Budowa geologiczna dorzecza Kamiennej

Pll.ZEGLĄO GEOLOGiCZNY Str; 1& (309)

WŁADYSŁAW roiARYSKI

.

'

.

BUDOWA

GEOLOGICZNA

DORZECŻA

KAMIENNEJ

TRZONEM;

wokQł którego. k.si'tełtowała

sil:

bud~wa geologiC20a · ś7:od:kowej Pol.ski, jęst" górotwór śwlę­

tokrzyski, Można. PY go porównać z wielkim wysadem, w ktorym zostały. wydźwi,gnięte prawie najstarsze w Polsce osoady kambryJs!kle. Wokóc tego wys~ou

oóski-

.

madą sJę na. powierzchni nadzwyczaj różnorodne skały

niemal wszysvkłch furmacji-. z,apadaJ:ą one ua :z.ewnątr<:

Od Gór Sw1ętokrzyskich, niknąc· w otacżającyeh n.e.

c-kaoh. . · - · ·

Ta różnorodność jest powodem występowania. tu baordzo licmych kopał.in użytecznych, od dawna

zna-nych i eksploatowanych. . . ·

Dorrzecze K.amiE!Illlej znajduje si~ na obszarze. tych wychodni obrzeża.jącycll <:oóry Swiętokrzys.ltle. Sam · trz.on Górjest ~budowany ze skał paleozoicznych, ich ołm?~enie głównie ~ mezozoiku. Nazywamy je otoczką

mezozoiezną Gór· SwiętokrzyskiCh. W jej obrębie

wY-st~ą -wszystkie ·systemy mezozoiku, a więc tr.ias, jurą_i kredat ..

STRATYGRAFIA

$kały · mezoioiczne tworzące powier.zchniÓw~ . ~ar­ s!~, skorupy ziemskiej w obszarze do.rzecza K.a.lllloo-neJ..moma. podzieli<: na dwa wielkie kompleksy: · · do~.riy - skaly kl~tyc~e obejmujące merozo·ilk sta1··

. . · szy ód dol:nego. triasu po śl'Ód!k.Ową j,urę;

g ó .~n Y - slooiłY chemica.no-~og~e obejmujące mezozoilk młodszy od górnej jury po górhą,

. kredę. · . . · .

Rzeka Kamienna. gó~ym i środkowYm s-yvym dorze:. czetn obejmuje wychodnie wars-twy dolnego,· k1astycu.e-go, ilasto-piaskowcow~;~go :kompleksu, a dolną cz~~ią

dorzecza zajmuje teren zbudowany z górnego -

wa-P•enn~o kompleksu. · ·

. W kll!i.dym z tych kompleksów nastąpiła koncentra- . cj.a. odmiecnych pierwiastków, powstały odmienne

ska-ły. Ta różnorodność umożliwiła w .daWnych czalijach .l·ozwoj nUeJScowego- przemy.fifll że.Lai.nego, .który

wy-maga kilku różnych surowców. W· czasach gdy

tran-sport nie był tak :ułatwiony jak dziś, trzeba. było

wszystkie potrzebile &Ul'Qwce mieć na nuejscu, by móc rozwinąć 'przemY's.ł. K,Qmplelks skał k1astyczn~h daje

huiplct~ niebogate, ale Obficie wyst~jące rudy 7c-~ ~ gllfl! ogniotrwałe wy~akiej jakości do budowy Wielkich pleców. Kompleks chemicz.no-zoogenicmy '

do-star~ do nich topnika w formie k.amieni.a

wapienne-go.. . ,

Przys-tępując do omówienia. stratygrafii wa-rstw

od-słaą!_ający:ch się w dorzeczu Kamiennej, muszę dać w P!ll'U slowacih obraz warunków paJ.eogepgrafleznych, w których zaCZięła się era mezozoiczna. , · . · Ruchy górotwórcze waryscyjskie skońcw' się w . górnym pa-leowiku. Wydźwj,gnięte. przez me . Oóry Swiętokrzyskie .zostały znisz~e przez er;ozję już w permie. W triasie dO§.tarazały one· jeszcze mate.riału klastycznego

dla

OE!adów, ałe-juQ; w stopniu :maczn~e · mniejszym niż

w

permie. N~ pohtdnię-od brumy Pół­ nocno-:europejskiej istrw'l.ł ląd, którego masy'w święto-: · krzyski był tylk(). jednym ze składników,

z

r6żny~h części tego lądu niesiooy był materiał na północ. D<>rźe­

~e Kamiennej było O'bsża.rem. granicznym lądu i ·morza. · . Przez okres tr~S<Jwy odbywała si~ i1edymenta~ja . · śródlądowa i lagtinowa, pr:~;erwana transgresją-morską

środkowego .tri.asu:. . ·

J)Oiny trias - pstry piaskowiec

Skaly tworzące warstwy dolnego triasu · to prawie WJ'łqcznie: zJ.epieńc!l, piaskowce,

:iJY:

(crz.y iłołupki); wy-jątkowo występują wapieni·e czy m,ar.gle. . .. W dolnych !Piętrach pmeważa· materiał gruboziarni

-sty, tworzą si·ę zlepieńce z otocuików. skał lokalnych,

•.

kw.a!'cytóW, piaskowców i wapieni paleozoicznych, k.ó-re stopniowo z czasem ustępuJą otoczakom kwarcówym p<Jchodzącym z dalszych terenów, z"pralądu · ro.zciągaJą­

~go .się na południe . od Gór Swięttlkrzy~kich.

W środkowej i .górnej częici p;trego piasko-Wca

zle-pieńce schodzą na plan drugi, a głównym skł:adnikicin

są piaskowce i iły . z podrrzędnyml ławicami m<.r'5li i wapieni· występującymi w zachodniej ·~ci terenu. Zmi;lily te wiążą się ze zmian~ faoja],.oymi.

Dolna część .pstrego pias'ls;owca to :prawie WYłąci.nie osady lądowe, ·w środkowej i g.6rnej cz.~ pojawiaJą si"ęwkładki mo.rskie z ubogą fauną ~w i robaków. Znamieniem osadQw dolnego triasu Jest· c:zerwiioa batwa pochodząca od hemat~u rGZproszooego

w

.<;ka-łach, . a pochodzącego fl, ówczesnego lądu; na którym . panował klimat pUstyniowy, Poza .tym

w

-

o6adach wi· docwe są bardzo często ślady falowania, ślady wysy-. chania i pękania mułu doa' płytkich, ~to wysycbąją­ cyćh zbiorników śródlądowych. Brod.z.lły po nkh lii::z:-ne pła~y Laby.-.inihottontldae pozosta'wiając tropy.

Pow;rt.ały wówczas glinki og,niot.rwałe i złoża. rud ze-laza. W wielu miejscach piaskowce -t;ych pięter śą uiyt-.kowane przez człowieka. Miąższość oaadów. wynosi

700

m.

·

·

·

. Srodkowy ·.trias .__ Wa.pleń muall'lowy

Tr.ansgresja· morska, zam~czaj:ą~ się j,uż wyraźnie z końcem pstrego pias·kowca, ·objęła .cały teren Gór

SwiętO'krzyskich 'i obszarów Sąsiednich.

w

dzisiejszym dorzeczu K,amiennej osadziły· · sią wówczas wapienie, cz~dowo dolomity. Zawierają one

faunę morską, głównie ramienionogi, Uliowce i amoni., ty. Miejscami obfitują w· gl.aukoott.·:są oo więc oea·dy

_morza otwa-rteg(), choć płytkiego.·

Miąższość wapieni.amus2Jlowego jest zmienna; nmiej'-sza, na wschodzie (15 m), a większa na zachodzie (50 m}.

Mie~cami brak go całkowicie na skutek kltel;lsywnej

ercieji, jaka nastąpiła bezpośrednio przed osadzeniem

się utWorów ka'jpru. Wapienie te były eksploa-towane

w Wielu miejscach głównie ·dla. cei6w drogowych, dziś praV(ie całkowicie zastały .zarzucone.

Górny

trias

-

~

W kajprze Gó·ry Swiętokrzyskie uległy

ponownemu

wynurzeniu, jednak na większej cz~i doczecz.a Ka· mitmnej morze pozostało.

Osadziły się głównie iły ciemnoi!Zerwone ż Wkładka­ mi piaskowca drobno-: luib gtu,bozlarni.steio.

Rzadrtiej . występują zlepieńce utwormne z ba·rdzo rÓ'Ż.Oorodnych skał, · mi·ęd.zy innymi

z

wapieni paleożo­ icmych. Cha-rakterystyczna jest równitlit obecność

pseudooolitów wapiennych. W iłach wys·tępują złoża rud żel~ oraz glinki haloizytowe. Czerwone . rzabiłr­ wienie w dalszym ciągu świadcz.y o panowaniu na ota.o czaj!j(:Ych lądach .klimatu gorącego. . . ·

Miąższość kajpru. wynosi kllkadzies~ąt metr6w. . . Z końcem kajpru morze wycofało się całkowicie. N

a-. s~pił okres nieWielkich ruchów górotwórcz.ych, po któ-rych :z<l/PBnOwał długotrwały okres lądowy. Ę:ajper równ.ież dostaTczył Tl.i.d żelaza oraz glinek. Fiaskowce kajprowe .są rzadko eksploatowane.

Jura. dolna --:-Jia.s

W łi.asie,

do

któr~go. prat SamiS()nowi<;.~ ·włącza i

r

e:.

·tyk; używając często również pojęcia retykoliasu, gTo~ madziły się· osady podoooego typu jak i ·w triasie. Róz-nicił między nimi polega

na

odmiennych waruriłci!.ch ·klli:natycznych· i . na znacznie ba,rd-zi~j ograniczonym wpływie środowU!ka morskiego. W zwiĄzku ~.

tym

w

Stt •. 14. (3H'l) PRZEGLĄD GIDOLOGICZNY

liasie brak jest <:ałkowici~ wapieni i dolomitów.

Prof. Sa·msonowicz podzielił ·lias na ·cztery piętra

o nazwach lokalnych, pochodzących od miejscowości. DWa z nich, osta11lie _;_. ostrowieckie i drugie z rzędu

- gromadzickie, u.twoi'ZOlle .~ą głównie z piaskowców,

pierW6Ze zaś-zagajskie i trzecie - zarzeckle składa­ ją 'się głównie z ilów z wkład'kam.i piaskowcowyjni.

·POW!!~ .one z ma-teriału nanoszooego przez. wiatr lub ~ciej przez rzeki z lądu. Miejscami wartki prąd.

Tzeki nanosił materiał gt'IU.bozia'Itlisty, powstawały.

wówczas zlepieńce utworzone głóvmie z ziarn kwarcu.

Występują- one. przeważnie w najniższym piętrze,

za::-gajiSokim, OsadY groma.drz:i.ły się w· jeziorach,. często

WY-syohaj.!łcych. Sla·dy fauny morskiej : :rnałezione z<JSta4y

tylko w paru. pozioma'Ch ~zonych z końcem liasu.

iNa uwagę .zasługują łtcme poziomy ruqy żelaza wy-.

kształconej w ;Postaci syderyw, a powsia:l:ej w-płytkich

zbiomi-kach śródlądowych. · . . . · · ·

W klimacie. ciepłyl)l i wilgotny~ krzewil.a si~

obfi-cie

iroślinność, miejscami nagroma-dzając się w znacz;

ny!!h ilościach. ,.row~tawały tani niegrube poldady.wę­

gla ~ące .Obiektami loka];nej eksploatacji. Miało . to

· szczególnie miejsce w najnfższyni pl<ębrze- zągoa:}skim.

W nim. również najobficiej występują ślady roślin w

łu.Pkach i Piaekowcach, zwylde zachowane. ja-ko

od-.ciskj.. Ozęs.te są :kanały po korzeniach. rOŚIJ.:iri. Z· regułY

wy&tępują ope w spągu. warstewek węgla. · ·

~zość l.l.asu WYflW około

300

-

m.

Ńaj;cenniejszylltl sur<>wcem Iiasow).m są piaskowce,

szczególnie . ost·rowiec·ldego, najmłodszego piętra. S.ą one gruboławicowe, białe, dość miękki~, tak że łatwo · dal§. się Q!>rab~. Od tk.i~t łat stanowią naj

pospolit--szy kamień naturalny

w

budowriictwie warsZa.wy.

-~ . '

Jura środkowa - doner

Morze, ·które w dolnym mezo.zoiku za·lewało teren

nad Kamienną sporadycznie, w· ;baj05ie ~jmuje ·go na

czai ~zy .. Sedymoo.tacja "tego morza ma z. pOCzątku

ch,arakter terygeniczny. . .

. PoWI!tają najpierw osady i.last<Hlupkowe, ,czarne,

Pil"Y.tonośoe e żelaziakiem L~astym. Morze było n:i.egłę­

.ł;)olde i złe ~wietrzane. . . . . . - . . . .

Następnie zaceyna ~iękt:!za'ć sj,ę _grubość mąterialu,

pojawiają, . się licrzne wldadki . piaJ&ku · i piaskowców,

barwa· ~ów z : czamej Pl::~echodzi. w szaTą,· białą, a

potem wyżej w żółtą. Piryt i że~'llak ilasty tworzy się

miej;Scami w $IszYlJi ciągu,. Zuiiana sedymentacji wy

-wo1:ana. jes~ ożywieniem ruchu wody, pojawia się

nie-liczna fauna, małże i amonity. _

W najwyiseym 'pięt'l."ze jucy śroc:lkowej zanika.

osta-teczpie facja typu Morza Cza.rnego, rt_aczynają się

gro,..-ma4zit QS!łdy z.oogenk:zne i chemiczne, które panować

będ_ą

w

całYm maLmie. Są ·tu piaski bWe. i żółte, często ż.e~te, z wkład.kami spoogiolitów: i wapieąi- piasżciy­

stYch, mlejs~ krynoidoWY._ch. ,llojawia się łiczna

fa-una mo.rza otwartego: ibelemn.iiy i anionity. Zwią.zk:i żelaza. osaqz.ają się na Pły.t!kim moTZU jako syderyty. Z ~asem uleg~y ~me u~le.nieniu i dały żelaŻisaki ·.bru:.. natne. _{.. . ,·} .

_.

.

_.

· ·

Z końcem panowa~ sedymenmcji . terygeniemej

'kończy się jednocześnie 9kres osadzania się nad .Ka~

mienną zwią:z..ków żela2!i-W . górnym mezozoiku tylko

lokaktię tworzą się żela:ziaki. brunalne jako· wtót:ne '

koncentTacje, . · .. . · · · ·

. ,Miążsrzość . warstw środkowej jury wynosk około

l!Kl;

m..

;

Jura górna --:- mabn

Facja ~oogeniczno-chemiczna zapaflowuje. niepodziel-nie. Dom,jeszka materiaki terygenicznego w skałach

jest :znikotp.a. Z początku P8nuie facja

scyfiowc-krze-lllleni,stą, następcię oolitowa.. iRa:fy koraloweowe

roz-wipęły się najbardziej

,

na

pograniczu .tych dwóch facji.

Qilndord cech~e się,masowym rozwojęm gąbek,

nvot+'ących całe . raify gąbkowe, &zczególnie dOlbrze :roz..,

w.ini.ęte

w

poliidnioy.rej. części terenu koło Cmię.J.owa;

. '

W tej c~ci obszaru tylko poziom kordatewy (newiz)

j~t odmiennie wyksrz;talcony w :postaci wapieni margU-stych z bardzo bogatą :fiaunłl amonitową. Widz.iniy

więc, i2 typ morza. otwartego trwa dalej od końca dog

-geru . .Na NW i na N od Cmiel:owa facja jest nieco

odmieruui. Osadzają się wapienie drobrl.Ópylaste, pr~­

ważnie w górnej części nieco m:.argłi.ste. Gąbki nie

~wo-rzą tu takich jednolitych budowli rad'owych. ·

Fallll.a na ogól jes·t dość uboga. Miejscami pojawiają

się ieszcze amonity; m.a1Ze i ramieniooogi: są na- ogór

dość· liczne.

· R a u rak. Na dk&tordzie kończy się typ osadów, a

szczególnie fa·uny ·morza otwartego;

'w

płytkim morzu· raUil'ak:u zapanowuje facja: koralowcowa. Powstają rafy

stu-omatoporowe L lroralo-we. Obo'k n.i!ch rozwijaJą się

gąbki· da~ce wapienie . J,Xl'.Przerastane krzemieniami. Fa:u~a jest rooga.ta, prócz koralowców ekł.ada:iiłca s.ię przewa2:rlie z m.aif'żów or~ ramienionogów i szkadupni ..

·A s t a r-t. Waru-nki . w as tarci~ zmieniają się głównie w kierunku calkOIWitego zaniku facji gąbkowej ocaz. raf

stromatOiijPTowych. Zapanowuje nowy typ osadu ·facji

chemicznej, tworzą. się powszechnie w płytkiCh wodach

oolity, grQChowce, wapienie drobnQPYlaste. Miej;!>cami,

gdzie sllny ruch wody sięga do dna~ powstają wapienie'

detry~e. RAlchiUwośct wód dowodzą również liczne

. kopa.lne, twarde dna przykryte z reguły osadem

oolo-mity_c.zn~. . .

N~f ogól-osady. astartu aą na<lzwyczaj czystymi wa-pieniami, eksploatowanymi w wielu miejscach dla celów hutniczyCih i na wapno budowlane. F.auna jest

w nich dość liczna.

Kimeryd.

Nad

Kamienną występuje głównie

Isi

-meryd dolny. Facje chemic.zne parlują w nim w dal-szym ciągu obok facji zoogenicznej. Pojawia· się

na-tomirast Dlirewielk~ rudzilał det-rytusu terYJienic.mego w postaci iłu. Tworzą się wapieni~ drobnopylaste i ooli-towe~ jedne i drugie przew.amie mniej lu.P · bardziej

ma,tgliste,-stanowiące idealny surowiec dla wyrobu ce-mentu. Korale mnlkają, pojewie.ją się natomiast

ma-sowe występowanla m.ał'ż6w d ramieni<lnogów, two-rzących muszlowce.. Dolomityzacja osadów wzrasta .

Wkładki dolomitów marg.ljstych osiągają kilometrowe

miąższości. .

-W górnym kimery·d:zie brak już całkowicie oolitów,

IPI'Zeważają osady m.arglisto-i[aste z ławicami musz-'

łowców. · . · '.·J

W najwyższym k.imerydzie, jUż pom dorzeczem

Ka-miennej, tworzą się m&rgle dolomityczne i dolomity

ila-ste z WaTstwą zlepu muszlowego, rutw<>rzooego z po" ·

kruszonych skorupek z damiesż'ką piasku w stropie~

· Miążswść jury górnej .wynosi 700 do·. 800 m.

Brak jest nad K.ami-enn~ osadów najWyższej· jury

i pr.ąwie całej kredy dolnej.

Kreda

i .

Zalew. kredowy. pozos.tawił osady w zasa<Jroe podob:..

nego tyJpu jak i tlu:ra .górna. Mianowicie do.mmuje facja

zoogenicma, być może częściowo i chemic2'11la, detrytus

p<>ch_oc:b:enia lądowego Pi:ÓCZ fazy początkowej tworze'-·

nia się OISedów

odgrywa

wybitnie podmędną ll"olę lub

brak go całkowicie. . · . .

. A l b. Transgresja morska rozpoczęła się w środko­

wym atlbie. Powstały wjJwczasJ" p)aski kwarcawe z

nie-wielką; wzrastającą ·ku górze ilością glAukonitu: .·

C en·onurn. .$tof,lldowo ku górze osad ubożeje

w

m.atertał detry;tyc.zny;

W

dolnym cenornanie o.sactzałY się jeszcze piaski, w środkowym - wapi~e pias

:?czy-ste, a w gómym wapienie. Morze cenomaóskie

obfito-wało w prJ!dy,· tak że osady mają cha-rakter zreduko-wany, Zj{lwiska twardego dna były ·bardzo częste. W związku z tym występuje glaukonitycwość osadów

oraz nagrQmadzenie konkrecj-i fO&f()rytowych stanowią­

cyCh złOża fosforytów. Fauna banizo !rema ma cechy

.fauriy otwartego ·morza.· ·

T u r o n . Począ1lkowo panuje facja tamta. .~ak w c e•

nomanie, twONy .się wapień twardy poprzeemany

e-Nr 7 PRZEdLĄD GEOLOGICZNY Str. Hi (311)

gu .rowu tarlowskiego, w zacisznym miejscu, gdzie nie docierały prądy morskie, naj~zy tu·ron występuje w facji Oll)Oki, .

· Nastę!nie powstają wapienie i opoki, w których krzemionka !PQChodl.i. ·z igieł gąbek. W południowo-a­

ehodfrim narożu rowu tarłowsklego powstała wówczas rafa mseywiołowa. · Powszechne w całej północnej

Eu.ropi•e spłycenie morza 'W· emszerze, przejawiło się

-i na obszarze Kamiennej. Zamaoza IS:ię· ono. tworzeniem ~laukonitu w ooadzie. Fauna jest w dalszym ciągu. nie-liczna. Pocz.ątkowo w santonie panują warunki podob-ne fak w emszE!Tze z tą różriicą, iż pojawia -się wyraźna domieszka _. ·ilallta w osadzie. _. ·

· W. kam :panie i mastrychcle zapanowuje jednolita ~cj:a wapienno-krzemionkowa, tworzą .się typowe opo-ki~ Fauna ma chaTakter fauny morza otwartego, llczne

są amqnity i belemnity. . , · · . Mią-ższość górnej· kredy nad Kariliehną wynosi około

700 m. · · · · . . ·

Tneolonlęd

W paleogenie na obsza_rze Kamiennej panował ląd i ża,Qne osady się nie tworzyły. Jntensyvme wietrzeriłe,

jakie zadl,odziło wówczas w klintaele ciepłym i wilgot-nym, spowodowało skrasowienie p()IWierzt:hni wapieni. · Powstały w za-głębieniach krasowych wielkie nagroo.

madzehlia krz.emi•eni·.

. W ~ocenie powstały w kotłach krasowych osady ~ste ·bnałyc~ szaryCh, czarnyc-h, żółtych i· ezerwonych 1łow oraz ,piasków kwa·rcowych ·czystych, lbi.ałych. W :pa-11~. miejscach znaleziono wśród niCh również osady zela-ztaków brunatnych. Są

to wszystko

osady -lądowe.

~·.

O najmłodszych osada·ch wiemy dziś najmniej. Nie usta·looa jest ich szczegółowa stratygrafia.: Wyjątek st'l~

n~~ tylk~ cłiszar •końcowego odcinka 'rzeki opracowa-ny

Pz"zez

K. · Pożaryską. , . ·.

Dla ea~ego obszaru

mama

więc

na

r:az:Ie Podać tylko oaj·bardziej .ogólne fakty. Urzeźbienie powierzchni me-'zozoiku w takiej ,formie, jałką ono. ma -dziś, powstało już_ Y' trzecio~e. W plejstocenie stars.zym. odbyło

się . kilka nasunięć ~ądolodu, które poz.ostawiły osady morenowe i. fluwiogla·cjalne. Wszystkie one zachowały

się w stanie bardzo silnie zwietrzały;nl, przerobionym przez erozję wód płynących lbądf przez· wiatr. Miąż­

szoślj tych OIS6dów są niewielkie, przeważnie 'ldlkome-trowe, a.

na

macmych przestrzeniadl brak ich całko-' ' wicie. Przeważa-jącym typem łitologicmym są piaski z. gŁazami pows~ałe ze zwietrZooia moren i osadów rzeczno-lodowcowych .. Gliny zwałowe "WyBtępują nad-' k~. Pa.górkł żwirowe, czołowol'l;lorenowe wvstępują na

całJ.'m obsza:h:e dorzedZa, są jednak drobne i nielicme.

Młodszy plejstocen przypadający na czas, gdy · lo-dowce ~~ę~.ały tvlko do Polski nółnocn·ei. uo1:ostawlł .n.a tym terenie grube poldady lessu, przedzielone dwoma poziomami gleby kopalnej. .

zwartY

·

obszar lessów wschodnich cMr świętukrzyskich zai~ie całą polud-oiową ·CZ'ęŚĆ dorzecza. Nigdzie nie wkracza on na pół- '

noony 1bnzeg rz~ki. Na jego przedpolu wvstępuja

nie--Wielkie płaty lessu w fonnie wysp. Sięgają one 'daleko

n.!!: opółnoc poza obszar Kami:enej.

Działalność wiatru -w młodszym plejs.tocerue nie . o~nY.~.nlczyła ll.ie do O'Sa<kenl.a lessu .. PrZ'ewi.•mi'U uległy

wielkie masy p!aeku pozostałe po lodowcach, tak ·że

dziś cały obsza-r dorzecza niepokryty lessem usiany jest wydmami.

TEKTONIKA

Dorze-cZ{;! K'lmi.ennoaj pokryw~ ca~a sieć uskoków, fleksur i fałdów przebiegających. w różnych krerun- ·

ka<:h, krzyżujących się i ipterferujących ze so.bą.

Moż-na jedn-ak us.talić pewną prawidłowość i plan tych dyslokacji w powiązaniu rz; ich genezą. Możliwe to jest dzięki dałeko zaawansowanym opracowaniom geolo- .

gicznym tego terenu. iPogląd na tektonikę, który

po-oiżej przedstawię, jest moją własną koncepcją.· · Na obszarze dorzecza Kamiennej po głównej wa!ry..: scyj~kiej fazie fałdowań ż końcem paleozoiku istniały

· góry fałdowe o wyglądzie an.elogicznym do odsłoni~tej dziś aęści centra<lnej górotworu świętdkrzy~kiego. Na

·i~ .poWierzchnię nałoż,ona została s~ymentacja inezo~

rroi1;?J::~.B. . :

PaJ.eoz.olcime podłoże dorzecża. Kamiennej stanowi · n.!Zszy . s.tópień Gór Swiętokrzyskich pogrzebany pod niegrubą powłoką mez<>ZD'ik>u. Swiadczą o tym licu:te oznaki iśtrtierrla .. w podłożU -paleozoiCZllym analogicz• nycb .grzbietów jak w centralnej części Gór. Na

po-łudniowej' pery:feril. pdkryWy mezozoicznej grizbiety te w wielu miejscach przebijają się przez .osłoo·ę, dając izolowane wychodnie podłata paleozoicznego.

W mezoooiku t w najniższym paioogenie obszar Gór Swii:tokriy~kicb i ich przedpole uległ nacis-kowi rodżą­ cego się górotworu alpejskiego, Nacisk szedł od połud­

niowego zachodu. Powstało wóWczas potęine antykli-norium pomorsko--.kujaw-skie. Góry świętokrzyskie

ja-klo. całość oparły się naciskowi, ale masyw paleoioiczny

popękał .prostopadle d-o .osi starych fałdów' na ,.(p()sz,.

czeg~lne bloki. B1dkoi te ulet$y poprzesuwaciu ku północnemu wschodowi. Dalsżemu przesuni~'ciu ule-gł,!. ·bloki ~chOOn.ie, gdzie P5Jkrywa s'kał osadowych je&t

gTUibsza

,

stąd schodowaty zaorys północnej grani'Cy wycoodnli paleozoiku. ZjawiSka te nie mają bel"Jł))­ średniego zwią7Jku .z fałdowaniem Karpat, które było

później:Sz-e, młodi>trzec'i:orzędowe, .gdy :powyższe·. ruchy nastąpiły na IPOCząt·ku p.ail:eogenu. · ·

w di>rz

~czu Kamiermej pokJzywa mezożoim:ąa, oie doś·ć

sztywna, nie uległa paprzecznym pęknięciom jak pale-. · ozoik, lecz złuskowała się. Pow.s.tały dwa pasy łusek.

Jeden na zewnętrmej perylferii tkwiącego

.

w

podłożu

górotworu. Nastąpi~() tam· wyrame przes-unięcie pozio-me warstwy z obaleniem czoła łusek, które mają cha-rakter fleksur •

. Drugi, wewnętfmy pas :złuskowania wiąże się z

wchod~eilJ. an'tylklinorium pomo!r.soko-kujawskiego w obręb masywu świ~tokrzyskiego. w . okolicach

Skarży-.. · ska. Powstały tam dwie, jedna za drugą, łuski, których

czoła są od północo-wschodu obcięte uskokaąrl. n$ą­ cymi nazwy dysl-okacji wądhocko-rudzkiej i rubieńsko­ mńicbpW.Skiej, wedłwg terminologii prof.

Samsopowi-cza.

Kierunek tych dyslokacji jest NW __: SE. Nie wy-warł on decydującego wpływu oa bieg ~enoej, · · który w ogólnym kierunku zgodny jest' ze starymi

grzbietami pa]eoroicznymi. NatomiaSt przecinanie obu pasów dyslokacji zmusiło zy;ekę do częstych :zmian biegu i szerokości dollny przecinającej warstwy o róż­

nej odporności. ~{) to możność ,łatwiejszego p®udo-wania za:Pór wodllycłi na zwężeniach.

Tak nakreślooy obraz ·budowy · geologiCZllej, dorzecza Kamiennej był: wynikiem pracy ki1ku łl?okoleń geolo• gów. Doprowadzili on . d9 rozwiązania podstawowych zagadnień nauk o Ziemi na tym terenie. Na tej baŻie

naukowej możemy. e.n.uć teraz myśl geologiczną .7A'Ilie:..

rzają.cą do ulepszenia goopodal"kii. . ozłowieka, lepszego wykorzystania odkrytych i pos:ruki.wania nieodkrytych ·a, możliwych występowań suorowoów.

Wśród tych OOkrytyc-h są cżtery: felazo, glinki i wa-pi~ie jako podstawa przemysłu hutniczego or.az pia- .

skowie c jako s"lllachetny kamień budowlany.

Terygeniczna sedymenta.Cja dolnego mezozoiku do-starczyła. obfitego materiału lkolastycmego do płytkich zbiorników morskich lub łądowYch, gdzie powstały

złoża glinek i piaskowca. W depłyni klimacie panują­

cym_ na lądzie uruchamiaoe było i· znoszone do tych

zbiorników żelazo. . ·

Glinki tą drogą powstałe oależą do wysokowa:rtakio-wydl. Natomiast .złoża rudy żelaza tego ·typu ·nie są

Kreda. l .... ,.: cenoman abb -- neokóm 'e- emszer turon 3 -kampan -salllton 4 - ma:strycht_ 5 - m.astrycht .górny 6 - dan Jura. l - iias 2 - dogger 3 -raurak 4 - astarl 5 - bonon 6 - kiineryd Trias 1 - pstry piaskÓwiec . 2.- ret· 3 - wapień muszlowy 4 - kajper 1 - Pałe<lzoik

a - uskoki: stwi-erdzone

b --usko~ prz~czalne 6 -ll~lllllll liiWllllllllll~l'ffili~)JJ~ '-' T R l A - S . • t .

[[1].2

~

3

.

·

.

4

f&~

t

W

P

OlARYSK

t

'

~tz~~p~~L~~~czr~~i~~~~~K~~~

8H CZWARJll--1 TRZECIORZĘDU

· Opracowane

przy

uzyciu

materiałów publikowanych _

J Cza.rwckiego. Cz Kuin!ara. S.Z.Róryckiego. J.SamsónOwicza i rękopiśmiennych W. Karaszewskiego ·

1053r \~W//~//)//HJ / / / / / ' f _/

l

--~-:-a

-~--

----

b

rn

-~

...

C7ł ,...

""

.;

." ~ N t:<.ł ~ t"

>

tt ~ l:zJ

.

O

t'ł

o

o

....

l()

N

z

~

--z

,'1 -.'1 .· ...

Nr 7 PB.ZE-GLĄ·Ił GEOLOGICZN·Y str. 17 (313)' wys<lkoprocentowe, gdyt z reguły. zawierają znaczne.

domieszki materiału terygenicznego, wśród którego się tworzyły.

. Trzykrotnie w mezozoiku, w środkowym triasie, w

· górnej jurze. i górnej kredzie całe Góry Swiętokrzy- .

skie zostały· zalane przez DlQrŻe. ,PowstałY osady wa-piCilfle. Czyste wapienie .w większych masach osadziły się _tylko raz, w środkowym malmie. Wapień musilo-wy. na tym terenie jest bardzo Bimie zniszczony prże:z. · erozję i· przeważnie bardzo cienki, kreda obfituje w

materiał krzemiolllkowy zoogeni'czny, nie mogą w~

.one stanowić cem1ego surowca wapiennego,

Wapienie środkowego malmu tworzyły się w facji specjalnie sprzyjającej o.sadzaniu się czystego węglanu wat,1nia, przeważriie wytrącanego w. postaci czystych O()litów. U schyłiku tej sedymentacji, gdy w osadzie pO-jawiła się doll;l!e.szka stibsta.ncji iJastej ~terygenicznej, tw~~yły się czys-te margle - surowiec d,la. cementow-ni. Nie występują one w donzeczu Kamiennej, gdzie silile dyslokacje podłoia· ułatwiły miszezenie tyeb

naj-młodszych warstw jurajskich przez erozję dolnokr'ed<l-wą, Bile spotykamy je na północ pod RadOmiem, gdzie

zbudowaliśmy cementowniE:; w Wierzbicy. . . ~

Naszkicowałem zaga4nienie. surowców ()$łaniający'ch

się ca ;powierzchni. · Geolog musi jednak zdać · sobie sprawę z .za.gadoien:ia występowoo.ia kopalin ukrytych w podłożu. D<n:-zecze Kamiennej leży w obsżaorze wy-soko wydźwigniętego PQl:lłoW., na którym . prżypusz­

cza.lnie w cechsztynie nie powstawały inne osady niż odSłaniające się w sąsiedztwie płytkowodne zlepieńce, może plaskowce czy margle. Facja solonośna triogba się twórzyć dalej nę. północ w g~bszych częścia-ch morza, nagromadzenie. bituminów mogło natomiast mieć miej-.s<:e

w

osadach starszego. pa-lęozpi)iU,l.,sprzed fałdowań

w'axyscyjskich, który ma

tu

faej.ę ~J:>liżbną

do

geosyn-klinalrtej. Ki.J.kakrotne f;ałdowania. mogły spt:zyjac kon-cootracji bituminów w tych wars~ach.

· · Dzięki klasycznym pracom prof. $amsonowicz-a te-ren dorzecza KamiCilflej jest dostatecznie przygotowa-. ny, by geologia mogła odpowledzieC na :Podstawowe

pytanią gospodarcze. .Jednak szczegółowe .. .agospoda-rowanie t~renu nie ma· jesżcze dostatecznych podstaw, brak mianowicie do tęgo. sżczegółowyCh ·map geologicz...; nych i' do ich sporządzerua musimy jak najrychlej