Gramatyka łacińska dla użytku uczącéj się młodzieży

C L . c j i x j

G

T >

» „

*

, W

i

t

. , rur-'-— - Ò r f . . i r V . ' | £ Ł

•Ł AC IŃ SKĄ

^ 5

£

/

D f . A + t i ' \ i ••*" } i .)Ą \- **

UŻYTKU UCZĄCEJ SIĘ. MŁODZIEŻY

/ - ' % ;' • / \ ' ■ ■ ;; . P R Z E Z J . K. T R O J A Ń S K I E G O Je ż e l i ni e co d o b r e g o z b u d u je m y , p r z y n a jm n ie j o w y m , co lep iej r o z u m i e j ą , d ą m y p o b u d k ę , a b y sk a rb u sw eg o do z i e m ie n ie kopali . Ja n J anusz owski.

S f a

WYDANIE CZWARTE

P R Z E J R Z A N E I N I E C O P R Z Y K Ł A D A M I P O M N O Ż O N E

w . W . A J L S Z A W I E

N A K Ł A D E M I D R U K I E M Z A W A D Z K I E G O I W Ę C K I E G O .

1

8

36

,

{ ' ■

http://dlibra.ujk.edu.pl

Za ‘pozwoleniem Cenzury Rzqdowéy.

V I R O A M P L I S S I M O E T D O C T I S S I M O

FELICI TROJAŃSKI

ARTIS MEDICAE UTRIUSQUE DOCTORI

DILECTISSIM O FRATRI

q u i ME T E N E R A A E T A T E F A R E N T E O R B A T U M AN I MO V E R E P A T E R N O C O M P L E X U S A D I D , Q U O D S U M , P R O D U X I T , H O C O P U S , QUO' J U V E N T U T I A D L I N G U A E L A T I N A É S T U D I U M ■VIAM P L A N I O R E M S T E R N E R E C O N A T U S S U M , M E N T E P I A E T G R A T O ANI MO

n . D . D .

http://dlibra.ujk.edu.pl

PRZEDMOW A.

D z i e ł o n i n i ej sz e p r z e z na c z o n e będąc do

u ży c i a s z k o l n e g o w K r ó l e s t w i e P o l s k i e m

w y m a g a ł o k o n i e c z n i e t aki ego u r z ą d z e n i a ,

i z b y każde n o w e jego w y d a n i e o bo k d a ­

w n e g o używanćr i i b y ć m o g ł o bez s zk o d y

t y c h , k tó r z y b y d a w n i e j s z e posiadali.

D l a

t e g o d o ł o ż y ł e m w s z e l k i e g o u s i ł o w a n i a , pra- *

cując nad p o p r a w ą trzeciej e d y c y i , która

w roku 1 8 3 4 w y s z ł a , i żby p óźn i e j s ze bez

w i e l u odmi an obejść się . mogł y. J a k o ż o b e ­

c n i e w y c h o d z ą c a j e s t t yl k o p o w t ó r z e n i e m

p o p r z e d n i e j , o c z y s z c z o n e m od o m y ł e k j u żt o

drukarski ch, już moi ch , p o m n o ż o n e m kilku

p rz y k ł a d a m i i w n i e w i e l u mi ej sc a c h ztnic-

n i o n ć m .

3N o w y cli b ł ę d ó w nie w i e l e s p o ­

s t r z e g ł e m przeglądając arkusze w y c h o d z ą c e

z druku : w a ż n i e j s z e są t e :

N a k a r c i e 16 w w i e r s z u 17 po tm m u m doda j p rze ci n ek . , ,

100

w p r z y p i sk u za d o sla te c z .u a czy taj d o s t a ­

te c z n ie .

„ 183 w w i e r s z u 15 za m e d la c z yt aj l e c z d la .

33 24 0

,3

9 z a ' ł ą c z ą Czytaj ł ą c z y .

33 251 ,, 16 za a ż e b y cz y taj a z b y .

33 267 w w».i o s t a t n i m za p i e r w s z e q u o d czyt aj quo. 33 27 2 w w ie rsz u 14 za E o c z yt aj E g o . 33 27 3 , ,

20

no n p o w i n n o by ć k u r s y w ą d r u k . 33 295 s, 15 po ne f a c t a s dodaj lu b f e c e r i s . 33 29 0 , ,

12

od dołu za p o s ta n o w ie n ie m czy* taj p o sta n o tv io n é m . ?3 301 „

20

za im p e r a v it czy taj i m p e t r a v i t . 3’ 365

33

6

w u w a d z e z a zo b . 4 cz yt aj zo b .

3

. 33 367 ss 4 za d e Ą d e r u n t c z yt aj d e ,-\d e r u n t. 33 t a m ż e ,. o s t a t, z a P r ć a j m u s c z y ta j P zt eJ -wrils 33 37 2

33

10

t r z e c i a s t o p a m a być ch o riai u b u a. 33 378

₃

. 10 od dołu za 25 cz yt aj 2 4 . 3» t a m ż e

33

13

33

z a 2 0 t y m cz y taj 2 9 ty m

Pi sał e m w Krakowie dnia 5 Sierpnia 1836.

http://dlibra.ujk.edu.pl

vVstęp o j ę z y k u ł a c i ń s k i m , K a r t a

1

— Q

0

j e s t G r a m a t y k a i j a k i e jej części. §.

1

. O g ó ln e p r a w i d ł a i l o c z a s u c z y li p r o z o d y i .

2

-C z ę ś ć p i e r w s z a . P i s o w n i a . O g ł o s k a c h czy i i l i t e r a c h i o ic h p o d z i a l e §. 3 . — O w y ­ m a w i a n i u i c z y t a n i u ł a c i n y .

4

- — O p i s a n i u ł a c i ń s k i c h w y r a z ó w . 5. — Z n a m i o n a p i ­ s a r s k i e .

6

. C z ę ś ć d ru g a . E ty m o l o g i a . O c z ę ś c i a c h m o w y . §, 7. R o z d z i a ł p i e r w s z y . O i m i e n i u r z e ć z o w n e m i p r z y i n i o t n ć i n . §. 8 . — P o d z i a ł i m i o n r z e c z o w n y c h ; i i c h o d ­ m i a n a . 9 . — O p r z y p a d k a c h .

10

.— W z ó r t r z e c h d e k l i n a - c yj p o ls k i c h . 1 1 . — D e k l i - ^ a c y a p i e r w s z a ł a c i ń s k a X T ^ y j ^ t e k i m i o n m a j ą - c 5 ch D a t . e t A b la t. p l u r . n a a b u s > t a m ż e . - D e l d i n a - „ J p d ,r u g a. 1 3 .— S k ró ę o - „-r . p l u r . t a m ż e U w . — yi*Jt\i imion m a j ą c y c h V o ­ ca t. s i n g . „ a t a m ż e W .

1

; n a i , W . 2 _ O d m i a n a R z e ­ c z o w n i k a tam że W . 3 -O d m i a n a R z e c z o w n i k ó w g r e ­ c k i c h n a os i on; t. W . 4 . —■ D e k l i n a c . t r z e c i a . Je j z a k o ń c z e n i a w p i e r w s z y m p r z y p . i fo rm o w a n i e d r u g i e g o §. 15. — W z ó r p r z y p a d k o - w a i i i a . 1 6 . — M a j ą c e Accusa sin g . n a im ; W . 1 .— A b l a t . sin g. h a i ; W . 2. n a e l u b i. W - 3 . — N o m i n a t , p l u r . n a ia . W . 4- — G e n . p l u r . n a ium . W . 5 , — O d m i a n a R z e - c ż o w n . l o s i s u s . W .

6

. — O p r z y p . c z w a r t y m sin g . n a a , a c z w a r . p l u r . n a a s . W . 7 . — p l u r . n a is l u b e h . W .

8

.— O d m i a n a im io n z a k o ń c z , n a a . W . 9 . — D e k l i n . c z w a r t a . §.

18

. — O z a ­ k o ń c z e n i a c h D a t . e t A b l a t . p l u r . n a ubus; t u d z i e ż u b u s l u b ib u s. 1 9 . — D e k l i n. p i ą t a . — U w a g a o jej li c z b i e m n o g i e j . — W z ó r p i ę e i u D e k i . ł a c i ń s k i c h . §• 20. — U w a g i o D e k l i n a - c y a c h . §. 2 1 . — J a k się w y ­ r a ż a w ł a c i n i e n a s z p r z y p . s i ó d m y , t a m i e 5. — O o d ­ m i a n i e i m io n z ł o ż o n y c h , t.

8

.— O i m i o n a c h g r e c k i c h t.

9

. — O im ion, u ł o m n y c h co do p r z y p a d k ó w .

22

.— co do l i c z b . 23. — O im i o n , z m i e

-http://dlibra.ujk.edu.pl

S p i s

r z e c z y

.

n i a j ą c y c h z n a c z e n i e w l i c z b i e b o w y c h . § .

40

. — O w y r a -j n n o ° i ć -j .

54

- ~~ ^ o d m i e n i a - ż a n i u się w w i ę k s z y c h su -j ą c y c h sie . p o i l i u ^ r o ż n y c h m ac h.

4

^* d e k l i n a c y j ; §• 25- —- O

1

o- R o z d z i a ł c z w a r t y . ,1 n e h n n 1 0 1 1 . l2t i. — k t ó r e są m ę s k . rodz.^

1

) ?.c z n a c z e n i a , 2 ^ z y. a k o n c z , o ) z w y j ą t k u , — Z e ń s k . r o d z . s ą §. ‘27. 1 ) z e z n a c z e n i a ,

2

) z z a k o ń c z . , 3) z w y j ą t k u . — N i j a k . r o d z . są §. 28.

1

) ze z n a c z e n i a , 2 ) ,z Z a k o ń c z . ,

3

) z w y j ą t k u . — O r o d z a j u im io n z d r o b n i a ł y c h , t a m ż e U w .

1

. — O i m io n a c h r o d z a j u d w o j a k i e g o i m i e s z a n e g o , t. Uw . '2. — O z m i a n i e r o d z a j u w li c z b i e m n o g ie j §. 29. R o z d z i a ł d ru g i. O i m i e n i u p r z y i n i o tn ć in . §. 3(>. — P r z y m i o t n i k i t r z e c h z a k o ń c z e ń . 3 l . — leli przy * p a d k o w a n i e . t a m ż e . — W y ­ j ą t e k dl a ineug , am bo , d ito , , t. W . 1 •— D e G e n i t , s i n g . n a iu s . t. W . 2 . — P r z y m i o t , d w ó c h z a k o ń c z e ń i j e d n e g o . <5- 3 2 . - — F r z y p a d k o w a n i e i U w a g i, t a m ż e . — S t o p n i o w a ­ n ie P r z y m i o t n . 3 3 - — J a k się ro*bi C o m p a r a t i v . i j a k s:ę o d m i e n i a . 34- — J a k się ro b i S u p e r l a t i v . 3 3 , t O s to p n io w . P r z y m . na e r; n i e k t ó r y c h na His; n a d ic u s i f i c u s - , na us i is p u r m n . 36 . —■ N i e k t ó r e o so b l i w e S u p e r i , t a m ż e . u . — N i e f o r e m n e b o n u s , v ia lu s , m a g n u s , p a r v u s , d iv e s ■ t .

6

. — U ł o m n e co do s t o p n i §. 37. R o z d z i a ł tr z e c i. O l i c z b a c h r z y m s k i c h , §. 38. _ O g a t u n k a c h i m i o n l i c z b o w y c h §. 3 9 . — I a b e l a r ó ż n y c h g a t u n k ó w im io n licz-O z a i m k u §. 4 2 . — P o d z i a ł n a r z e c z o w n e i p r z y m io tn e , 4 3 . — P o d z i a ł p o d ł u g z n a c z e ­ n i a . 4 4 ' — P o d z i a ł n a n i e z ł o - ż o n e i z ło żo ne . Ą i- ~~ P r z y - p a d k o w a n i e Z a i m k ó w : ego ,

tic , s u i i hic ■> ille , is ; q u i i q u a e , q u o d ; i i n n y c h §.

4

®’ z U w a g a m i . R o z d z i a ł p i a t y . O sł o w ie . §. 4 7 . — Co j e s t S u b j e k t co o b j e k t. t a m ­ że . — R o d z aj e Słó w . 4 8 . — S ł o w a n ija k ie t a m ż e . I. — c z y n n e

2

. — b ie rn e t.

3

. — z w r o tn e t. 4. — w z a je m n ie ż y w o tn e ( r e c i p r o c u m ) . t. 5. p a ssiv a , n e u tr a , l.

0

.— D e ­ p o n e n tia t. 7, — n e u t r o - p a s ­ s iv a t.

8

. — n ie oso bis te t..-

7

. i §• 50 U w . — P o d z i a ł S łó w na p ie r w o tn e i p o c h o ­ d n e . n ie z fo z r ju e i z to z n n e .

49

. — O os o b a c h §. 50. A. — T r y b a c h , B . — I m i e s ł o w a c h z w y c z a j n y c h i o so b liw y c h . 51.— O c z a s a c h 5 2 .— O c z a ­ sa c h om otanych, ( t e m p o r a p e -r i p h -r a s t i c a ) § 5 3 . — U w a g a o I i n p e rf . , P e r f . , t u d z i e ż b u t . s i m p l . i e x a c t. §. 54, — O Sł o w ie S u m . 5 6 - — Je g o o d ­ m i a n a 5 7 . — U w a g i o S u m 58-— t Tw. ogólne, n a d C z a - s o w a n i e m 5 9 , — W y p r o w a ­ d z a n i e form c z a s o w y c h 6 0 .— O d m i a n a S łó w c z y n n a 6 1 . — b i e r n a 62. — W z ó r c z t e r e c h fo rm c z y n n y c h 63. — b i e r ­ n y c h 6 4 . — O o d m i a n i e S łó w D e p o n e n t i a §. £ 5 . U w .

1

. —•

http://dlibra.ujk.edu.pl

S p i s r z e c z y .

n i e o s o b is t y c h t. U w.

2

. — o f o r m o w a n i u P c r f e c t . i S u p i n . t . G. I. — IV. — P r z e s t r o g i o f o r m a c h p o l s k i c h i z n a k a c h il o c z a s o w y c h §.

6

(

3

. — O S ł o w a c h ni « fo re m n y c h (57- — P o s s u m

68

, - F e r o 69 ; - V olo, Nolo, M a lo 7 0 ; — E », q c )€° — F i 5 i zł o żo n e O , s ł o w a c h u ł o m n y c h M e m in i , C o e p i, Ofli , JSov>, 7 4 . — Av e, S a l v e , Aj'o, i s t a r y c h n i e k t ó r y c h f o rm a c h ^P- — I n q u a m 7(3. — O S ło ­ w a c h n ie o s o b is ty c h 7 7 .— O i c h t r o j a k i m g a t u n k u §. 78 — U w a g i o r ó ż n i e n i u z n a c z e n i a i z a k o ń c z e n i a i o p o d z i a l e S ło w p o d t y m d w o j a k i m w z g l ę d e m : t u d z i e ż k t ó r e S ł o w a z n a c z e n i e i z a k o ń c z e ­ n i e o d m i e n i a ć m og ę 79- A ----O z n a c z e n i u c z a só w w z g lę - d n ć i n ó t e m p o r a rela tiva"), i ich n a z w i s k a c h t a m ż e . B. z U w a g a m i . R o z d z i a ł s z ó s t y . O I m i e s ł o w a c h , co są §. 8 0 . — Ile ich m a k a ż d e S ło ­ wo i k t ó r e m a

8

i. — I m i e ­ s ł o w y od S łó w D e p o n e n t i a a e i i v a u ż y w a n e w z n a c z e n i u b i e r n ć m §.

82

,

1

. — A d j e c t i v a v e r b a l i a na łtundus i cntultis t a m ż e 2. — Q t ł u m a c z e n i u u iie s ł. n a p o l s k i e t a m ż e

3

. R o z d z i a ł sió d m y . O P r z y s ł ó w k a c h . Icli r ó ż n e 7-n k o ń c z e n i a §. «

3

. — Ich s t o p n i o w a n ie 8'4 U w a g i 85. R o z d z ia ł ósmy. D P i z y i m k a c h n i e r o z d z i e l - n y c h

1

r oz dz. §,

86

. - O r z ą ­ d z ą c y c h p r z y p a d l i , c z w a r t y m . 87. — s z ó s t y m

88

- — t e n u s . t. U w . — c z w a r t y m łut) sz ó­ s t y m 8 9 . - - Z n a c z e n i e i r ó ż n e u ż y c i e P r z y i m k ó w r z ą d z ą ­ c y c h p r z y p . c z w a r t y m § . 9 0 .

1

. — s z ó s t y m , § . 9 0 . "f

2

.— c z w a r t y m i sz ó sty m §• 90. 3. — O P r z y s ł ó w k a c h u ż y w a n y c h za P r z y i i n k i — k a r t a 123. Uw.

1

. — O P r z y - i m k a c h i P r z y s ł ó w k a c h , k t ó r e się z in n e i n i P r z y i m k a m i ł ą ­ c zą , t a m ż e U w . 2. — O P r z y - i i n k a e h u ż y w a n y c h za P r z y ­ s ł ó w k i . t a m ż e U w . 3 . — O P r z y i i n . , k t ó r e się po I m i e ­ n i u k ł a d ą , §. 90. U w. Ą- — 0 z a m i a n i e k o ń c o w e j S p ó ł ­ głoski P r z y i m k ó w w s k ł a d a ­ n i u w y r a z ó w §• 90. G w . 5. R o z d z i a ł d z i e w i ą t y . O sp ó j n i k a c h . Ich r ó ż n e z n a c z e n i a § . 9 1 . — U w a g i 92 . R o z d z i a ł d z i e s i ą t y . O W y k r z y k n i k a c h 93. U - w a g i

94-C z ę ś ć tr z e c i a , S y u t a x i s . S u b j e k t , P r e d y k a t , O b j e k t . Ł ą c z n i k , Słow o r z ą d z ą c e . §. 95 U w a g i 98. — P o d z i a ł s k ł a d n i n a p r o s t ą i o z d o b n ą ; 1 o s z y k o w a n i u w y r a z ó w 9 7 . — S k ł a d n i a p r o s t a 98. R o z d z i a ł p ie r w s z y . O zg o d zi e. § 9 9 . — Z g o d a w y r a z ó w p r z y m i o t n y c h z R z e - c z o w n i k i e m 100. — Co je s t e p i t e t , co a d p o z y e y a §. 1 0 0 + . — U w. o P r e d y k a t a c h p o l s k i c h i ł a c i ń s k i c h §. '

10

«. — Zg o d a z T r y b e m b e z o k o - ł ic z n y in lu b c a ł k o w i t ć i n z d a ­ n i e m

102

.— U w a g i o t ł ó i n a

-http://dlibra.ujk.edu.pl

S p i s r z e c z y .

c z e n i u n a pol sk ie; o P r z y - m io t n . rze cz oW nie u ż y t y c h , i n j e z g a d z a j ą c y c h się w r o ­ d z a j u 103. U w . — O k i l k u p r e d y k a t , do j e d n e g o S u b j , n a l e ż . 104. t l w a g i 1 0 5 . — O z g o d z i e z w i e l u R z e c z o w n i ­ k a m i r ó ż n y c h r o d z a jó w 1Ò6. i 107.1— O z g o d z ie o d p o w i e ­ d z i z p y t a n i e m 108. l ì o z d z ì ù t d ru g i. O zg o d zi e S ł o w a z S u b j e k - t e m §. 1 0 9 . — z d o m y ś l n y m S u b j . p r z y i m i o n a c h z b i o r o ­ w y c h t u d z i e ż z A d p o z y c y ą 1 1 0 .— z w i e l u S ubj- w l i c z ­ bie 111. — w osobi e 112. — ze w z g l ę d u n a w y r a z y przy* in i o t n e 1 1 3 . — Słó w m i ę d z y so b ą , cz yli o n a s t ę p s t w i e c z a ­ sów §, 1 i 115 .— U ż y c i e c z a s ó w w z d a n i a c h g ł ó w n y c h J l 6 — C z a s p r z e s z ł y d o k o n . w ła c: za n a s z n i e d o k . §. 116. 1 — F u t u r , simp- za n a s z e F u t . e x a c t . §. 126. 2. — P l u s q u a m p . za n a s z e , P e r f e c t . t a m ż e 3. — U ż y c ie c z a s ó w w z d a n i a c h p o prze * d n i c h i p r z y d a n y c h §. 115. A . — w z d a n i a c h z a l e ż n y c h 14 8 .— U w a g i 119. — Z a s t o ­ s o w a n i e f o r m y S ł o w a z a l e ż ą ­ ceg o od I m ie sł o w ó w i T r y ­ b ó w b e z o k o l , '120.— od c z a ­ s ó w w a r u n k o w y c h i T r y b u ż y c z ą c e g o t a m ż e 6. R o z d z i a ł tr z e c i. O u ż y w a n i u p a r t y k u ł 121. — 1 2 2 - — P r z y s t o p n i o w a n iu 123. W p y t a n i a c h p o j e d y n ­ c z y c h i z ł o ż o n y c h §. 123 a). R o z d z i a ł o z w a r ł y . S k ł a d n i a r z ą d u . R z ą d P r z y

-itnków,

Spójników» Słów,

P r z y m i o t n i k ó w - 1 2 4 . — D o- d a t e k 1. O I m io n a c h m i a s t k r a j ó w , w j a k i c h p r z y p a d ­ k a c h się k ł a d ą na p y t a n i a g d z ie ? d o k ą d i z k ą d i 125.— I ) o mus , łnirfius , rus (bellum* m i l i t i a ) j a k się k ł a d ą n a te p y t a n i a . 126. — D o d a t e k I I A c c u s a t i v u s c. Infinitivo , z k ą d p o w s t a j e , i Uwagi' o n i m . 1 2 7 .— D o d a t e k I II . 0 p r z y c i ą g a n i u r o d z a j ó w i p r z y p a d k ó w c zy li o A t t r a - k c y i . 128. R o z d z i a ł p ią ty -S k ł a d n i a p r z y p a d k u p i e r w s z e g o . P r z y p a d e k 1. n a p y t a n i e k t o ? § . 1 2 9 . — p o d w ó j n y P i z y p . p i e r w s z y w ł a c i n i e p r z y S ł o w a c h m a ­ j ą c y c h z n a c z e n i e b y c i a 130. — p r z y S łow ie , esse ża h a b e r e 131; — po W y k r z y k u i k a c h , t a m ż e 3. R o z d z i a ł s z ó s ty . S k ł a d n i a p r z y p. d r u ­ g i e g o . — P r z y p a d e k 2gi p r z y R z e c z o w n i k u , n a p y t . c z y j i c z é g ó f §. 1 3 2 ; — p r z y Z a ­ i m k u p r z y w ł a s z c z . '133. — p r z y c a u s a , g r a t i a , e r g o , i n s ta r . 134-— G e n i t , p a r t i t i - v u s p r z v w y r a z a c h ilosc z n a ­ czących'. n em o , n i/u l; s a t i s , m u llu m ; p a u c i, c et .

1

35 i l 3 0 , Uw'agi 137. G e n i t , p a r t . n i e z a w s z e stoi p r z y i m i o n a c h l i c z b o w y c h j a k w p o l s z c z y -zn ie t. U w. 6. i §• 138. — G e n it. z P r z y s ł ó w k a m i m i e j ­ sca i c z a s u . 139.— p o p r i d i e 1 p o st r i d i e .

140

. — p r z y n a j ­ w y ż s z y m s t o p n i u P r z y m i o t u .

141

i n as t. — z P r z y m i o t u , słow tiem i. i 4 ^ ' — z P r z y m . in t e l l e c t u s e t a n i m i .

144

- '—

http://dlibra.ujk.edu.pl

S p i s r z e c z y .

c o p iae et in o p i a e

145

,— c o n ­ s o r t i i e t p o t e n t i a e .

1

^

6

, U w a ­ g i . 1 4 7 .— z Ł ą c z n i k i e m S u m . 1 4 8 . — P r z y p . d r u g i j a k o Ad* p o z y c y a . §

149

_ [ I d i n e w y ­ ra ź- nia na o z n a c z a n i e w i e k u , §. 150. —■ P r z y p i s e k d r u g i j a k o p r e d y k a t ze S ł o w e m S u m p r z y ( d o m y s l n ć m ) : n e ­ g o tiu m , o f f i c i u m , r e s , cet. l o t . 152 .— p r z y im , c h Sło- wa cli i d o m y ś l n ć m e sse . lt)3. — P r z y S ł o w a c h z n a c z ą c y c h c e n i e n i e . 154 n as t. — o s k a r ­ ż a n i e i t. d. 1 5 0 . - 1 5 7 . — p a ­ m i ę t a n i e i t. d. 158. n a s t , — l i t o w a n i e się l 6 0 . — p r z y St. n i e o s o b is t y c h . 161. — p r z y i n t e r e s t i r e f e r t , z a l e ż y n a l e m . 1 6 2 . — N e u t r a i A d v e r ­ b i a u ż y w a n e do w y r a ż e n i a , il e z a l e ż y n a czei n 163. R o z d z i a t sió d m y . P r z y p a d e k t r z e c i n a p y t . k o m u ? diet ko g o i i in n e ; ^ D a l i v . c o m m o d i e t i n c o m ­ m o d i ) I

64

. — z b y t e c z n y b e z z n a c z e n i a . 1 6 5 . — U w. 2. — p r z y W y k r z y k n i k a c h , t. U w . 3 . — z P r z y m i o t n . ł a t w o ś c i , w y g o d y cet.; t u d z i e ż na His; t a k ż e z d a t n o ś c i , sk ł o n n o ś c i cet. 1 6 6 . — p r z y S u m za h a ­ beo 1 6 7 . — p r z y S u m z n a c z ą ­ ce m s ł u ż y ć do c z e g o i t.. p. t a m ż e 2 . — Z e S ł o w a m i oso- b i st ., g d z ie się d o r o z u m i e w a e sse .

168

.— p r z y p a r c o , su p ­ p lic o , s tu d e o cet. 168.

2

. — z a m i a s t i n n y c h p r z y p a d k ó w z P r z y i, n k . 169. - p r z y SI. z ł o ż o n y c h z a d , a n te , in cet. 170. p r z y c a v e o , c o n s u lo , cu p io cet . w p e w n y c |] 71la_ r ż e n i a c h . l y j , — p r z y n i e k t ó ­ r y c h S ło w a c h stoi L)ativ. l u b i n n y b e z z m i a n y z n a c z e n i a . 1 7 2 .— p r z y a u s c u l to , p a lp o c e t. 1 7 3 .— p r z y l ic e t, lib e l, liq u e t. 174. R o z d z i a t ósm y. P r z y p. c z w a r t y p r z y SI. c z y n n . na p y t . k o g o ? c o t §. 175. i 176, — n i e k t ó r y c h n i j a k i c h i D e p o n e n t i a ( nji. p u g n a r e p u g n a m ) 17 7 .— A n ­ cus. p ro n o iii . n e u t r . t. Uvv-4- — A c c u s . p o e tic u s z P r z y m i o t , t. 5 . — ze S ł o w e m z ło ż o n e

111

. 178.— S ło w a r z ą d z ą c e w ł a ­ cini e c z w a r t y m , a w p o l s z c z y - z n i e i n n y m p r z y p a d k i e m . 17 9 a .— nieo so b. d e c c t , f t t g i ł , l a l e t cet. t . b.— P r z y p a d . Ą. p o d w ó j n y p r z y S ł o w a c h . 1 8 0 ì 181-— A cc us . g r a e c u s p r z y S ł o w i e b i e r n é m 181. Uw. 3..— p r z y o z n a c z , c z a s u i p r z e ­ s t r z e n i . 1 8 2 . — z W y k r z y k u . 1 8 3 . R o z d z i a t d z ie w ią ty . S k ł a d n i a p r z y p a d k u p i ą t e ­ go. §.

184

. R o z d z i a t d z i e s i ą t y . S k ł a d n i a p r z y p . s z ó ste g o A b i. c a u s a e i i n s t r u m e n t i §. 1 8 5 .— p r z y o z n a c z a n i u s t o ­ w a r z y s z e n i a ; 1 8 6 . — A b l. n a p y t g d z ie ? k i e d j i z k ą d ? t a m ż e 3 , 4? 5 ;— po w y p u s z c z , q u a m . 187-— p r z y S ł o w a c h b i e r n y c h i n i e p r z e c h o d n y c h . 1 8 8 . — p r z y Si. z n a c z ą c y c h ci eszyć ( s i ę ) , s y c ić , b y ć s y ­ t y m i p r z e c i w n e g o im z n a ­ c z e n i a . t.

8

. — p r z y D e p o n , u t o r , f r u o r , v e s c o r , cet. 18 9. p r z y Słów. i P r z y m i o t n . co ­ p i a e e t in o p ia e . 190 . — p r z y Sł. z P r ż y i i n k ó w z ł o ż o n y c h l 9 l .

http://dlibra.ujk.edu.pl

S p i s r z e c z y .

R o z d z i a ł j e d e n a s t y . G e r u n d i u m co je s t. §. 19 2, — je g o z a m i a n a ń a P a r t i c i p , f u t u r i pa s s. §• t9 2 . Uw. 2. — o u ż y c i u Ger. na di. '193.— n a d o . 194- — n a dum . §. 1D4, 3. — o u ż y c i u G e r u n . p r z y p . sz óstego §. 19 5 . R o z d z i a ł d w u n a s ty . Sn pi n u in co jes t. §. 196. — n a urn k i e d y się u ż y w a i j a k sig z a m i e n i a , t a m ż e 1,-— na u z n i e k t ó r e i n i P r z y m i o t n i k a m i 1 9 7 . — jego z a m i a n a t. U w . 1. R o z d z i a ł t r z y n a s t y , I m i e s ł o w y z k ą d p o w s ta ją . A i d . ab so lu t, i P a r t i c i p . a l t r i - b u t i v u i n §. 198. J a k t r z e b a o c e n ia ć c z a s y Słó w , z któ ry c h , się I m i e s ł o w y m a j ą robić. 199. — O w y g u s z c z : qui-, q u a e , q u o d . 2 0 0 . — J a k się p o s t ę p u ­ je z is w tej k o n s t r u k c y i . t a m ż e U w . 2 . — O w y p u s z c z . S p ó j n i k ó w 2 0 1 . — O S p ó j n i k u e t . 20 2 — J a k się p o s t ę p u j e z Z a i m k i e m o so b i s t y m t. U w . 2. i 3. — O w y p . a n te q u a m i p r iu s q u a m t. U w . 4 . — O z a ­ s t ę p o w a n i u I m i e - ł o w u P ra p s. jpassivi i P r a e t e r , ac tiv i. 203. — I m ie s ł o w y Sło w a S urn j a k z a s t ą p i ć .

204

.— U w . o I m ie sł . n a r u s i cius. t. U w. 1 .— A b l. obsol. z sa m e g o I m ie sło w u , t . 3 «— J a k się t ł ó m a c z ą Abl. a b s o l . — K i e d y się I m i e s ł o w y ł a c i n , m o g ą t ł ó m a c z y ó p r z e z n a s z e n a s z y . t. P r z e s t r o g a . R o z d z i a ł c z t e r n a s t y . O T r y b i e o z n a j m u j ą c y t n i ł ą c z ą c y m . §• 2 ° 6 . — k t ó r e S p ó jn . k ł a d ą się z o z n a jin , a k tó re z ł ą c z . T r y b e m i k i e ­ dy . 2 0 7 . — O u ż y c i u T r y b u w a r u n k . i ż y c z ą c . 207. b. — J a k się u ż y w a d u m , d o n e c , q u o a d , p o s tq u a m , u bi, u l , s i - m u la e cet. 2 0 7 ,

2

— qu u m t e m p o r a l e i quum c a u s a l e t. 3. — 0 q u o d z n a e z ą c ó m p e w n ą p r z y c z y n ę . 209. U t, po S ł o w a c h cel m i e ­ s z c z ą c y c h vv sobi e, l u b s t a ­ w i a j ą c y c h z d a r z e n i e p r z y p a d ­ k o w e , t u d z i e ż g d z ie się d o ­ m y śla i t a , t a m , c et . 2 2 0 . — w f o rm a c h p r z y s ię g i. 2 1 1 . 1 . — z a m i e n i o n e na qui. t. 5 , i 1 2. c z a s e m po ju b e o 211 . 9. — T a n tu m a b e s t, u t — u t . 2 1 0 . e .— U t w p y t a n i a c h 217. n a k o ń c u — U t n on. 2l4> U ż y c i e ne 21S i 214- — Q uo za u t ( eoh, 21 1 , 12. — Q u in za q u i non l u b u t non po p r z e c z e n i a c h 212. — . z a

quo uoń. t. Uw- 1. Q uo m in u s

g d y się p r z e s z k o d a o z n a c z a . 21 3 — za nie ite l u b q u in t,.-—• Q u i za u t p r z y p o r ó w n a n i u 211. 5 .— po d ig n u s cet. t. Ą. — p o is , ta lis cet. t . — p o S u m t. 7-S i , n ig i, e t si-, q u ia , q u o d , c e t c u m I n d ie . v. Gon j. 20 7 , 1. D u m c u m I n d i e . 207- U w . 3 . Z n a c z e n i e i u ż y c i e S p ó j n i ­ k ó w a c , a tq u e , e t , -q u e , e tia m , q u o q u e, n e c , n e q u e , n e -q u i­ dem 215. 1 .— s iv e , v e l, a u t, t. I I . — s i, n is i, s i n on, q u o d si. t H I . A c c u s a t , c. fnfin. po S ł o w a c h cogriosc., d e c l a r a n d i e t s e n ­ t i e n d i

216

.— p r z y I m p e r s o n a ­ l a i D e p o n e n t i a

221

. — w p y ­ t a n i a c h 217 na k o ń c u . — R ó ­ ż n e z n a c z e n i e S p ó j n . q u o d t. U w. 1. — J a k t ó ł m a c z y m y Acc. e. Infiti. t. U w . 2<—- F o ra u l po s p e r o . 217

http://dlibra.ujk.edu.pl

S p i s r z e c z y

.

P o S ł d e c l a r . e t se n t. u l c. C on j. 517. •Serino o b l i q u u s 218 n a s t . p o d a t e k N o m i n a t. c. Infili, p r z y S ł o w a c h - d e c l a r . i se n t c z y n n y c h b i e r n i e po ło ­ ż o n y c h , l u b n i e p r z e c h o d n y c h

220

i

221

U w a g . — i n d i c a ­ t i v u s za cz as w a r u n k o w y

222

. — P ra e s » Con j. za F n t . In d ie, t . — F u t u r , sit n p l . j a k się r ó ­ ż n i od F u t . e ^ a c l , 2 2 3 . — P e r ­ f e c t u m od I m p e r f e c t . 2 2 4 - ~~ P r a e s , ( h i s t o r i c u m ) za P r a e ­ t e r t . b.— po n i ć m I m p e r f e c t . C o n j. t.— C z a sy p r z e s z ł e za t e r a ź n i e j s z e w p i s a u i u listó w 2 2 5 . jR o z d z i a ł p i ę t n a s t y . T r y b u r o z k a z u j ą c e g o u ż y ­ ci e 22(5;— z a ni ego F u t u r . t. 0 . __ O p i s a n y p r z e z i n n e S ło ­ w a z C on j. t. U w.— U i y t y za F u t u r u m t. Uw. 3. R o z d z i a ł s z e s n a s ty . U ż y c i e T r y b u b c z o k o l 22 7,

1

.— u p o et ów t . — l n f m . h i ­ s t o r i c u s t.

2

. — D o d a t e k .

0

u ż y w a n i u s u i, s u u s .

228

. n a s t . — is t.

3

. - 1- T r e s ć ty c h p r a w i d e ł z U w a g ą 2 3 0 . — O u ż y w a n i u Z a i i n k . s k a z u j ą c y c h h ic , i s , i s t e za n a s z e lo , a q u i z a n a s z e co. 2 3 1 . — R ó ż n i c a h ic l i l i e t.

2

.— w l ista c h t.

3

. — Ule i i s t e t. na k o ń c u . czótn z a l e ż y p i ę k n o ś ć litowy. 2 3 2 . — © s z y k o w ca­ l i i u w y r a z ó w . 2 3 3 . n as t. vv ł a c i n i e 235. — w y r a z ó w l u b z d a ń p r z y c z y n o w y c h . 2 5 7 . — O h a r m o n ii 2 3 8 . — O p l e o n a z m i e m n i e m a n y m i p r a w d z i w y m - 23 9 . — hoe, id , illu d cet.» s i, v e r o , a u te m z b y t e c z n e t. 3 . — O e l i p s i e .

24

Ó — W y p u s z c z o n e : In c u s, te m p u s , v e r b a , fil i u s , a q u a

cet. 2Ą1. — a li... vv a liq u is

; t. p. t. Uw. 2. — S u m ; a d e o ,

i t a , a it', dico cet.

242

. — W y p . p r z e c z e n i e fio h a u d sc io , a n i n o n m odo. t. Ą —- S p ó j n i k ó w z n a c z ą c y c h i, alb o , z a ś . 2 4 3 . — Co m ó w ię ? j . t k Ł a c i n i k . w y r a ż a , t. 7. — O z a- m i a n i e w y r a z u w. Z a je­ d e n R z e c z o w . d w a 244- 1 * —’ C o n c r e t u m pro a b s t r a c t o t. — Z a m i a n a P r z y m i o t u , na R z e ­ cz o w o . t. 2. — P r z y s ł . n a P r z y

111

. t. 3 i 5 . — h e m o non za n u llu s , a l o z a non t. 4- — Z a i n . q u a m n a a c , a lq u e , e t t . 6 . — A liu s a liu d i t. p. t. 7. — O p r z e c z e n i a c h t. 8 . — n c q u e , n e v e , n is i za e t n o n , e t n e , s i n on. 2 4 5 . — K l ó r f w y r a z

ma

b y ć p r z e c z ą c y m , t. U . 4-— z a m i a n a R z e c z o w n . , P r z y i m . , P r z y s ł . , n a i n n e

246

. D o d a t e k . O f i g u ra c h , e t y m o l o g i c z n e . 2 4 7 . — s y n t a - k t y c z n e .

248

. — P r a e n o m i n a r z y m s k i e 249 . R o z d z i a ł o ś m n a s ty . W s t ę p do p r o z o d y i 2 5 0 . — g ł o s k a d ł u g a , k r ó t k a , p r z e ­ d ł u ż a ć , s k r a c a ć ; i o w y m a ­ w i a n i u 2 5 1 . — d y f t o n g 252 . — p o si tio f irma e t li q u i d a 2 5 3 . — S a m o g ł o s k a p r z e d S a m . 2 5 4 — o p o c h o d n y c h 2 5 5 - — z ło ż o ­ n y c h 25 6 . — a k c e n t 2 5 7 . — P e r f e c t a e t S u p i n a d y s s y l l a b a t. 4- — r e d u p l i c a t i o 25 8. — im u s , ilis t. 8 . — p r z e d d o , g o , .. 7 . — p. c u s , «■, um t. S. —

in u s , a , u m ; lis, ris; a l, at", s u s , a , um i t u s , a , um \ r u s

S p i s r z e c z y

.

i v u s , a , urn. 2 5 9 .— Pr *YP-

2

gi d e k i . I I I . 2 6 0 . — M o n o s y l l a b a 2 6 1 . — Z a k o ń c z , n a a , e, i , o ì u , t — d s 1 » t , m ; n \ r\ s;

262

. — n i e d o s ta te c z n o ś ć p o d a n y c h p r a w i d e ł 2 0 3 . — O W i e r s z a c h . S t o p y , m i a r y . G a t u n k i stóp: o 2 , 3 i Ąch g ł o s k a c h

264

.— a r sis t h e s is . <265. 1 .— c a e s u r a t. 2 el i­ sio v s y n a l a e p h e t. 3 . — li­ c e n t i a p o e tic a t- 4 — Cr/isis s. s y n i r e s i s t . b.— s y n e c p h o - n e s i s i d i a l y s i s t, e. — e p i - s y n a l a e p h e t. d. — h i a t u s t. e. — v e r s u s h y p e r m e t e r . t. f . — cat alecticus» hyp é rc n ta i.»

a c a t . g .— v e r s u s c o n c a t e n a t i . x. fi— j a k c z y t a ć e liz yq t . — O c z y t a n i u w i e r s z y i ich r o ­ d z a j e

266

. — H a x a m e t e r 267 . — je go cz ę ś c i 2 6 8 . — P e n t a ­ m e t e r i A rc h i l o c h i u s . 2 6 9 . — VViersz j a u i b o w y

270

. — je g o c zę ści 2 7 1 - — V e r st i s t r o c h a ­ i cu s 272. — S a p p h i c u s 2 / 3 . —, P h a l a e c i u s 274- — Cho­ r i a m b i c u s 27 5. — A l c a i c u s . 2 7 0 . — A n a p a e s t i c u s 2 7 7 . — J o n i c u s a m i n o re 278- — W i e r s z e s k ł a d a n e 3 7 9 .— b a ­ sis t .

2

. — O st ro fa c h

280

. — W i e r s z e m i e s z a n e c z y l i d y t y r a m b y 2 8 1 . — O k a l e n ­ d a r z u R z y m s k i m . 282. — C a l e n d a r i u m R o m a n u m 283. V e r s u s m e m o r ia le s

284

. )

http://dlibra.ujk.edu.pl

P V s t ę p .

W

S

T

Ę

P

_e

.

O j ę z y k u ł a c i ń s k i m .

I ’

\

** ę z y k

ł ac i ńs ki ma s we nazwi sko od krainy L a -

c y u m , leżącej w średniej części I tali i , gdzie się

Rzym znajdował. Z r o zs zer ze ni e m się p a n o w a ­

nia Rzymian, r ozs ze rzył a sic i ich mowa po ca ł e j

I t a l i i , a nawet w G a l i i i H i s z p a n i i , i

s tała sic matką

t y c h

j ę z y k ó w , któremi dotąd

w tycli krajach mówią.

Łaciński j ęz y k w z i ą ł

swój początek z tego samego źródła, co i grecki(*):

z os t a ł w y k s z t ał c o n y od R z y mi a n , gdy ci z az na­

j o mi w s z y się z Gr e kami , polubili umiejętności

tego o ś wi ec on e go narodu.

Na j dokł adni e j s z ą i najczystszą ł ac in ą mówiono

za c z a s ó w Cesarza A u g u s t a .

Wt enc zas żyli

p i s a r z e , których kl as yc z nymi , to j es t najprze­

dniejszymi (a. u e t o r e s c 1 a s s i c i) nazywają ; i

z których d z i e ł wybornej ł aci ny uczyć się musimy*

Dla tego icli pisma w' s zko ł ac h c zę ś ci ą c a ł k o w i ­

c i e , c zęś ci ą wr wjiuskach wykł adać się z wy kł o .

( * ) Nią z j ę z y k a G e r m a n ó w , j a k to n i e k t ó r z y u t r z y m y ­ w a li d a w n i e j , i t e r a z j e s z c z e d o w ieś ć u s i ł o w a ł J a c k e l w p i ­ ś m i e : d e r g e r m a n i s c h e U r s p r u n g d e r l a t e i n i s c h e n S p r a e h e . D re sl. 1830. ( O b . R e c e n z y j ą w p o w s z e c h . liter. G az. li a l s k . z r. 1S30 n u m .

160

. ) i R a m s h o r n we w s tę p i e do d z i e ł a : L a ­ ici n isc h e S y n o n y m i k tia ch D u m e s u i l u n d E r n e s t i , L e i p z i g

1

1831.

G ra m . ta c . T r o j. W y d . 4.

1

2

O j ę z y k u ł a c i ń s k i m

§. 1. i 2 .

O G r a m a t y c e .

Gramatyka jest porządnym zbiorem uwag nad

mową ustną i pi s an ą , podająca do tego sposoby,

aby sic ludzie jak najjaśniej między sobą rozu­

mi el i . Gramatyka ł aci ńs ka jest zbiorem uwag

nad mową ł aci ńs ką , podająca sposób rozumienia

mówi ących i piszących po ł ac i n i e , tudzież uc z ąc a

dokładnie mówić i pisać tym j ęzyki em.

Jej części są:

i«

P is o w n ia

( O r t o g r a p h i a ) , która uczy

dobrze pisać wyrazy. Ta mieści w sobie

O r t o ­

f o n i a

, czyli

O rtoepę ją

( O r t b o p h o n i a , O r-

t h o è p l a ) to jest naukę dobrego wymawi ani a

onycb.

2.

Ź r ó d ło s ł ó w

( E t y m o l o g i a ) wykł ada po ­

chodzeni e i wł as noś c i szczególnych wyrazów'.

3.

S k ł a d n i a

( S y n t à x i s) naucza , jak mamy

zgadzać i wiązać z sobą szczególne wyrazy, aby

mowa dobrą i jasną by ł a .

4.

l l o c z a s

( P r o s o d l a ) daje p o z n a ć , klóre

zgłoski z przeciągiem wy ma wi a ć mamy, a które

skracać w wymówi eni u. W ł a c i n i e bowiem nie

z a ws z e przedostatnia z głoska przedłuża s i ę , jak

zazwyczaj w polszczyznie. Gdy zaś ta przedosta­

tnia się skraca , wt enczas głosu uderzeni c(acceh-

tus)pada na trzecią zgłoskę od końca-np.

a d ve n a .

Poni e waż na samym dopiero ostatku podamy

praw Wiła poznawania długości lub krótkości liter,

i dokładnego ich wymawi ani a; pamiętajmy więc

t ymc zas em na następujące przestrogi:

1. Każda przedostatnia samogłoska mająca po

sobie s p ó ł g ł o s k ę , pr ze dł uża się z polska n. p.:

b e a t u s

,

i n f e l i x , honestus.

2. Każda s am o g ł o s ka , po której znowu samo­

głoska następuje, wymawi a się krótko; a zatem

rzuca się ton na trzecią od końca:

op in io

,

Część I . Pisownia §. 3.

3

f e c l i o .

Dwugł oski jednak dł u g i e są i w lakiem

p o ł o ż e n i u :

M a l h d t u s , Eub-óea.

3.

(Idzie od tych prawi deł trzeba będzie w wy­

mawi ani u odstąpić, kłaść będzi emy na znak d ł u ­

giego wymówi eni a linijkę — , na znak krótkiego

takie pół kol e w ; n. p.

h o m i n e s

,

l o t i u s ,

wymów:

h óm in& s

,

lotius.

Podł ug tyeh pr awi de ł czytajmy następujące

wyrazy:

- •

,

S c h o l a , q u n i n o b e o , a p p e l l a t u r g y m n a s i u m si v e lic eu m - — D i l i g e n t e r do o p e r a in liter is e t d o m i e t in s c h o l a , — Q u u i n l o q u i t u r p r a e c e p t o r , ego a t t e n t u s a u d i o ; si me i n t e r r o g a i , r e s p o n d e o .— O m n i Mi n a n i m a l i u m f o r t i s s i m i s u n t leo n es , lio m i n es fo rt e s e t s i m u l c onsilio p r a e d i t i v o c a n t u r h e r ó e s . — S o l i u s s i m i a e figura h u m a n a e f o r m a e s i m i l i s est. S im i a e i m i t a n t u r e tiam h o i ifi n u m f a c t a , id e s t , e a d e m f a c i u n t , q u a e h o m i n e s . — F u g i t i v i s u n t , qui ex a l i q u o loco in a J iu m p e r ­ f u g i u n t , n e q u e r e d e u n t . — Q u i v u l t fièri d o c t u s , d i l i g e n t e r l i t e r i s s t u d e a t . L a b o r e unTus die i a u t p a u c o r u m d i e r u m n e m o sibi s a p i e n t i a m c o m p a r a v i t .

CZĘŚC P IE R W S Z A GRAMATYKI.

P i s o w n i a .

Wr

ł a c i n i e też satne ęo

i u Polaków

są głoski

czyli litery; l ecz nie mają Łaclnicy a,

ę,

/ , ń, 6f, ć,

.z,

z

i innych z S ł o wi a ń s z cz yz ny p o c ho d z ąc yc h,

a zamiast polskiego

w

mają

v.

Kaeińskie

Q, q

(ku) w a ż y nasze

k ; qu

znaczy

kto ;

n. p.:

qui

( kwi ) ; wyjąwszy w

Q u u m

i Supinach z ich po-

c ho du e mi , gdzie brzmi jak samo

k.

n . p .

Q u u m y

s e q u u t u m y l o q u u tu s i

czytay

k u m

,

s e k u t u m

,

lo

-

k u t u s

•

Gł oski w ł ac i n i e , tak jak w po l szczyzni e, dz i e ­

lą się na:

1.

S a m o g ł o s k i

( v o c a l e s), to jept takie, które

same bez pomocy innej litery wymówi ć m o ż n a ,

j e s t ich pi ęć: rz, e, z, o,

u.

Greckie

y

także do

sa (ii o gł osek się liczy. Każda samogł os ka sylabę

st anowić

może; o-bó.z, a - r u

(ołtarz).

http://dlibra.ujk.edu.pl

2.

S p ó ł g ł o s k i

( C o n s o n a n i e s), Które s samo­

gł os ką tylko brzmieć mogą; n. p. gdy wy ma wi a m

cl,

s ł y s z e ć się daje na końcu

e;

przy wy mó wi e ni u

s

s ł yc hać

e

na początku. Do s pó ł g ł o s ek należą

wszyst kie litery nie bodące samogł oskami , jako

to:

h,

c,

d , j \ g

i t. d.

3.

D w u g ł o s k i

( D i p h t h o n g i) to jest dwi e s a ­

mogł oski w jednej zgłosce. Łac i ński e dwugłoski

są: ae,

oe

(te brzmią jak nasze e), « « ,

eu,

c z a ­

sem

ui,

które sic wymawi ają jak w połszczyznie;

także \v starych pismach

ai, ei

,

oi.

4.

Jak dawni Rzymianie ł ac i ńs ki e wyrazy wytną*. .

w i a l i , nie o wszystkich z p e wn o ś c i ą powi edzi eć

możemy,. Trudno na we t podać pr a wi dł a dzi­

siejszej ortofonìa ; gdy każdy prawic naród inaczej

wyma wi a , stosując ł aci no do swego języka.

S c h o ­

l a , n e u t e r

,

m a g n u s , a g i t , vir, co en a

,

s t a t u m ,

g r a tia ., s a n u s

— wymawiają niemcy;

S z o l a , noi

-

ter, m a n g n u s

,

a h g h i t

,

j y r , cena

(z grnbćm

e),

s z t a t u m , stantis;

Prancuzi: neter (z grubéin e),

m a n i u s , a ż y t

,

s e n a

,

s t a t o m i

Węgrzy:

S k o l a

;

W ł o s i :

csęna;

Anglicy j e s z c z e inaczćy. N i e w i e l e

na tém zal eży, jaki kto ma wymawi ani a sposób,

gdyż wszystkie od znającego język zrozumiane

bydź mogą.

Pol acy wymawi aj ą ł a c i n ę na w z ó r

polszczyzny, to jest jak się pisze.

W czćm zaś

różnica z a c h o d z i , zobac zymy zaraz.

1) c brzmi jak nasze

k,

które w starej tylko

ł a c in i e w niektórych wyrazach nż ywanćm by ł o ,

( n . p . Karlhago), a później ca ł ki e m ze zwyczaj u

w y s z ł o .

Kiedy zaś po c następuje Samogł oska

e , i , y ?

albo dwugł oski

a e , o e

, w tenczas w y ­

ma wi a się jak c polskie; n.p.:

C icu ta

, (Cykuta),

C ecrops

, (Cekrops),

concèdo

, (koncedo),

caecus,

(eekus),

u cc ìd o

, (akcydo),

coe n a

, (cena).

2)

h ,

po s pó ł g ł o s ka c h

r, t ,

uż yw a ne tylko

w wyrazach greckich nie brzmi ; n. p.;

r h y th m u s .

4

http://dlibra.ujk.edu.pl

Część 1. O rthographia § . 4 .

3)

p h

brzmi jak

f ;

n. p.:

philo so p h u s.

Jest

tylko w s ł ow ac h z greckiego pochodzących.

4)

i

krótkie ze s p ół gł os ką

s y c,

brzmi jak

y;

n. p.:

sincìput;

ani się ł ą c z y w zgl oskowańi u

z następującą samogłoską*; n. p.:

cli-es •

chyba że

miedzy dwiema samogł oskami stoi , a wtenczas

p o ł o ż on e jest za

j

(jola), które już teraz z ł a c i n y

niemal c ał ki em j e s t wyrugowane; n. p.

Caius

zamiast

C a j u s j m a io r y p roiecit

za

m a j o r p r o ­

j e c i t .

5)

q.

ma z a ws z e po sobie

u y

z którćm w y m a ­

wia

sic jak nasze

kw ;

n. p.:

q u is q u e

; wyjąwszy

Spójnik Quain i Supina z pochodnemi (ob. w y ­

żej §. 3).

o)

s

miedzy dwi e ma s amo g ł o s k a mi , cz asem

także gdj jest poprzedzone od s p ó ł g ł o se k

Z,

m, n y

r, a po sobie ma s a m o g ł o s k ę , brzmi jak

z;

np.

c a s u s , a l s i

,

s u m s i t

,

p r a n s u s

,

arsi.

7) Zgł oska / i miedzy dwi ema samogłoskami

wy ma wi a sic jak nasze

cy\

np.:

g r a t i a , ( g r a c y a j .

Ta k sai.no b r z mi , gdy przed sobą ma jedne z tych

s p ó ł g ł o se k o,

Z,

n y p,

r, po sobie zaś samo g ł os kę ;

np.

a c t i o

,

p r u d e n t i a

,

altior, a p t i o r

,

s o le r t i a

;

w wyrazach jednak greckich brzmi jak ży; np.

■dmphiction, M i l t i ą d e s

,

S p a r tin te s.

Mówią j e ­

dnak Polacy także

M i l c y a d e s , S p a r c y a te s .

Pr awi dł a pisowni łacińskiej też same s ą ,

co i

polskiej.

Różni ca zasadza się na dopiero po d a ­

nych u wa g a c h , i j e s t następująca:

-

/

i , ^ ^ a d żadną samogł oską ani s p ó ł g ł o s k ą nie

asc z nami on, lubo się one w niektórych sta-

p Cl drukach znajdują; wyjąwszy

.R o z d z ie ln ik

, ’ . 1

-Leszek

( A ) nad skróconym przypadkiem

diugim liczby mnogiej w Deklinacyi drugiej ; np.

p o s t a

,

cleum.

2 )

Dwugł oski ł ac i ńs ki e

a e y oe

piszą sic lepiej

dwi e ma osobnemi g ł o s k a m i , aniżeli jedną

cey

as;

Część /.

O rtographia §. 5.

5

np.

Oeconomiae

nie

oeconomiae.

Gdzie się na

początku lub we środku pisze ae, oe, nauczy nas

Sł o wn i k ł aci ński . Piszemy zaś

ae

na końcu wy ­

r a z ó w , naprzód w Przyimku

p r a e

i w Wykrz y­

kniku

vae\

powtóre w łmiopach pierwszej Dekli-

nacyi w drugim i trzecim przypadku liczby po­

jedynczej , a w pierwszym i pianym liczby mno­

giej: czego się przy DekliUaeyaeh nauczymy.

3)

c

pisze s i ę, gdzie w wymawi ani u brzmi

k

( podł ug

1., I); np.

lactuca

,~

c r o c u s

,

Cocles

,

gdzie zaś brzmi

!cu>

pisze się r

ju

; np.

quinque.

4) Za

f

pisze się

p h

tylko w wyrazach grec-

ki c h;

np. p h ilo s o p h ia .

5) Dł ugi ey można pisać w zgłoskach:

j a , j e , j

z,

j o , j u ,

np.:

j a c i o , j e c i , p r o jic io

,

jocus, ju s tu s.

6 ) • Pò sp ó ł gł os k a c h /’ , Z, dodaje się /i tylko

w wyrazach greckieh; nić zawsze j e d n a k , lecz

po /■ tylko tam, gdzie greckie

Q

ma nad soba

przydecli c ((5) a po

t

t am, gdzie w greczyznie

stoi 3 nie t ; np.

r h e t o r

,

t h esa u ru s [

qì

^

coq

, &q-

aavQogj.

7)

Pisze sic

s

lubo brzmi

z,

tudzież pisze się

t i

lubo sic mówi

cy,

w przypadkach wymi eni o­

nych w §. ł pod liczbą b i 7.

8) Po s pó ł g ł o s c e pisze się

u

chociaż brzmi

w;

na początku zaś zgłoski pi szemy

v\

np

. s u a - v i s ,

v e r ita s , a r-v a .

9)

y

i

z

używane są tylko w wyrazach greckich

lub z greckiego poc hodzących; np.:

z y t h u m

,

syl

-

va, cryslalus.

10)

j

i

v

są S p ó ł g ł o s k i ; zaś

h

nie tylko za

S p ó ł g ł o s k ę , lecz na we t za literę sic nie u w a ż a ,

i j es t tylko znakiem przydecli u czyli aspiracyi;

np. w z g ł o s c e

ha

o z n a c z a , że przydecli ma

p o ­

p r z e d z i ć

samogł oskę

a \ w i l i e

o k a z u j e , źe . ten

p r z y d e c l i

ma się

d a ć

s ł y s z e ć pomiędzy

t,

i

e.

1 I) Spół gł oski dzielą się w ł ac i n i e na

p ł y n n e

(liquidae)^

do których l iczą te cztery /,

m

,

n, r

;

6

http://dlibra.ujk.edu.pl

C zęść I. O rtogrnphia

§. 5.

C zęść 1. O rto g ra p h iu

§. ().

7

i

n ie m e ( mutcie

.), ido których reszta należy oprócz

s ,

x

, js.

Z tych pierwsza (.s) zowrie się syczącą

[ s ib ila n s

) , a dwi e ostatnie

( x , z.)

podwójnemi

( duplices): x

powstaje zwykle z

es, h s , g s

, <

7.?, (lub

e/^.yy np.

c i n x i

za

c i n g s i , aclspexì

za

a d s p e c s i

,

t r a x i

za

t r alisi, coxi

za

cocjsi.

12) Na końcu zgłoski mogą w ł a c i n i e stać naj­

więcej dwie tylko S p ó ł g ł o s k i , a trzy tylko wten­

c z a s , kiedy ostatnią jest 5 ; np.

stirps.

Podobnie

zac z ynać sylabę mogą najwięcej d w i e , a trzy j e ­

dynie w t e n c z a s , kiedy pierwszą jest c,

p

lub

s

,

po których następuje .niema z pł ynną

fm ufci c u m

l i q u id a )\

np.:

do -c trin a , corru p t r i x , ve s t r a

.

13) Wz gl ę de m zgł oskowani a wyrazów zacho-*

wajiny sobie następujące praw idła I ) Sp ó ł g ł o sk a

stojąca między dwiema S a mo g ł o s k a mi , bierze sic

z aw s z e do następnej; np.

m a - t e r .

2 Podobnie

nal eże ć mają do naslępuiącćj Samogłoski takie

dwi e Spół gł oski , które mogą wyraz zaczynać czyli

to w ł a c i n i e , czyli w p o l s z c z y z n i e ; np

p a -t^e s

(dla

tres), l i - b r i

(dla

b revis), p r o - p t e r ( P t o ­

l e m a e u s ) , pe-ctus ( C te sip h o ),m a g n u s Cgnàvus) ,

a - g m e n ( g m i n a ) , s m a r a - g d u s ( g d y ) \

Zł o ż o ne

jednak wyrazy dzielić należy po dł ug ich części.

Ztąd

ab ra d o , i n t e r - e r a m

,

a bs-condo, d is -q u iro 1

Ted ire,

Piszą j e dnakże :

po-tes i t. d, o n i - m a d -

v e r to

,

v e -n e o

,

m a -g n a r iin iu s , l o n gaevus.

Starym Rzymi anom ni eznane b y ł y nasze z na ­

miona pisarskie, wyjąwszy k r o p k ę , którą w ' n a ­

pisach rozdzielali wyrazy.

Sł us z ni e jednakże

uczeni wprowadzili j e do pism ł ac i ńs ki ch dla l e p ­

szej zr ozumi ał ości

Te znamiona pisarskie w ł a ­

cinie używane są następujące :

1 )

-, P r z e c in e k

( Comma , Jncisuin).

2) :

D w u k r o p e k

( Duo p u n c t a, C o l o n , Mein-

bruin).

3) ;

Ś r e d n i k

( Se mi co lo n , media nota).

http://dlibra.ujk.edu.pl

8

CzęJĆ 11. Z r z ó d ł o s ł ó w

7.

4) .

K ro p k a

lub kres (Punctum,).

5) ?

Z n a k p y t a n i a

(Signum interrogationis).

6 ) !

Z n a k w y k r z y k n i e m a

( Si gnum e xc l ama­

tionis).

7) « albo -

Ł ą c z n i k

(Signum divisionis) kł adz i e

sic na końcu wiersza na znak, że wyraz r oz dz i e­

lony z o s t ał ; ostatni ( H i p h e n ) używa sio także

w wyrazach z ł o ż o n y ch ; np.

pi-

seri

-

p o l s k o - ł a c i ń s k i

,

s z e

,

b it,

G a iło -g r a e c us.

8 ) ( )

N a w i a s

(Parenthesis). '

9 ) *, ot, 1) lub

nb.

O d s y ła c z

(Signum nota­

tionis).

10) ’

O dcinek

(Apostrophus) znak opus z c z e ni a

jednej lub w ięcej liter; np.

t u n \ s

,

v i d e i d ,

za

lu n e

e s

,

vi.desne.

11)

a

D a s z e k

( Acee ht us c i r cumf l e xus ) znak

skrócenia wyrazu ; np

d e u t n ,

za

d e o ru m .

12) . .

R o z d z i e l n i k

(Diaeresis) oznacza, iż Sa­

mogłoski , nad któremi jest p oł oż ony, rozdzielić ,

to jest każda z osobnii wymówi ć należy; np.

p o e t a

,

d e r

,

'iambus; { p o e t a , a er, i am bus).

13) ,,

C udzysłów ,

znak s ł ów cudzych w mowę

wtrąconych.

l i) — ,

o Cechy iloczaspw e

(Signa quantitatis

Syllabarum); o których był o wyżej w §. 2 num. 3.

15) §

P a r a g r a f

( Para grap hus) znak oddzi ał u

w piśmie.

D R U G A

C Z Ę Ś Ć

G R A Ì M A T Y K I .

Ź r ó c l l o s l ó w c z y l i E t y m o l o g i a .

T a wykł ada rodzaje wyrazów, ich poc hodz e ­

nie i odmiany.

Wszystki e wyrazy, z których się mowa ł a c i ń ­

ska s k ł a da , równie jak w polskim j ę z yk u , na

ośui klas podzielić można,

Zowi e my je pos po­

C zęść 11. E ty m o lo g ia §. 7.

9

li ci e c z ę ś c i a m i

m o w y

( p a rf.es ora tio n is

)

Jedne z nich zmieniają swą posiać w zakończe ­

niu,- np

. P a n , P a n a , P a n o w i e

;

dobry, clobrzv,

d o b r y m , najlepsi; p is z ę , pisali, n a p i s z e m y

,

i t . d .

dla lego zówi emy je o d m i e n n e mi

(partes fle­

xibiles):

drugie zaś swój kształ t z aw s z e z ac h o ­

wują; np.

p o d , b e z , d o b r z e , a c h ! i , z

,

a:

i te

zowi ą sic n i e o d tn i e n n e m i (

p a r t e s in fle x ib i­

les

albo

pa rticu la e).

Wyr az ów odmi ennych jest

cztery i tyleż nieodmiennych. Do pi erws zych na­

leżą :

lr.iie

( N o m e n),

Z a i m e k

( P r o u o m e n ) .

S ł o w o

( V e r b u m ),

I m i e s ł ó w

( P a r t i c i p i u m ) ;

ni e odmi enne są:

P r z y s ł ó w e k

( A d v e r b j u m), (*)

P r z y i m e k

, ( P r a e p o s i t i o ) ,

S p ó j n i k

( C o n ­

j u n c t i o ) ,

W y k r z y k n i k

( I n t e r j e c t i o ) .

I. I m i e j e s t albo

rz ec zo w n e

( S u b s t a n t i ­

v u m ) , które wyraża osobę lub r z e c z , np.

C z ł o ­

w i e k ,

homo ;

k s ią ż k a ,

liber ; albo

p r z y m i o t n e

( A d j e c t i v u m ) oz naczaj ące przymiot osoby łub

rzeczy; np.

D obry,

bo n u s ;

p o ż y t e c z n y

, ulilis,

II. Z a i m e k zastępuje miejsce I mi eni a, i jest

r z e c z o w n y

( P r o n o m e n s u b s t a n t i v u m ) ; np.

j a ,

ego;

ty ,

tu;

o n ,

il le ; lub

p r z y m i o t n y

(Pr.

a d j e c l i v u m); np*

m ó j , m o j a , m o je

; meus ,

*nea, ineuin,

III. S ł o w o oznacza byt ność lub stan Imienia

i z e c z owne go, albo c zynnoś ć jakową ; np. Ojciec

j e s t ,

pater

est

; matka

s i e d z i ,

mater

s e d e i

; brat

p i s z e ,

frater

s c r ib i t ;

doin

u p a d a

, domus

c a d it.

IV. I m i e s ł ó w j est S ł o w o zami eni one na Imie

Przymiot»e; np. Syn

u k o c h a n y ,

filius

a m a t u s ,

Cork a

p ł a c z ą c a ,

filia

ł a ć r l m a n s ;

brat

m a j ą c y

J e c .ia ć

, frater

p r o f e c t u r u s .

,. . > s f ' 1*lUor *x P r z y s ł ó w e k l i czą do części o d m i e n n y c h , p r z e

-f. się odir.ien ia p r z e z s t o p n i c , n p . S t o s o w n i e , sto s o w n ie j, li.ij s ło s i m niej. Gd.y j e d n a k ż e te o d m i a n y r ó ż n e są od o w y c h , pi z ez |.i i i * p r z e c h o d z ą w y r a z y o d m i e n n e , z o s t a w i ł e m im za - t e in d a w n e i c h u m i e s z c z e n i e .

G ra m t a c , T r o j . W y d .

4

.

2