrznym nakazom i dem onstracyjne podkreślanie swojego wrogiego i destrukcyjnego nastaw ienia wobec innych. Opisane powyżej cechy są charakterystyczne zwłaszcza dla dewiacyjnych grup młodzieżowych, dokonujących przestępstw 0 charakterze chuligańskim . Celem tych przestępstw nie jest zdobycie środków m aterialnych lub zemsta, a jedynie zadem onstrow anie wrogości wobec otocze nia i bu n t przeciw oficjalnie uznanym wartościom . Chłód uczuciowy um oż liwia przestępcy zarów no traktow anie czynu zabronionego ja k o zabawy, ja k 1 satysfakcję z krzywdy wyrządzonej innym bez względu n a koszty.
Nieletni uzyskują również, w porów naniu z licealistami, istotnie wyższe wyniki w skali V II (styl agresywno-sadystyczny). W ychow anków zakładów popraw czych cechują więc częste ataki agresji fizycznej i słownej. D ążą oni do wyrządzenia kom uś krzywdy fizycznej bądź m oralnej. Przejaw iają wrogi stosunek do siebie i innych, w szczególności charakteryzuje ich pozbaw ione uczuć, instrum entalne traktow anie drugiego człowieka.
W edług L e a r y ’e g o (1957) zachow ania z tej kategorii są skutkiem to ta l nej frustracji osobnika, powstałej w efekcie licznych niepow odzeń życiowych w doświadczeniach z innymi ludźmi. Agresywny sposób bycia wywołać m a w innych osobach lęk, poczucie winy oraz skłaniać ich d o uległości i bez względnego podporządkow ania się. C harakterystyka funkcjonow ania jed n o
stek z podwyższonymi wynikami w skali VII pozw ala dopatryw ać się u nich rysów osobowości antyspołecznej (zgodnie z term inologią klasyfikacji D SM IV).
W yniki skali IX świadczą o niskiej samoocenie badanych nieletnich w p o rów naniu z uczniami liceum ogólnokształcącego. O bniżony poziom sam o ak ceptacji wychow anków zakładów popraw czych wiąże się z ich w rogą i podej rzliwą osobow ością oraz z wysokim napięciem lękowym. W rogość wobec siebie, rzutow ana n a otoczenie, przyczynia się do niepow odzeń w k o n tak tach interpersonalnych. N egatyw ne doświadczenia społeczne obniżają poziom sa m ooceny, co z kolei sprzyja wrogim nastawieniom i wycofywaniu się z k o n taktów społecznych. Tw orzy się więc swoiste błędne koło, k tó re tru d n o przer wać.
W ychowankowie zakładów popraw czych uzyskali również statystycznie istotnie wyższe wyniki w skali kłam stw a (skala X ) niż licealiści. Jednak wyniki obu grup badanych mieszczą się w przedziale wyników przeciętnych. Świadczyć to m oże o tym, iż licealiści m ają bardziej realistyczny o b raz włas nej osoby. Z kolei nieletni przejaw iają silniejszą ten d en q ç d o przedstaw ia nia pozytyw nego obrazu siebie. T akie wnioski dotyczące nieletnich p ozo stają jed n ak w sprzeczności z wynikami skal VI, VII, IX (buntow niczość, agresywność, sam oakceptacja). Rozbieżność tę m ożna tłum aczyć faktem , że w podkulturze dewiacyjnej pozytywny obraz własnej osoby jest inny niż obraz siebie aprobow any przez szersze kręgi społeczne. O soba odbierana w środow isku podkultury ja k o pozytyw na pow inna być przyjacielska, w spół pracująca i gotow a do pom ocy dla członków grupy dewiacyjnej, co potw ier dzają wyniki skal П, III (style: podtrzym ująco-opiekuńczy i w spółpracują- co-przyjacielski), oraz — w zależności od pozyq'i w hierarchii podkultury — dom inująca lub uległa (o czym świadczą wyniki skal I i IV). W odniesieniu natom iast d o społeczeństwa pow inna ją cechować agresywna, wojownicza postaw a oraz bezkom prom isowy b un t przeciwko oficjalnie uznanym w artoś ciom, norm om i autorytetom .
Nieletni, w porów naniu z licealistami, otrzym ali niskie wyniki w skali X I (zaradność, realizm, względna autonom ia), któ re potw ierdzają ich tenden- q'e do izolow ania się w interakcjach społecznych o raz b rak równowagi emocjonalnej. W yniki uzyskane przez wychow anków zakładów popraw czych w skali X II w skazują n a ich poczucie małej wartości, co ujaw niła już skala IX , negatyw ną ocenę własnego m iejsca w życiu, własnych możliwości oraz działań i związany z tym negatywny stosunek do innych ludzi. N iedo stosow ana młodzież odznacza się, w porów naniu z uczniam i liceów o g ólno kształcących, dużą bezradnością i pesymizmem, m ałą aktyw nością społeczną, podejrzliwością i wysokim napięciem lękowym. Przewiduje o n a najczęściej przeszkody i niepow odzenia, a nie pozytywne rezultaty swojego działania. Przyczynami takiego stanu rzeczy m oże być kum ulow anie się negatyw nych
doświadczeń w środow isku rodzinnym i szkolnym oraz nieum iejętność k o m prom isowego rozw iązywania sytuacji konfliktow ych i skutecznego, racjonal nego pokonyw ania przeszkód w trakcie realizacji różnych potrzeb i celów życiowych.
P o ró w n a n ie w y n ik ó w badań d zie w c zą t z zakładu pop raw czego i d z ie w c z ą t z LO
W ychodząc z założenia, iż nie tylko odm ienny charak ter środow iska rodzinnego, szkolnego i rówieśniczego, ale również płeć badanych osób wpły wa na ich styl interpersonalnego zachow ania się, na kolejnym etapie interpre tacji uzyskanych rezultatów badane grupy zróżnicow ano pod względem płci. N a podstaw ie wyników uzyskanych w SUI przez dziewczęta z zakładu resocjalizacyjnego oraz dziewczęta z LO ustalono następujące w artości m edia ny w zakresie poszczególnych skal (tabela 3).
T a b e l a 3
Mediany dla poszczególnych skal SUI uzyskane przez licealistki i wychowanki zakładu poprawczego
Skala
G rupa b a d a n â ^ ^ ^ I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ?
Dziewczęta LO 5 8 8 8 4 1 2 4 4 3 8 2 6
Dziewczęta z zakła
du poprawczego 4 8 8 10 6 4 6 4 8 3 4 6 0
U zyskane dzięki tym ustaleniom profile przedstaw ia rysunek 2.
Profile w skazują n a wyraźne różnice pom iędzy wynikami w teście SUI uzyskanym i przez licealistki i dziewczęta z zakładu popraw czego. Rozbieżność wyników jest szczególnie d u ża w skalach IV (styl uległo-zależny), V (styl wycofująco-masochistyczny), VI (styl buntowniczo-podejrzliwy), VII (styl agresywno-sadystyczny), IX (sam oakceptacja), X I (zaradność), X II (wołanie 0 pom oc) i (?). Nieletnie wychowanki z zak ład u popraw czego w ykazują więc, w porów naniu z licealistkami, silniejszą tendencję do zachow ań uległych 1 podporządkow anych (skala IV), przy czym ich uległość często przybiera skrajną form ę — wycofywania się z kon tak tó w społecznych i wrogości wobec siebie i innych ludzi (skala V). C harakteryzują się one również agresywnym, antyspołecznym zachowaniem oraz neurotyczną podejrzliwością i chłodem uczuciowym wobec innych (skala VII i VI). Dziewczęta z zakładu po p raw czego m ają niższą sam oocenę niż dziewczęta z liceum o raz w ykazują mniejszy
stopień zaradności i realizm u skala (IX i XI). W artość (?) wskazuje na więk sze zdecydowanie wychowanek placówki resocjalizacyjnej w wyborze od powiedzi i większą um iejętność oceny swoich zachow ań. Dziewczęta z liceum prezentują postaw ę idealistyczną, buntując się przeciwko badaniu zachow ań, a nie postaw , „dużem u nasyceniu testu agresją” oraz dem onstrują nieumieję tność właściwej oceny swoich zachowań, wskazującą n a trudności z odróż nieniem , j a ” realnego od , j a ” idealnego.
I » z. popr. ■ LO
Rys. 2. Profile SU1 dla dziewcząt z obu grup
W celu stwierdzenia, w jakim stopniu uzyskane różnice w wynikach obu grup są statystycznie istotne, zastosow ano test m ediany. Jego rezultaty przedstaw ia tabela 4.
W yniki testu m ediany wskazują n a występowanie statystycznie istotnych różnic między dziewczętami z liceum a dziewczętami z zakładu popraw czego w skalach: IV, V, VI, VII, IX , X I, X II, (?), a zarazem potw ierdzają różnice zaznaczające się w profilach. A naliza statystyczna przeprow adzonych wyni ków badań pozw ala n a następującą charakterystykę porów naw czą obu grup dziewcząt:
1. Nie wystąpiły statystycznie istotne różnice między licealistkami a nie letnimi dziewczętami w skalach I, II, III, V III. T en d en q e przywódcze i skłonności d o współzawodniczenia są więc w o b u grupach podobne i niezbyt silne (Me 5 i 4), natom iast zarów no u licealistek, ja k i wychowanek zakładu popraw czego wyraźnie w sam oopisie zaznaczyły się zachow ania podtrzym ują- co-opiekuńcze i współpracująco-przyjacielskie.
T a b e l a 4
Wartości statystyki x2 dla poszczególnych skal SUI nieletnich dziewcząt i licealistek
Skala SUI X2 I 1,33 ni II 1,74 ni III 0,11 ni IV 9,01* V 11,98** VI 28,02*** VII 11,08*** VIII 0,02 ni IX 10,54** X 0,3 ni XI 21,29*** XII 27,27*** ? 11,88*** * P < 0,05 * * P < 0,01 • • • p < 0,001 ni — brak istotności
2. Statystycznie istotne różnice w skalach IV, V, VI, VII między dziew czętami obu badanych grup wskazują n a preferow anie przez nie odm ien nych stylów funkcjonow ania interpersonalnego. Dziewczęta z liceum ujaw niają m niejszą gotowość do p odporządkow ania się innymi, nie wycofują się z ko n tak tó w społecznych. Cechuje je zaufanie i zaangażow anie uczuciowe w relacjach interpersonalnych. Ich sam oopis dowodzi rozw iązywania konflik tów z innymi ludźmi w sposób nieagresywny (słownie wiele z nich de klaruje, że są przeciwnikam i wszelkich form agresji). Dziewczęta z zakła du popraw czego są natom iast osobam i uległymi wobec innych, szukającym i ich pom ocy i wsparcia. N adm ierna uległość nieletnich dziewcząt m oże wy nikać z dw óch pow odów . Po pierwsze, pochodzą one często z patologicz nych środow isk rodzinnych, w których wym aga się od dzieci bezwzględ nego podporządkow ania i za najmniejsze przejaw y niesubordynacji stosuje się surowe kary fizyczne. Po drugie, w dewiacyjnej grupie rówieśniczej rów nież najczęściej istnieje określona hierarchia dom inacji i podporządkow ania. Dzięki uległości dziewczęta uzyskują poczucie przynależności, zrozum ienia ich problem ów i zaspokojenie potrzeb (głównie em ocjonalnych). Uległość wiąże się z podatnością zarów no n a korzystne, ja k i niekorzystne wpływy o to czenia społecznego. Um ożliwia osiągnięcie szybkich i pozytyw nych zmian
w procesie resocjalizacji. Oznacza jed n ak konieczność izo laq i od d o tych czasowych dom inujących grup rówieśniczych i patologicznie funkcjonującej rodziny (w przeciwnym w ypadku istnieje pow ażne niebezpieczeństwo p ow rotu do zachow ań aspołecznych i przestępczych). Nieletnie dziewczęta m anifestują tendencje do wycofywania się z kon tak tó w interpersonalnych i do społecznej izolaqi. Ich nastawienie do innych ludzi cechuje wrogość, podejrzliwość, chłód em ocjonalny i odrzucenie uczuciowe. Tendencje te pow stają często w odrzucającej je lub obojętnej em ocjonalnie rodzinie i są w zm acniane przez środow isko szkolne (nauczycieli, kolegów). Swoiste napiętnow anie w stylu „uczeń trudny wychowawczo”, „drugoroczny” , „osioł”, „głupi” powoduje izolowanie się od takiego środow iska i poszukiw anie rekom pensaty również przez zachow ania agresywne oraz przedm iotow e traktow anie innych osób. W procesie resoqalizacji należy przełam ać nieufność i wrogość nieletnich, wykorzystując ich uzdolnienia i zainteresow ania oraz pozytyw ne tendencje do współpracy i opieki nad innymi.
3. Znaczne zróżnicowanie wyników obu grup dziewcząt występuje również w skalach IX , X I, X II, (?). Licealistki charakteryzuje wysoki stopień sam o akceptacji i zadow olenia z siebie oraz optym izm , em ocjonalna zaradność i względna autonom ia, natom iast nieletnie dziewczęta z zakładu popraw czego wykazują niską samoocenę, związaną z ich w rogą i podejrzliwą osobowością. Są one w k o n tak tach społecznych m ało zaradne, negatywnie oceniają swoje możliwości, a w swoim działaniu przew idują jedynie niepow odzenia. W yniki skali (?) świadczą jed n ak o pewnej dozie realizm u — są sam okrytyczne, trafnie oceniają swoje antyspołeczne zachow ania i ich skutki. W procesie resocjalizacji należy więc w ykorzystać te pozytywne tendencje, wskazując n a możliwości podniesienia sam ooceny dzięki alternatyw nym prospołecznym zachow aniom . W ażne jest rów nież zastosow anie technik pozytyw nego m yślenia o swoich zdolnościach i możliwościach oraz treningu podstaw ow ych um iejętności inter personalnych, co pozwoli nieletnim zaspokoić podstaw ow e potrzeby em oc jo nalne i społeczne.
Analiza p o ró w n a w c za w y n ik ó w badań
uzyskanych przez ch ło p c ó w z zakładu pop raw czego i z LO
N a podstaw ie rezultatów , które otrzym ali w SUI chłopcy z obu badanych grup, ustalono następujące wartości m ediany w zakresie poszczególnych skal (tabela 5).
T a b e l a 5
Mediany dla poszczególnych skal SUI uzyskane przez licealistów i wychowanków zakładu poprawczego
~~~---Skala
B adana g ru p ä^ --— I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ?
Chłopcy z LO 5 6 8 8 4 2 4 6 3 2 8 1 4
Chłopcy z zakładu
poprawczego 6 6 6 8 4 4 8 7 5 4 6 4 4
II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ?
Г
♦ z. popr. —■— LO Rys. 3. Profile SUI dla chłopców z obu badanych grupOsiągnięte profile ukazują znaczne różnice pom iędzy chłopcam i z LO a w ychow ankam i zakładu popraw czego, które ujawniły się w skali III. N a tej podstaw ie m ożna wnioskować, iż uczniowie liceum częściej przejaw iają pozy tywne, współpracująco-przyjacielskie nastawienie do innych ludzi. Z kolei nieletni w swoim zachow aniu silniej dem onstrują podejrzliwość i b u n t (skala VI) oraz w większym stopniu m anifestują skłonności agresywno-sadystyczne (skala VIII).
G ru p a chłopców przebywających w placówce resocjalizacyjnej ch arak tery zuje się niższym poziom em sam oakceptacji (skala IX ), a także ograniczonym poczuciem autonom ii, m niejszą zaradnością i mniejszym realizm em w p orów naniu z licealistami (skala XI). A naliza profili pozw ala również wysunąć wniosek, iż nieletni częściej niż licealiści akceptują pesymizm i bezradność, a ich zachow ania m ogą nosić znam iona „w ołania o pom oc” .
W celu stwierdzenia istotności różnic pom iędzy wynikam i b a d a ń obu grup zastosow ano test m ediany. R ezultaty pzeprow adzonej analizy statystycznej zawiera tabela 6.
T a b e l а б
Wartość statystyki у2 dla poszczególnych skal SUI nieletnich chłopców i licealistów
Skala X2 I 0,72 ni II 0,06 ni III 1,59 ni IV 0,4 ni V 0,06 ni VI 5,26* VII 14,81 *** VIII 1,48 ni IX 4,29* X 15,79*** XI 3,91 * XII 18,32** ? 0,006 ni * P < 0,05 •• p < 0,01 p < 0,001 ni — brak istotności
A naliza statystyczna wyników uzyskanych w dwóch w yodrębnionych g ru pach chłopców pokazuje, iż uczniowie szkoły ogólnokształcącej różnią się od wychow anków zakładu popraw czego w zakresie sześciu preferow anych stylów funkq'onow ania społecznego. Nie została statystycznie potw ierdzona różnica zaznaczająca się w skali III, n a co m iało wpływ znaczne rozproszenie efektów uzyskanych przez badanych z obu grup.
Osiągnięte przez nieletnich spraw ców czynów karalnych wyższe wyniki w skali VI (styl buntowniczo-podejrzliwy) świadczą o częstszym, w p o ró w naniu z licealistami, przejaw ianiu zachow ań wrogich i antyspołecznych, sp o wodow anych biernością i bezsilnością. Nieletni z zakładu popraw czego c h a ra kteryzują się poczuciem wyobcow ania i nieufnością wobec innych, okazyw a nym chłodem em ocjonalnym oraz zachow aniam i cynicznymi, przekornym i i pełnymi zawziętości. Cechuje ich zwiększona skłonność do b u ntow ania się przeciwko zewnętrznym nakazom , a także odrzucanie norm społecznych, traktow anych ja k o fałszywe i obłudne.
K olejna skala, w której ram ach ujawniły się różnice pom iędzy badanym i grupam i, to skala VII — m iara aktyw ności społecznej określanej ja k o styl zachow ania agresywno-sadystycznego. U zyskane przez w ychow anków zakła du resocjalizacyjnego wysokie wyniki w tej skali potw ierdzają wcześniejsze spostrzeżenia dotyczące cechującej ich wrogości i nieufności. W tym w ypadku
otrzym ane rezultaty w skazują n a nasiloną wrogość, ju ż nie tylko odczuwaną, ale także przejaw ianą w postaci agresji słownej (nadm ierny krytycyzm, sarkazm , wyzwiska), ja k i w form ie bezpośrednich ataków fizycznych. Nieletni sprawcy czynów przestępczych w większym stopniu niż licealiści są skłonni do w yrządzenia kom uś krzywdy natury fizycznej lub m oralnej, a także do instrum entalnego trakto w an ia innych osób i do górow ania nad nimi
Statystycznie istotne różnice stw ierdzono w odniesieniu do skali IX , mierzącej stan osobowości określany jak o sam oakceptacja lub stopień sam oza dowolenia. Uzyskane wyniki, dotyczące chłopców z zakładu poprawczego, odzwierciedlają ich niższy stopień zadow olenia z siebie, bardziej negatyw ną postaw ę wobec własnej osoby.
Rezultaty przeprow adzonych bad ań ujawniły różnice pom iędzy grupam i w skali X — kłam stw a. Ze względu n a to, że jej konstrukcja opiera się na sam oopisie o faktach powszechnie występujących wśród ludzi, wyższe wyniki uzyskane przez nieletnich świadczą o większej w tej grupie tendencji do przedstaw iania wyidealizowanego obrazu własnej osoby. Jednakże w w ypadku obu analizow anych grup owa skłonność do ukryw ania negatywnej praw dy 0 sobie i prezentow ania siebie w lepszym świetle nie przekracza przeciętnego poziom u.
A naliza otrzym anych wyników pozwoliła stwierdzić różnice w zakresie skali X I mierzącej zaradność, realizm, względną autom om ię. J a k pokazuje zestawienie wyników uczniów LO z wynikami nieletnich sprawców czynów przestępczych, młodzież z pierwszej grupy charakteryzuje się większą przed siębiorczością, optymizm em, a w interakcjach społecznych n astaw iona jest bardziej n a realizaqç wytyczonych celów, w mniejszym zaś stopniu n a em ocjonalną syntonię. Z kolei m łodzieńcy z drugiej grupy bardziej negatywnie oceniają swoje możliwości, a co za tym idzie —- częściej przew idują przeszkody 1 niepow odzenia życiowe, a w k o ntak tach społecznych cechuje ich mniejsza zaradność w porów naniu z uczniami LO.
O statnia skala, w której ram ach zostały ujaw nione statystycznie istotne różnice pom iędzy grupam i, to skala X I (pesymizm, bezradność, „wołanie o pom oc”). Ja k się okazało, wychowankowie zakładu popraw czego silnej niż licealiści odczuw ają brak sensu własnych działań prospołecznych związanych z pom aganiem innym ludziom, gdyż obaw iają się ich niedocenienia. Chłopcy ci m ają mniejsze poczucie własnej wartości, bardziej negatyw ną ocenę własnego miejsca w życiu, własnych możliwości i efektów swoich działań. A naliza jakościow a d o k o n a n a w ram ach tej skali pokazała, iż nieletni przestępcy częściej obaw iają się bliskości emocjonalnej z drugim człowiekiem, częściej przeżywają obawy związane z odrzuceniem przez otoczenie.
W praw dzie przeprow adzona analiza statystyczna nie ujaw niła różnic p o między grupam i pod względem pozostałych, ujętych w SU I, dom inujących
zarów no u licealistów, ja k i wychow anków zakładu popraw czego wyraźnie w sam oopisie zaznaczyły się tendencje do nawiązyw ania k o n tak tó w społecz nych pozwalających n a uzyskanie wsparcia, rady i pom ocy ze strony innych.
Z e s taw ien ie re z u lta tó w badań w y n ik ó w
uzyskanych przez n ieletn ie d ziew częta i nieletnich ch ło p c ó w
Celem kolejnego etapu analizy, interpretacji wyników była odpowiedź na pytanie: Czy i w jakim stopniu nieletni przebywający aktualnie w zakładzie p o prawczym, zróżnicowani w badaniach ze względu na płeć, różnią się w zakresie preferow anego stylu funkcjonow ania społecznego? W artości m ediany otrzy m ane w grupie dziewcząt i grupie chłopców z zakładu popraw czego przed staw ia tabela 7.
T a b e l a 7
Mediany dla poszczególnych skal SUI, uzyskane przez grupę nieletnich dziewcząt i chłopców
Skala
Badana grupä'~~~^_ I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ? Dziewczęta z zakła
du poprawczego 4 8 8 10 6 4 6 4 8 3 4 6 0
Cłopcy z zakładu
poprawczego 6 6 6 8 4 4 8 7 5 4 6 4 4
Biorąc pod uwagę wyniki tabeli 7, uzyskano następujące profile, które ukazuje rysunek 4.
• chłopcy ■ dziewczęta ;
W yniki zastosow anego testu przedstaw ia tabela 8.
T a b e l a 8
Wartość statystyki x2 dla poszczególnych skal SUI grupy nieletnich dziewcząt i chłopców
Skala I X1 I 4,39* II 6,81** III 2,21 ni IV 6,83** V 10,68** VI 0,14 ni VII 5,39* VIII 9,48** IX 3,03 ni X 6,16* XI 2,33 ni XII 5,73* ? 15,31*** * P < 0,05 * * P < 0,01 *•* p < 0,001
N a podstaw ie analizy statystycznej osiągniętych wyników m o żn a stwier dzić, iż grupa dziewcząt i chłopców przebywających w zakładzie popraw czym nie różni się pod względem zachow ań współpracująco-przyjacielskich, a także w zakresie tendencji buntowniczo-podejrzliwych.
O trzym ane rezultaty, stanow iąc potwierdzenie wcześniejszych ustaleń, wskazują, iż nieletni z jednej strony przejawiają w swojej aktyw ności pozytyw ne nastawienie i gotowość d o współdziałania, jed n ak ograniczone do osób znaczących, które oceniają ja k o ważne dla siebie i które, ja k m o żn a założyć, praw dopodobnie odgryw ają istotną rolę w grupach nieform alnych. Z drugiej strony wychow ankow ie zakładów popraw czych dem onstrują wrogie i nieufne nastawienie w stosunku do tych, którzy nie są przez nich uznaw ani za osoby ważne lub którzy wyrządzili im krzywdę.
D o k o n a n a analiza prow adzi również do wniosku, że osoby przebywające w placów kach resocjalizacyjnych, zarów no dziewczęta, ja k i chłopcy, nie ró ż nią się między sobą, jeśli chodzi o poziom sam oakceptaq'i oraz poczucie zaradności i autonom ii, które jest niższe w porów naniu z uczniami LO.
N a podstaw ie znacznych statystycznych różnic pom iędzy wynikam i nielet nich z obu grup w zakresie skali II i VIII m o żn a wysunąć wniosek, iż dziew częta są bardziej skłonne do zachow ań podtrzym ująco-opiekuńczych, cechu
jących się osobistym i przyjaznym charakterem relacji interpersonalnych. Z kolei chłopcy częściej przejaw iają w swoim zachow aniu styl współzaw od- nicząco-narcystyczny, którym w yrażają wyniosłość, oraz przesadnie akcen tu ją swoją niezależność. Nieletni płci męskiej częściej także dem onstrują swoją dom inację nad innymi, której towarzyszy wrogość d o św iata zewnętrz nego i do siebie. W układach interpersonalnych postrzegają i tra k tu ją d ru giego człowieka jak o tło umożliwiające wykazanie im swojej przewagi.
N a uwagę zasługuje fakt, iż chłopcy z zakładu popraw czego nie różnią się od chłopców z LO, gdy chodzi o nasilenie zachow ań m ających prow adzić do dewaluaq'i wartości drugiej osoby. Zjawisko to m ożna tłum aczyć o k re sem dojrzew ania, który przeżywają badani. Zwiększona agresja, negatywizm, chęć zaakcentow ania własnej dom inacji przyczyniają się do m anifestow ania, a w konsekwencji utrw alania tego typu zachowań.
W yniki uzyskane w skali IV i V ujawniły istotne różnice pom iędzy b a d a nymi grupam i pod względem stylu uległo-zależnego i wycofująco-masochis- tycznego.
Dziewczęta przebywające w zakładzie popraw czym są bardziej skłonne niż nieletni chłopcy do uległości i podporządkow ania się innym, a także przejaw iają gotow ość do nawiązyw ania k ontaktów interpersonalnych. Jednak w skrajnych w ypadkach ich zachow ania odznaczające się uległością m ogą oznaczać wycofanie się i społeczną izolację, a czasem wrogość do siebie i otoczenia (skala V).
Wcześniej przedstaw iona analiza wykazuje, iż dziewczęta z placów ki reso cjalizacyjnej częściej, w porów naniu z uczennicami LO, w swoim zachow aniu m anifestują kom ponenty stylu wycofująco-masochistycznego.
R ezultaty prow adzonych badań pozwoliły również stwierdzić, iż aktyw ność społeczna chłopców z zakładu poprawczego w większym stopniu stanowi odzwierciedlenie skłonności przywódczych, chęci przewagi i dom inow ania, aniżeli m a to miejsce w przypadku nieletnich dziewcząt. Potw ierdzają to również wyniki świadczące o statystycznie wyższym poziom ie skłonności agre- sywno-sadystycznych w grupie nieletnich chłopców. M ożna postaw ić hipotezę, iż ujaw nione różnice w ynikają z różnic płci. Z arów no wyposażenie biolo giczne, ja k i styl wychow ania oraz społeczne oczekiwania wobec dziewcząt do pewnego stopnia ham ują ich aktyw ność społeczną zabarw ioną agresją n a staw ioną na górowanie nad innymi. D an e liczbowe wskazują również na obniżone w w ypadku nieletnich wychow anek zakładu popraw czego poczucie własnej wartości, bezradność, b rak wiary w siebie i w swoją przyszłość. Pod tym względem opisana grupa różni się istotnie zarów no od nieletnich chłop ców, ja k i uczennic LO.
Stwierdzono także, iż chłopcy z zakładu resocjalizacyjnego charakteryzują się silniejszą tendencją, w porów naniu z dziewczętami, do przedstaw iania siebie w lepszym świetle.
Dyskusja nad w yn ikam i
Przeprow adzone b adania w skazują n a istotne statystycznie zróżnicow anie stylów funkcjonow ania społecznego nieletnich i licealistów.
U zyskane wyniki potw ierdzają wcześniejsze założenie badawcze m ówiące o preferow aniu przez wychowanków zakładów popraw czych stylów funkcjo now ania interpersonalnego m ocno nasyconych wrogością oraz subm isją (styl agresywno-sadystyczny i buntowniczo-podejrzliwy). Świadczy to o tym, że wrogie i antyspołeczne zachow ania częściej m anifestują nieletni aniżeli m ło dzież licealna. W ychow anków placówek resocjalizacyjnych charakteryzuje większa nieufność i chłód uczuciowy wobec innych oraz tendencje do bun tow ania się przeciwko zewnętrznym nakazom i autorytetom . Przejawiają oni p o n ad to częste ataki agresji zarów no fizycznej, ja k i słownej.
W odniesieniu do osób z zakładu popraw czego skłonności te kształtują się najczęściej w rodzinie potologicznej, odrzucającej lub obojętnej em ocjonalnie, nie zaspokajającej podstaw ow ych potrzeb psychologicznych. Środowiskiem, które niejednokrotnie utrw ala wrogie i destrukcyjne nastawienie d o wszyst kiego jest szkoła. Ciągłe m anifestow anie oburzenia i karzące reakcje ze strony nauczycieli i pozostałych uczniów rodzą poczucie odrzucenia i napiętnow ania, p row adzą do zwiększonej agresji oraz nasilenia nieufności, a w konsekwenq'i do poszukiw ania zaspokojenia potrzeby uznania i przynależności poza szkołą, często w środow isku krym inogennym , gdzie w spom niani nieletni znajdują akceptację i zainteresowanie ze strony innych. Płynąca z tego satysfakcja m oże okazać się n a tyle istotna, że koszty jej uzyskania (w postaci przyjm ow ania pewnych zachow ań uznanych za nie aprobow ane społecznie) m o g ą ulec zminim alizowaniu.
Jednym z ważniejszych kroków w procesie resoq’alizacji w inna być za tem p ró b a naw iązania szczerego, pozbawionego uprzedzeń k o n tak tu em o cjonalnego z osobą nieletnią, co pozwoliłoby przełam ać jej wrogość i nie ufność.
Powyższe rozw iązania prow adzą również do w niosku, że integralnym składnikiem w procesie resocjalizacji winien być trening konstruktyw nego w yrażania gniewu, irytaq’i i złości, bez agresji słownej czy przem ocy fizycz nej. Prow adzony w zakładzie popraw czym , w ram ach zajęć z psychologiem, trening um iejętności kom unikacyjnych i strategii rozw iązywania konfliktów , doprow adzając do bardziej realistycznego spostrzegania św iata i problem ów codziennego życia, m ógłby wpłynąć n a pozytyw ną zmianę postaw wobec innych ludzi oraz pom óc w odnalezieniu swojego m iejsca w rodzinie czy w szkole.
B adania nie potw ierdzają założenia o przewadze stylu wycofująco-maso- chistycznego w zachow aniu nieletnich chłopców. W ystępują n ato m iast staty
stycznie istotne różnice pomiędzy grupą licealistek a grupą wychow anek za kładu popraw czego oraz gru p ą nieletnich dziewcząt i chłopców. R ezultat taki m ożna tłum aczyć większą uległością dziewcząt, wynikającą ze zróżnicow anych oddziaływań wychowawczych ze względu n a płeć. W edług J. R a n s c h b u r g a (1993, s. 109) otw arte przejawy agresji fizycznej chłopców są przez rodziców i wychowawców słabiej karane (a czasami naw et popierane) niż u dziewcząt. Prowadzi to do ujaw niania się u chłopców w sy tu aq i frustracji agresji bez pośredniej, natom iast u dziewcząt — postaw y wycofywania, bierności i ukrytej wrogości.
Nieletni pochodzą często z patologicznych środow isk rodzinnych, w k tó rych wym aga się od dzieci bezwzględnego podporządkow ania i za najm niesze przejawy niesubordynaqi stosuje się surowe kary fizyczne i słowne. T akie reakcje rodzicielskie pow odują w okresie dzieciństwa tendenq'ç do wycofywa nia się i uległości w środow isku rodzinnym i skierowanie agresji n a rówieś ników. W okresie adolescenqi ów styl funkcjonow ania utrzym uje się u dziew cząt (co m oże się wiązać z zinternalizow aną ro lą społeczną kobiety i m niejszą siłą fizyczną), natom iast u chłopców uległość przeradza się w b u n t i zacho wanie o charakterze odwetowym.
Ja k pokazały wyniki przeprow adzonych badań, niższy poziom sam o ak ceptacji i zadow olenia z siebie, a także bardziej negatyw ną ocenę swoich możliwości oraz własnego miejsca w życiu częściej akcentują nieletni niż lice aliści. M anifestow ane mniejsze poczucie własnej wartości pozornie wydaje się sprzeczne z większą, w porów naniu z licealistami, tendencją chłopców z zakładu popraw czego do idealizowania własnej osoby (skala X). Jednakże w tym w ypadku wyniki wskazujące na skłonność do prezentow ania pozytyw nego obrazu siebie wiążą się ze specyfiką funkq'onow ania w w arunkach izo lacji zakładowej. Um iejętność ukryw ania negatywnej praw dy o sobie i przed staw iania się w lepszym świetle m oże przynosić efekty w postaci pochwał, przepustek czy innych form gratyfikacji, będących konsekwencją dobrego spraw ow ania. Tymczasem niższa sam oocena, większy pesymizm są p raw dopodobnie wyrazem rzeczywistych przekonań n a swój tem at, co potw ier dzają wyniki uzyskane w skalach składowych SUI, ukazujących w odniesieniu do nieletnich ich negatywny stosunek do siebie i nasiloną wrogość wobec innych.
Sprzeczność pomiędzy tendencją do przedstaw ienia się w lepszym świe tle u chłopców a faktem przyznania się przez nich do większej wrogości i zachow ań agresywnych m ożna tłum aczyć ich większymi skłonnościam i przy wódczymi (skala I), które szczególnie objaw iają się w okresie dojrzew ania w postaci m anifestow ania swojej siły, dom inacji oraz b u n tu wobec a u to ry tetów. W tym w ypadku agresja stanow i środek w ym uszania szacunku i p o słuszeństwa oraz sposób podkreślania swojej autonom ii i odrębności.
N a uwagę zasługuje również fakt, iż nieletni chłopcy postrzegają siebie — w kontekście zachow ań agresywnych — jak o górujących nad innymi ludźmi m im o stwierdzonej u nich niższej samooceny. W ynika to p raw dopodobnie z poczucia bycia kimś niezwykłym, nietypowym, z racji swojego bogatego doświadczenia związanego z aktam i przemocy.
Biorąc to wszystko pod uwagę, ważne jest, aby w kontakcie z w ychow an kam i zakładu popraw czego osoby zaangażow ane w proces ich resoq'alizacji przejawiały zdecydow aną i konsekw entną postawę. Jednakże n a efekty o d działywań wychowawczych w dużej mierze m og ą wpłynąć pozytywne ko n tak ty interpersonalne oparte nie tylko n a konstruktyw nej kontroli i krytyce, ale również na otwartości i życzliwości.
W yniki w skali X I i X II potw ierdzają większą bezradność i pesymizm, które cechują wychowanków zakładu poprawczego, szczególnie nieletnie dziew częta. M ały realizm i brak zaradności oraz poczucie ograniczonej autonom ii wynikają również z om aw ianych wcześniej tendencji do izolowania się w k o n taktach społecznych, pesymizmu i niskiej samooceny.
Niski poziom samooceny i dysfunkcyjne założenia dotyczące teraźniej szości winny być korygow ane n a podstaw ie terapii poznawczej, której celem będzie doprow adzenie do zaakceptow ania siebie, ukazanie realnej i pom yśl nej perspektywy zamierzeń życiowych i oraz pobudzenie do własnego działa nia, rozwinięcie zaradności i operatywności w układaniu sobie życia n a nowo.
D la efektów i trwałości wyników resocjalizacji istotny jest fakt, iż — ja k pokazały b adania — wychowankowie zakładu popraw czego przejaw iają g o to wość do nawiązywania szczerych i życzliwych kontaków społecznych, poz walających n a uzyskiwanie od innych wsparcia, rady i pom ocy. Powyższe ten d en q e do współdziałania, do pom ocy innym powinny być w procesie resocjalizacji właściwie ukierunkow ane i wzm acniane, co umożliwi nieletnim odnalezienie własnego miejsca w najbliższych kręgach — w środow isku rodzinnym i szkolnym.
W nioski
N a podstaw ie przeprow adzonych bad ań m ożna stwierdzić, iż w ychow an kowie zakładu resocjalizacyjnego, w porów naniu z m łodzieżą nieprzestępczą, charakteryzują się większą wrogością i nieufnością wobec innych o raz przeja wiają silniejsze tendencje agresywne i skłonność do odwetu. Jednocześnie u większości nieletnich dom inuje m ałe poczucie własnej wartości i negatyw na ocena swojego m iejsca w życiu oraz swoich możliwości.
Biorąc pod uwagę fakt, że Skala U stosunkow ań Interpersonalnych zróż nicowała obie grupy pod względem dom inującego stylu funkcjonow ania społecznego, potw ierdzając jednocześnie ustalone w trakcie wcześniejszych badań prawidłowości dotyczące osobowości i zachow ania nieletnich — za stosow anie tej m etody jak o pom ocnej w diagnozie niedostosow ania społecz nego młodzieży okazuje się ja k najbardziej przydatne.
B ibliografia
American Psychiatrie Association. Quick Reference to the Diagnotic Criteria from D S M — TV. M ateriały Ośrodka Psychoterapii Krótkoterminowej. [Materiały szkoleniowe. B. m. i. г.]. D ą b r o w s k i J., 1967: Cechy osobowości nieletnich przestępców w świetle badań metodą Sacksa
i L eary’ego. „Zdrowie Psychiczne”, nr 3.
F e r g u s o n G., T a k a n e Y., 1999: Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice. Warszawa. L e a r у T., 1957: Interpersonal Diagnosis o f Personality. New York.
L e w i c k i A., red., 1969: Psychologia kliniczna. Warszawa
L e w i c k i A., P a r y z e k L., W a l i g ó r a В., 1978: Podstawy psychologii penitencjarnej. W: Psychologia kliniczna. Red. A. L e w i c k i . Warszawa.
L i p k o w s k i O., 1971: Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja. Warszawa. M a k o w s k i A., 1994: Niedostosowanie społeczne młodzieży i je j resocjalizacja. Warszawa. P o s p i s z y l K., Ż a b c z y ń s k a E., 1991: Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie.
Warszawa.
P r z e t a c z n i k o w a M. , S u s u ł o w s k a M., 1978: Wybrane zagadnienia psychologii klinicz- no-wychowawczej dzieci i młodzieży. W: Psychologia kliniczna. Red. A. L e w i c k i . Warszawa. R a n s c h b u r g J., 1993: Lęk, gniew, agresja. Warszawa.
S p i o n e k H., 1965: Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka. Warszawa.
S t a n i k J. M., 1980: Asocjalność nieletnich przestępców jako przedmiot psychologicznej diagnozy klinicznej. Warszawa.
S t a n i k J. M. , P r z y b y ł a H., 1981: Opinia biegłego psychologa w sprawach karnych nieletnich. Katowice.
S t a n i k J. M., 1994: Skala Ustosunkowań Interpersonalnych (SUI). Kielce.
S t a n i k J. M ., 1997: Możliwości diagnozy różnicowej stanów reaktywnych za pomocą testu SU I. „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, Suplement 1 (4).
