Wieczorek, Mieczysław
"Wyzwolenie północnego Mazowsza,
Warmii, Mazur, ziemi
chełmińsko-dobrzyńskiej i Powiśla",
Bolesław Dolata, Warszawa 1966 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 198-200
do e w a k u a c ji w ięźn iów z podobozów i w ięzień , ja k i z u padkiem pow stan ia w arszaw sk ie go .
W X rozd ziale w sk a z u je au to r n a d alszą rozbu dow ę obozu w celu p rz y jm o w a n ia coraz liczn iejszy ch tran sp o rtó w Ż yd ów w ę gie rsk ich i b ałty ckich . J e s t to okres, k iedy S tu tth o f był n ie ty lk o obozem kon cen tracy jn y m , ale pełn ił w co raz w ięk szym stopn iu ro lę obozu za gład y . A u to r w sp om in a, że w 1944 r. p rzy b y ło 70 rad zie ck ich jeń có w z H am m e rste in . C hy ba chodzi tu ta j o S ta la g IB w H oh en stein (O lsztynek).
W X I rozd ziale p rz e d sta w ia a u to r o statn i chron ologiczn ie e tap gehenny obozow ej, w k tó ry m w p raw d zie zan iech an o m asow y ch rozstrzeliw ań , tym n iem n iej śm ie rteln o ść się g a ła 9 proc. stan u m iesięczn ego w ięźniów z pow odu p a n u ją c e j epidem ii ty fu su .
R o z p a tru ją c stru k tu rę n arod ow ościow ą i społeczn ą w ięźn iów S tu tth o fu , W ąsow icz ocenia ogóln ą liczbę osób, które p rzeszły przez ten obóz na około 120 ty się cy (s. 164), złożonych z p rze d staw icieli 20 narodów .
A u to r zob razow ał rów n ież różne fo rm y ruchu oporu w p o sta c i sam o p o m ocy, u su w an ia ze stan o w isk k ry m in a listó w , opóźn ienia p racy , sab o ta ż u go sp od arczego w fa b ry k a c h zb rojen iow y ch , gro m ad ze n ia broni, ucieczek z tr a n sportów . O sobny (X IV ) rozd ział pośw ięcił W ąsow icz życiu k u ltu raln em u w obozie. P rz e ja w iało się ono p rzez w y gła sz an ie p o gad an e k , gaw ęd , czy tan ie p rze m y can e j lite ratu ry , k o lp o rtaż i re c y ta c je w ierszy, śp iew a n ie pieśn i, przez u rzą d za n ie p rze d staw ień , w re sz cie w fo rm ie życia religijn ego . N ie zw ykle cenne s ą w p racy W ąsow icza o statn ie k o le je losu w ięźn iów obozu ew aku ow an ych d rogą ląd o w ą i m o rsk ą , w c z a sie k tó rej p o n ieśli oni na s k u te k w y cień czenia n a jw ię k sz e s tra ty w przedd zień w yzw olen ia. P racę za m y k a w y kaz 90 w y b itn ie jszy ch d ziałaczy k u ltu ra ln o -o św ia to w y ch i p o li tycznych, w śród których zn alazło się 11 n az w isk d ziałaczy z P o w iśla, W arm ii i M azur.
P ra c a doc. D un in -W ąsow icza, p ie rw sz a n au k o w a m o n o g ra fia obozu k o n ce n tracy jn ego w S tu tth o fie , stan ow i n iew ątp liw ie b ardzo cenny w kład do pozn an ia d zie jó w o k u p a c ji h itle ro w sk iej w P o lsce i u k a z u je n iezw yk le ciężkie położenie lu d n o ści p o m o rsk ie j oraz rolę tego obozu w całym sy stem ie p o lity k i w y n iszczan ia n aro d u p olsk iego.
Z ygm u n t L ietz
B o le sła w D o l a t a , W yzw olenie północn ego M azow sza, W arm ii, M azur,
ziem i ch e łm iń sk o -d o b rz y ń sk ie j i P o w iśla, W yzw olenie P o lsk i 1944— 1945, W ar
sz a w a 1966, MON, ss. 71— 99.
C elem p u b lik a c ji je s t d o starcze n ie m łod em u pokolen iu p o p u la rn e j, ale m ożliw ie p e łn ej in fo r m a c ji o w yzw oleń czych d ziałan iach A rm ii R a d zieck ie j, L u d ow ego W ojsk a P o lskie go i C zech osłow ack iej A rm ii L u d o w e j n a tery to riu m F o lsk i. P ra c a o b e jm u je za ry s o p e ra c ji p rzeprow ad zon ych przez — licząc od p raw ego sk rz y d ła — 3, 2, 1 F ro n t B ia ło ru sk i o ra z 1 i 4 F ro n t U k ra iń sk i w ram a ch le tn ie j i je sie n n e j k a m p a n ii 1944 r. i zim ow o-w iosen n ej roku 1945. W w y n ik u p ie rw sz ej w yzw olon o ziem ie le żą ce n a w sch ód od lin ii rzek: B ie b rzy , N arw i, W isły i W isłoka. K a m p a n ia d ru ga, ja k p isze w p rzedm ow ie B. D o l a t a „p rzy w ró ciła P o lsce w oln ość w h istoryczn ych g ra n ic a c h ” .
A u to r o p arł się n a w y d an y ch opraco w an iach , p am ię tn ik ach o raz licznych, a le bardzo rozproszonych i fra g m e n ta ry czn y ch , w spom n ien iach i re la c ja c h . Je d y n ie d zia ła n ia fo rm a c ji p olsk ich zw ery fik o w ał w o p arciu o dokum en ty. D ostęp do źród eł rad zie ck ich je s t ze zrozum iałych w zględ ów jeszcz e u tr u d niony. S tą d n ieu n ikn ion e n ieścisło ści w szczegółach i w n io ski w y m a g a ją c e u d okum en tow an ia.
S z e rz e j za jm ie m y się w a lk a m i A rm ii R ad zieck ie j o w y zw olen ie W arm ii i M azu r. L a te m i je s ie n ią 1944 r. p rzeprow ad zon o częścią sił 3 i 2 F ro n tu B ia ło ru sk ie g o o p e ra c je o ogran iczon ych zad an iach . B y ły to o p e ra cje , m a ją c e na celu zakończen ie d ziałań roku w tak im położeniu, ab y rozpoczęcie k o le jn e j k am p a n ii było n ajd o g o d n ie jsz e. W ich w y n ik u w yzw olono zn aczn ą część w o jew ó d ztw a biało sto ck iego . N a jw ięk szy m su k cese m pod w zględ em o p e ra cyjn y m było zdobycie p rzez w o jsk a 2 F ro n tu B ia ło ru sk ie g o przyczółków n ad n a rw ia ń sk ic h w re jo n ie R ó ża n a i S ero ck a.
W styczn iu 1945 r. zak oń czyła się p a u z a o p e ra cy jn a . 2 i 3 F ro n t B ia ło ru sk i w e w sp ó łd ziałan iu z F lo tą B a łty c k ą rozpoczęły o p e ra c ję w schodnio- p ru sk ą . O bron a n iem ie ck a o p ty m aln ie w y k o rz y sta ła w a ru n k i teren ow e.
P e rio d y z a c ja o p e ra c ji nie o d b ie ga od p rz y ję te j w d otych czasow ych o p ra c o w an iach . P rz y ta c z a ją c d an e liczbow e a u to r nie p o d a je źró d ła, z k tórego zo stały zaczerpn ięte. T a oszczędność, p o d y k to w an a zapew n e w zględ am i technicznym i, m oże w zb u d zać w ą tp liw o ść w w y p a d k u k o n fro n ta c ji przy toczo nych liczb ze źród łam i, p rzytoczon y m i zre sz tą w b ib lio g ra fii. Np. w p rzy p isie n a ss. 75— 76 p o d an e liczby sp rz ętu ciężkiego, z ja k im 2. F ro n t B ia ło ru sk i ro zpoczy n ał o p e ra cję , różn ią się od źród ła, trzy k ro tn ie w y m ien ion ego na s. 523 к
R e jo n y i m ia sta w y zw a la n e p rzez arm ie , k tóry ch dow ódcy op u b lik ow ali sw o je w sp om n ien ia (3 i 65 A rm ia, 2 A rm ia U d erzen iow a) zo stały ze zro zu m iały ch w zględ ów w op isie w y d arze ń u p r z y w ile jo w a n e 2. B r a k p rzekazów z 48 i 49 A rm ii sp ow od ow ał d ość m arg in eso w e ich p o trak to w a n ie , choć p ie rw sz a z nich z n a jd o w ała się w sk ła d z ie głów nego zg ru p o w a n ia u d e rz e niow ego.
N ie k tó re stw ie rd ze n ia a u to ra w y d a ją się d y sk u sy jn e . P ie r w sz a w ątp liw o ść w iąże się z od w rotem z łu k u N a rw i i W ielkich Je z io r M azu rsk ich , a n astę p n ie z przeciw u d erzen iem n iem ie ck iej 4 A r m ii P olow ej gen. H o ssb ach a . P o m i ja ją c ju ż fa k t, że d la d ow ództw a n iem ieck iego sam o w o la 4 A rm ii P o lo w e j b y ła „h o rre n d a ln ą w ia d o m o ścią ” 3, D o la ta p isze : „...od w rót zo sta ł w y kryty. Do p ościgu ru szy ły zw iązk i 50 A rm ii” (s. 85). W y d aje się, że d zia ła n ia 50 A rm ii w dniach 22— 25 sty czn ia 1945 r. nie m iały cech pościgu . B y ły to racz ej sta r c ia z n iew ielk im i o d d z iała m i o p ó źn iający m i, k tó re bez w ięk szego oporu o d d aw ały bron ion e m iejsco w o ści. W tym czasie siły głów n e n iem ieck iej 4 A rm ii P olow ej o d erw ały się od w o jsk rad zie ck ich n a od ległość 40— 60 k ilo m etró w i 26 sty czn ia w ieczorem p rze sz ły do d ziałań zaczepnych. T ru d n o zre sz tą m ów ić o e fek ty w n y m p o ścigu p a m ię ta ją c , że p a s d zia ła n ia 50 A rm ii w ynosił około 150 km . N a to m iast, g d y b y w porę ruch 4 A rm ii P olow ej zo stał w y k ry ty , n ie sta łb y się tak im zasko czen iem d la d ow ództw a 2 F ro n tu B ia ło ru sk ieg o . N iesp o d ziew an e n a ta rc ie w p ra w e sk rz y d ło ro zcią g n ię te j 48 A rm ii spow odow ało groźn y k ry zy s rad zie ck ie g o n a ta rc ia .
N iem cy op an o w ali dopiero co u traco n e M iłakow o, O rn etę, P a słę k i M ły n ary. Do siln ie bro n iące go się E lb lą g a pozo stało około 20 k m 4. M a rsz ałe k R o k o sso w sk i prócz dzieln ie b ro n iące j się 48 A rm ii zaw rócił spod M a lb o rk a 8 K o rp u s Z m ech an izow an y. Z m arszu na M a lb o rk sk ie ro w a ł z re jo n u Z alew a
1 W o sto cz n o -p ru ssk aja o p e rą c ja w cifrách , W o je n n o -Isto ricze sk ij Z urn ał, n r 2/1965, ss. 80— 90.
2 Zob. P. B a t ó w , W m a rsz u i w boju, W arsza w a M O N 1963; L . F i e d u - n i ń s k i j , N a a la rm , W arszaw a 1964; A. G o r b a t ó w , L a ta p o k o ju i w ojny, W arsza w a 1966.
;| H. G u d e r i a n , W spom nien ia żołn ierza, W arsza w a 1958, s. 326. 4 L . M o c z u l s k i , P ru sy W schodnie w II w ojn ie św ia to w e j 1939— 1945 r., R oczn ik O lszty ń ski, t. 5. O lsztyn 1965, s. 188.
8 K o rp u s P an cern y g w a rd ii, z rejo n u na północ od O lszty n a 3 K o rp u s K a w a le rii gw ard ii, n ad to sw ój odw ód p rze ciw p an ce rn y w sile pięciu b ry g a d a rty le rii p r z e c iw p a n c e rn e j5. To przeciw d ziałan ie, oraz ro zk az H itle ra za trz y m u ją c y n ata rc ie i n a k a z u ją c y p rz e jść do obron y w o p arciu o lid z b arsk i rejo n um ocniony, zlikw idow ało k ry zy s.
N a s. 71 au to r stw ie rd za : „Z w y d a tn ą pom ocą w o jsk o m tych F ron tów przyszła F lo ta B a łty c k a , k tó ra d e z o rg a n iz u jąc k o m u n ik a cję m o rsk ą p rzeciw n ik a p o zb aw ia ła go d ró g za o p atrze n ia i e w a k u a c ji oraz bezp ośred n io w sp ie ra ła ogniem a rty le rii o k ręto w e j” . Ź ró d ła rad zie ck ie s ą b ard z ie j pow ściągliw e w ocenie ro li i m ożliw ości F lo ty B a łty c k ie j w tym o k r e s ie ΰ.
Z niem ieckich źró d eł w iado m o, że z 2,3 m in lu d n o ści P ru s W schodnich w y ew ak u ow an o d ro gą m o rsk ą do połow y lu tego 1945 r. 1,4 m in, a e w a k u a c ja trw a ła do chw ili k a p it u la c ji7. Je sz c z e w d ru g iej połow ie m a r c a sztu rm w o jsk rad zieck ich n a B ra n ie w o za łam a ł się w ogniu krążow n ik ów „L ü tz o w ” i ..A d m iral S ch e e r ” \
P ra c a za w ie ra o bszern y in d ek s d a t w y zw olen ia m ia s t i w ażn iejszy ch m iejsco w o ści P olski. P o d a n ie a rm ii, k tó re z a jm o w a ły p oszczególn e m ie jsc o w ości u zu pełn ia isto tn ą lu k ę w n asze j w iedzy w tym zak resie. Ż ad n a z w ażn iejszy ch m iejsco w o ści W arm ii i M azu r nie zo sta ła p om in ięta, a p o słu g u ją c się in dek sem i załączon y m i m a p a m i z dużym p raw d opod obień stw em u stalić m ożn a d atę w y zw olen ia k aż d e j m iejsco w o ści. Ż ało w ać ty lk o n ależy, że op arto się n a n iea k tu a ln y m od k ilk u la t p o d ziale a d m in istra cy jn y m w oj. o lszty ń skiego. Np. ta k ie m ia sta , ja k R e sz el, G órow o Iław e ck ie , S u s z nie są obecnie m ia sta m i pow iatow ym i. W yciągi z k o m u n ikató w w ojen n ych N a c z e l nego D ow ództw a A rm ii R ad zie ck ie j d o tyczące w y zw a la n ia te ry to riu m P o lsk i w la ta c h 1944— 1945 d o sk o n ale o d d a ją tem po i n asile n ie w a lk w ok reślon ym rejo n ie. O statn ie z ok resu 13— 15 m a ja 1945 r. p o d a ją liczby jeń có w w ziętych do niew oli i zdobytego sp rz ętu w rejo n ie u jś c ia W isły i P ółw y sp u H e lskiego. Do p rac y załączono sk ła d o rg an iz a c y jn y i o b sad ę p e rso n aln ą w ażn ie jszy ch stan o w isk w o jsk rad zie ck ich do szcze b la k o rp u su , w o jsk po lsk ich do pułku, a niem ieckich tylko do arm ii. S ta ra n n ie op raco w a n a b ib lio g ra fia — ogóln a i co w ażn ie jsze d oty cząca d ziałań na poszczególn ych o b sza rach — zn akom icie u ła tw ia czyteln ikow i o d szu k an ie in te re su ją c y c h go szczegółów . O rygin aln e je s t zestaw ien ie b ib lio g ra fii w a lk o p oszczególn e m iejsco w o ści. T e n dział w k o le jn y m w y d an iu k sią ż k i m oże by ć zn acznie rozszerzon y choćby w op arciu o p u b lik a c je regio n aln e. W artość p r a c y p o dn oszą p r z e jrz y śc ie o pracow an e szk ice (d rob n a u w ag a : n a szk icu 11 m iasto m ięd zy P ra b u ta m i a Iław ą, to oczyw iście S u sz, a nie P isz) o raz sta ra n n ie d ob ran e zd jęcia d o kum en taln e.
M im o pew n y ch tez, k tó re w y d a ją się by ć d y sk u sy jn e , k sią ż k a B. D olaty je s t p r a c ą w a rto ścio w ą i ze w zględ u na z b liż a ją c e się u ro czy sto ści ju b ile u szow e b ardzo n a czasie.
M ieczy sław W ieczorek
s Is to r ija W ielikoj O tieczestw ien n oj W ojny S o w ie tsk o g o S o ju z a , M oskw a 1963, t. 5, s. 120.
G „...je sz cze jed n y m z pow od ów p rze w le k łe go c h a ra k te ru o p e ra c ji (w schod- n io p ru sk ie j — u zu p ełn ien ie M.W.) było to, że p rzy ciśn ięte do m orza z g ru p o w a n ia p rzeciw n ika n ie b y ły b lokow an e p rzez m a ry n a rk ę rad zie ck ą. W sku tek szczu p ło ści n aw odn ych i podw odn ych sił od zn aczonej Ó rd erem C zerw on ego S z ta n d a r u F lo ty B a łty c k ie j o raz siln ego zam in ow an ia, n iem ie ck a m ary n a rk a w o jen n a p an o w a ła w połu d n iow ej części B a łty k u i n ieu sta n n ie za o p atry w ała sw e okrążon e zgru p o w an ia w e w szy stk o , co było im p otrzeb n e do żyoia i w a l k i” . (P .A . R o t m i s t r o w, H isto ria sztu k i w o jen n ej, W arsza w a 1965, s. 520). 7 L . H e r z o g , K lę sk a i b ezw aru n k ow a k a p itu la c ja III R zeszy 1945 т., W ojskow y P rz e gląd H istoryczn y, n r 1— 2/1965 r., s. 330.
B L . M o c z u l s k i , op. cit., p rzy p is n a s. 192. 2 0 0
