Osuwiska w dolinie Wis³oki na terenie projektowanego zbiornika w K¹tach
(Beskid Niski)
Antoni Wójcik*, Wojciech R¹czkowski*
Przedstawiono rozmieszczenie osuwisk na terenie projektowanego zbiornika Krempna w Beskidzie Niskim. Omówione zosta³o przewidywane oddzia³ywanie osuwisk na zaporê i zbiornik wodny. Niektóre z wystêpuj¹cych w tej czêœci doliny Wis³oki osuwisk mog¹ utrudniaæ budowê zapory i wp³ywaæ na zmiany linii brzegowej powstaj¹cego zbiornika. W tym wypadku nale¿y przeprowadziæ dok³adne badania i prace monitoringowe w czasie planowych prac budowlanych.
S³owa kluczowe: polskie, Karpaty fliszowe, Beskid Niski, osuwiska, zagro¿enia, zbiornik wodny, zapora
Antoni Wójcik & Wojciech R¹czkowski — Landslides in the Wis³oka valley in the neighborhood of projected reservoir at K¹ty (Beskid Niski Mts, southern Poland). Prz. Geol., 49: 389–394.
S u m m a r y. The authors present the layout of landslides in the region of projected reservoir at Krempna in the Beskid Niski Mts. An expected influence of these landslides on the dam and the reservoir is discussed. Some of these landslides can hinder construction of the dam, and alter a shoreline of reservoi. In order to avoid potential landsliding in the region discussed, a precaution is necessary, and mitigation measures should be considered in all stages of the planned geotechnical works.
Key words: Polish Flysch Carpathians, Beskid Niski Mts., landslides, natural hazards, water reservoir, dam
Pierwsze prace dotycz¹ce zbiorników wodnych projek-towanych w dorzeczu Wis³oki datuj¹ siê na lata II wojny œwiatowej, kiedy to przeprowadzono badania geologiczne dla projektowanego zbiornika wodnego w Kamienicy Dol-nej, na pó³noc od Jas³a (ryc. 1). W latach powojennych w dorzeczu Wis³oki wykonano kilka kolejnych projektów (OK PIG, 1967), a ostatnim, dla którego rozpoczêto bada-nia jest usytuowany miêdzy K¹tami a Krempn¹ — zbiornik Krempna (Sroczyñski, 1999). Istnieje kilka wersji usytu-owania osi zapory przegradzaj¹cych dolinê (Florkowski, 1999; Filimowski, 1999). Pierwsze prace zwi¹zane z bez-poœredni¹ lokalizacj¹ zbiornika mia³y zwi¹zek z lokaliza-cj¹ samej zapory powy¿ej miejscowoœci Krempna, w prze³omie Wis³oki miêdzy wzniesieniami G. Syplakani a G. Suchani lub w miejscowoœci K¹ty. Ostatecznie zapora ma powstaæ w K¹tach, w rejonie osiedla Zagrody (Hydro-projekt, 1972), a zbiornik ma siêgaæ na po³udnie od prze³omowego odcinka doliny Wis³oki miêdzy wzniesie-niami G. Syplakania (640,9 m n.p.m.) i G. Suchania (580,5 m) a¿ do Krempnej (ryc. 2).
Projektowany zbiornik Krempna („K¹ty”) jest po³o¿ony we wschodniej czêœci polskich Karpat, w Beski-dzie Niskim na obszarze województwa podkarpackiego. Okolice te s¹ s³abo zaludnione. Unikatowe warunki œrodo-wiska pozwalaj¹ magazynowaæ czyst¹ wodê bez potrzeby wykonywania w zlewni wiêkszych prac inwestycyjnych w zakresie kanalizacji, budowy oczyszczalni czy te¿ koniecz-noœci zmiany sposobu u¿ytkowania terenu na wiêkszym obszarze. Obszar ten nie jest dostatecznie rozpoznany pod wzglêdem budowy geologicznej. Wykonano wprawdzie wiele dokumentacji geologicznych pod projektowany zbiornik (Sroczyñski, op.cit.), ale opiera³y siê one na sta-rych mapach geologicznych i przewa¿nie nie obejmowa³y ca³ego obszaru, a zamieszczone w nich wyniki budz¹ pod wieloma wzglêdami zastrze¿enia.
Pierwsze zdjêcie geologiczne obejmuj¹ce omawiany obszar wykonali Teisseyre (1930, 1932) oraz Böhm (1931, 1932, 1933), póŸniej prace kartograficzne wykonywali te¿ Tokarski (1940–1951), Strzetelski oraz Koszarski (1967) i Œl¹czka (1963–1968, 1971). Zosta³y one zestawione na mapie 1 : 200 000, arkusz Jas³o (Nescieruk i in., 1995; R¹czkowski i in., 1995; Nescieruk i in., 1996). Obszar Beskidu Niskiego jest terenem, gdzie s¹ rejestrowane pro-cesy osuwiskowe (m.in. Pitu³ko, 1913; Sawicki, 1917; Teisseyre, 1936; Gerlach i in., 1958; Szczepanek, 1963; Starkel, 1972; Gil i in., 1974; Gil & Kotarba, 1985). Praca Teisseyre'a (1936), który oznaczy³ osuwiska w rejonie miejscowoœci Ostryszne w dolinie Wiszni, bezpoœrednio dotyczy omawianego terenu. Osuwiska zajmuj¹ du¿e powierzchnie w odcinkach Ÿród³owych w prawostronnych dop³ywach Wis³oki oraz na terenie zbudowanym z utwo-rów p³aszczowiny magurskiej. Teisseyre (1936) przyj¹³, ¿e powstanie osuwisk w tym obszarze jest zwi¹zane g³ównie z litologi¹ i wykszta³ceniem utworów fliszowych.
Omawiany teren jest po³o¿ony w pó³nocnej czêœci Beskidu Niskiego (ryc. 2), ok. 6 km na po³udnie od wyraŸnie zaznaczaj¹cego siê w rzeŸbie progu wznosz¹cego siê nad obszarem Do³ów Jasielsko-Sanockich. Projektowany zbiornik znajduje siê na terenie okreœlanym jako Obni¿enie Desznicy–Myscowej (Starkel, 1972) lub Kotlin¹ Mysco-wej (Teisseyre, 1936).
Obszar ten jest zbudowany z utworów nale¿¹cych do trzech du¿ych jednostek strukturalnych: magurskiej, dukielskiej i œl¹skiej (Wdowiarz, 1953; Œl¹czka, 1968, 1971, 1977; Nescieruk i in., 1995). Na terenie jednostki œl¹skiej i dukielskiej w budowie powierzchniowej domi-nuj¹ wychodnie warstw kroœnieñskich piaskowco-wo-³upkowych oraz piaskowcowych, a lokalnie w osiach fa³dów i ³usek ukazuj¹ siê wychodnie ³upków i margli menilitowych oraz rogowców. W okolicach Myscowej przed czo³em nasuniêcia magurskiego w litologii przewa-¿aj¹ wychodnie mu³owców i ³upków warstw kroœnieñskich dolnych i w tym obszarze powsta³o obni¿enie o charakterze niewielkiej kotlinki. Na omawianym obszarze z wiêkszych elementów tektonicznych na terenie jednostki œl¹skiej
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Karpacki, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków; awojcik@pigok.com.pl; wraczkow@pigok.com.pl
mo¿na wyró¿niæ: odwodow¹ synklinê Skalnika oraz ³uskê Myscowej. Omawiane struktury fa³dowe s¹ poprzecinane poprzecznymi uskokami zrzutowymi i przesuwczymi (Teisseyre, 1930, 1932; Böhm, 1931, 1932, 1933).
Na terenie wystêpowania p³aszczowiny magurskiej ukazuj¹ siê wychodnie warstw inoceramowych, pstrych ³upków, w¹ska strefa warstw podmagurskich oraz pia-skowce magurskie (piapia-skowce z W¹tkowej). Wœród utwo-rów czwartorzêdowych wystêpuj¹cych wzd³u¿ doliny Wis³oki oraz jej dop³ywów mo¿na wyró¿niæ ró¿nowieko-we osady rzeczne (holoceñskie, z okresu zlodowacenia pó³nocnopolskiego i œrodkowopolskiego), gliny i gliny z rumoszem piaskowcowym deluwialne i deluwialno-soli-flukcyjne oraz koluwia osuwiskowe.
Na obszarze Beskidu Niskiego wzd³u¿ doliny Wis³oki miêdzy K¹tami a Krempn¹ stwierdzono wystêpowanie wielu osuwisk. Terenowe prace kartograficzne oraz inter-pretacja zdjêæ lotniczych dla omawianego obszaru dopro-wadzi³y do szczegó³owego zarejestrowania stref ich wystêpowania (ryc. 3). Osuwiska stanowi¹ jeden z naj-wa¿niejszych problemów dla projektowanego zbiornika w K¹tach, a zw³aszcza, g³êbokie osuwiska strukturalne schodz¹ce do dna doliny mog¹ wywieraæ niekorzystny wp³yw, ju¿ podczas budowy zapory, jak i po nape³nieniu zbiornika wod¹. Istnieje te¿ pytanie jak zachowaj¹ siê osu-wiska w przypadku wyst¹pienia katastrofalnych zjawisk atmosferycznych lub wstrz¹sów sejsmicznych, które by³y rejestrowane w najbli¿szym obszarze (Gerlach i in., 1958).
Prace zwi¹zane z wystêpowaniem osuwisk w strefie projektowanego zbiornika „K¹ty” przeprowadzono w latach 1998–2000 r. Polega³y one na kartowaniu geologicz-nym (okonturowaniu) obszarów objêtych ruchami osuwi-skowymi oraz rozpoznaniu wychodni w strefie wystêpowania osuwisk. Przed przyst¹pieniem do prac wykonano wstêpn¹ interpretacjê zdjêæ lotniczych. Wszyst-kie osuwiska okonturowano w terenie znacz¹c ich niszê oraz czo³a i obszar objêty ruchami osuwiskowymi. Rów-nie¿ w ich obrze¿ach prowadzono obserwacje naturalnych wychodni w celu rozpoznania budowy utworów czwarto-rzêdowych, jak i ska³ fliszowych, na którym osuwiska siê rozwinê³y. Problematyka wykszta³cenia ska³ oraz struktur tektonicznych w utworach fliszu karpackiego na terenie projektowanego zbiornika wymaga dalszych szcze-gó³owych badañ.
Osuwiska w rejonie projektowanej osi zapory
Na prawych stokach doliny Wis³oki najwiêkszy zespó³ du¿ych osuwisk strukturalnych wstêpuje w rejonie projek-towanej osi zapory. Poni¿ej projekprojek-towanej osi zapory wystêpuje g³êbokie osuwisko strukturalne (nr 1 na ryc. 3). Jest to osuwisko typu insekwentnego i nale¿y do g³êbokich osuwisk pakietowo-rumoszowych. Rozpoczyna siê w rejo-nie bocznego grzbietu, nisz¹ o wysokoœci 50–10 m, poni¿ej której znajduje siê pod³u¿ny rów rozpadlinowy. Opada ono ku Wis³oce wyraŸnymi progami — niszami o wysokoœci od 5 do 20 m. Poni¿ej najni¿szych progów wystêpuj¹ zag³êbienia po rowach rozpadlinowych, wype³nione g³aza-mi i blokag³aza-mi piaskowcowyg³aza-mi. Szacowana g³aza-mi¹¿szoœæ kolu-wiów wynosi tu od kilkunastu do ok. 25 m, a mo¿e byæ nawet wiêksza. W obrêbie tego osuwiska wystêpuj¹ rów-nie¿ pakiety — kry osuniêtego fliszu, które znacz¹ siê w
postaci progów w œrodkowej czêœci omawianego osuwi-ska. Powierzchnie poœlizgu w tym osuwisku maj¹ przebieg z³o¿ony — s¹dz¹c po formach osuwiskowych i wychod-niach fliszu — a najni¿sza schodzi do poziomu wspó³cze-snego koryta Wis³oki. Wskazuj¹ na to lokalne zaburzenia wychodni w strefie czo³a osuwiska. Nisza tego osuwiska jest po³o¿ona na wysokoœci 430 m n.p.m., jego czo³o podcinane przez Wis³okê — na wysokoœci ok. 312–315 m. D³ugoœæ osu-wiska wynosi ok. 320 m, szerokoœæ — 200 m, powierzch-nia zaœ ok. 6,5 ha. Znajduje siê ono w bezpoœrednim oddzia³ywaniu projektowanych prac in¿ynierskich zwi¹zanych z budow¹ zapory.
Na po³udnie od osuwiska, powy¿ej projektowanej osi zapory, wystêpuje osuwisko o Ÿle wykszta³conych lub zniszczonych formach (nr 2, na ryc. 3, 4), nie posiadaj¹ce wyraŸnej niszy, a rozpoczynaj¹ce siê niewyraŸnym za³omem w obrêbie zbocza. Nale¿y do osuwisk konse-kwentnych, a jego powierzchnia zosta³a przekszta³cona przez rolnicze u¿ytkowanie terenu. K¹ty zapadania warstw mierzone na obrze¿ach tego osuwiska s¹ zbie¿ne z k¹tem nachylenia stoku. Ruch osuwiskowy odbywa³ siê poprzez konsekwentne zeœlizgiwanie po wychodniach ³upków, glin i rumoszy zwietrzelinowych oraz przypowierzchniowych warstw piaskowców i ³upków, przez co obszar oderwania nie zaznacza siê w postaci wyraŸnej niszy. £¹czy siê ono z du¿ym g³êbokim osuwiskiem insekwentnym (nr 2a — wed³ug klasyfikacji Bobera, 1984), obejmuj¹cym ca³y lej Ÿród³owy potoku uchodz¹cego do Wis³oki w okolicy przysió³ka Golesz. W rejonie ujœcia tego potoku w wysokiej krawêdzi wystêpuj¹ czynne ma³e osuwiska (nr 4, 5) obejmuj¹ce g³ównie utwory czwartorzêdowe. Powy¿ej ujœcia opisywa-nego potoku wystêpuje niewielkie osuwisko strukturalne obejmuj¹ce zarówno utwory czwartorzêdowe, jak i war-stwy kroœnieñskie. Podczas piêtrzenia wody w zbiorniku, te ma³e osuwiska zostan¹ zatopione.
Na lewych orograficznie stokach doliny Wis³oki powy¿ej projektowanej osi zapory K¹ty, wystêpuje osuwisko (nr 3 na ryc. 3, 4) strukturalno-zwietrzelinowe w stromej krawê-dzi, które czo³em — o wysokoœci 1–2,5 m — nasuwa siê na powierzchniê holoceñskiego tarasu nadzalewowego. Roz-poczyna siê ono nisz¹ wysokoœci 1–5 m. Mi¹¿szoœæ kolu-wiów jest znacznie mniejsza ni¿ w osuwiskach nr 1 i 2. Osuwisko w ca³oœci znajdzie siê pod powierzchni¹ wody, ale podcza sprac in¿ynierskich zwi¹zanych z budow¹ lewe-go przyczó³ka zapory mo¿e znacznie je utrudniaæ. W kie-runku po³udniowym, poni¿ej projektowanej osi zapory wystêpuj¹ osuwiska (nr 8–11), które znajduj¹ siê w pozio-mie oraz powy¿ej lub poni¿ej rzêdnej piêtrzenia. Naj-wiêkszym zagro¿eniem dla zapory wydaje siê byæ osuwisko nr 11. Jest to osuwisko czynne — przynajmniej w dolnej czêœci, dodatkowo podcinane przez Wis³okê. Od stoku obrze¿a je wyraŸna nisza o wysokoœci 1–5 m. Mo¿na je okreœliæ jako osuwisko obsekwentne. Powy¿ej wspomnia-nego, czynnego wspó³czeœnie, wystêpuje starsze osuwisko stokowe (górna czêœæ osuwiska nr 11), obejmuj¹ce znacz-nie wiêksz¹ powierzchniê stoku. Rozpoczyna siê ono w rejonie grzbietu „Na uroczysku” wyraŸn¹ krawêdzi¹ — nisz¹, bêd¹c¹ prawdopodobnie fragmentem starej plejsto-ceñskiej niszy osuwiskowej. Znajduj¹ce siê poni¿ej niej sp³aszczenie jest rowem rozpadlinowym wype³nionym osadami. Osuwisko to jest zwi¹zane z najstarsz¹ generacj¹ osuwisk na tym obszarze. Obserwowane poni¿ej
opisywa-nej niszy wychodnie warstw kroœnieñskich maj¹ zmienne kierunki biegu i zapadania na niewielkich odcinkach, co wskazuje na to, ¿e zosta³y zrotowane w wyniku ruchów osuwiskowych. W najbli¿szym otoczeni warstwy kroœnie-ñskie nie wykazuj¹ tak du¿ej zmiennoœci biegu warstw jak i k¹tów zapadania. Ze wzglêdu na stosunkowo blisk¹ odleg³oœæ od projektowanej osi zapory, obszar wy¿ej omó-wionych osuwisk, stanowi strefê o du¿ym zagro¿eniu pro-jektowanym budowlom hydrotechnicznym, przez co wymaga bardziej szczegó³owych badañ.
Osuwiska w rejonie projektowanego zbiornika
Poni¿ej strefy osuwiskowej w bezpoœrednim s¹siedz-twie osi zapory, na prawych stokach doliny Wis³oki wystê-puje wiele ma³ych osuwisk zboczowych (osuwiska nr 16, 17, 17a, b), ³¹cz¹cych siê ze sob¹ jêzorami, których czo³a schodz¹ do koryta Wis³oki lub na taras zalewowy. Rozwi-nê³y siê one w mi¹¿szych utworach czwartorzêdowych i warstwach kroœnieñskich. W górnej czêœci s¹ to osuwiska rynnowe, posiadaj¹ce nisze za³o¿one na wychodniach warstw kroœnieñskich. Mo¿na je zaliczyæ do osuwisk typu subsekwentnego. Obserwowano w wielu miejscach, ¿e koluwia tych osuwisk s¹ aktywne. To uaktywnienie siê jest zwi¹zane z opadami w okresie wiosennym 2000 i w latach wczeœniejszych. Jedno z tych ma³ych, struktural-no-zwietrzelinowych osuwisk, zniszczy³o lokaln¹ drogê, a czo³o jego jêzora dosz³o do koryta Wis³oki. Na wschód od doliny Wis³oki, w dolinie bocz-nego dop³ywu, na jej prawych stokach wystêpuje wiele osu-wisk o ró¿nej wielkoœci i
ró¿-nym stopniu aktywnoœci
(osuwiska nr 18). W dolnej czê-œci s¹ to osuwiska aktywne. Na wiosnê 2000 r., w wyniku osu-wania siê jêzora koluwia zabary-kadowa³y dno doliny. Najwiêksze, nie bêd¹ce aktywnym wspó³cze-œnie osuwisko (nr 15), o powierzchni kilkudziesiêciu hektarów zarejestrowano w leju Ÿród³owym omawianego poto-ku.
Miêdzy Myscow¹ a
prze³omowym odcinkiem Wis³oki wystêpuj¹ przewa¿nie ma³e osu-wiska (ryc. 3 — nr 19, 23, 27, 29, 31, 32). Znaczne powierzchnie Góra Suchania 580,6 Góra Kamieñ 713,9 Góra Grzywacka 567,2 Góra Syplakania G. Jeleñ 506,8 G. Trzeci Kopiec 696,2 G. Œwier¿owska 801,1 G. Majdan 768,3 846,2 G. Mereszka 800,9 G. Uherec 705,9 G. ¯ydówka 665,8 G. Wilusia 689,1 G. Czeremcha 669,9 Pilipivski v. 705,3 G. Czerte¿ 683,1 G. Dobañce 624,6 Nastavok 754,0 G. Zanistki 601,4 G. Dzia³ 629,1 G. Dania 695,8 Nowy Zmigród 0 3 6km
N
Ryc. 2. Po³o¿enie górnej czêœci zlewni Wis³oki na tle jednostek geomorfologicznych (wed³ug Starkla, 1972)
Fig. 2. Location of upper part of the Wis³oka drainage basin versus geomorphic units (after Star-kel, 1972) POGÓRZE STRZ Y¯OWSKI E D O £ Y J A S I EL S K O - S A N O C K I E Wis ³ok a Ropa HA ÑC ZOW SK IE GÓ RY RU SZ TOW E PASMA MAG URSK IE PO GÓRZE DYN OWSKIEW is³ok Wis³ok Jasio³ka B E S K I D N I S K I S£OWACJA
granice regionów geomorfologicznych
boundaries of geomorphic regions
Istniej¹ce i projektowane zbiorniki wodne:
Existing and projected reservoirs:
Magurski Park Narodowy
Magura National Park
Zbiornik Krempna Krempna reservoir Zbiornik Klimkówka Klimkówka reservoir Zbiornik Dukla Dukla reservoir Zbiornik Kamienica Kamienica reservoir POLSKA Kraków 0 50km
Ryc. 1. Lokalizacja istniej¹cych i projekto-wanych zbiorników wodnych w dorzeczach Wis³oki i Wis³oka. Podzia³ na regiony geo-morfologiczne wed³ug Starkla, (1972) Fig. 1. Location of existing and projected water reservoirs in the Wis³oka and Wis³ok drainage basins. Division into geomorphic regions after Starkel (1972)
natomiast zajmuj¹ w doli-nach bocznych dop³ywów Wis³oki oraz w ich lejach Ÿród³owych (np. nr 24, 24a, 28), co rejestrowa³ ju¿ w roku 1930 H. Teis-seyre.
Na orograficznie lewych stokach doliny Wis³oki wystêpuje wiele ma³ych, czynnych osu-wisk zboczowych, rozwi-niêtych w strefie krawêdzi erozyjnej miêdzy dnem doliny a wy¿szymi tarasa-mi (ryc. 3 — osuwiska nr 22, 25). Powy¿ej, na sto-kach G. Kamieñ,
wystê-puj¹ du¿e osuwiska
rozpoczynaj¹ce siê w obrêbie grzbietów G.
Kamieñ i schodz¹ce
czo³ami do wys. 360 m n.p.m. S¹ to du¿e i g³êbo-kie osuwiska strukturalne. Rozwinê³y siê w strefie nasuniêcia magurskiego na jednostkê œl¹sk¹. Nisze tych osuwisk s¹ za³o¿one w grubo³awicowych pia-skowcach z W¹tkowej, a pocz¹tek ich rozwoju mia³ miejsce jeszcze w plejsto-cenie. Nasuwaj¹ siê swy-mi jêzoraswy-mi na warstwy kroœnieñskie. Osuwisko nr 21 by³o aktywne po wybu-dowaniu drogi leœnej, a w efekcie póŸniejszych ruchów osuwiskowych droga zosta³a zniszczona.
W strefie bezpoœred-niego oddzia³ywania zbiornika znajduj¹ siê osuwiska struktural-no-zwietrzelinowe nr 26, 30, 34 i 36 (ryc. 3). W górê doliny, tu¿ poni¿ej prze³omu, zarejestrowano œwie¿¹ zerwê zboczow¹ na obrze¿ach du¿ego
osu-0 0,5 1km 1 2 2a 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 17a 17b 18 19 20 21 22 23 24 24a 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 40a 41 42 43 44 45 46 47 £ysa Góra 640,5
Polany
£¹ki G. Kamieñ 708,0 G. Syplakania 640,9 G. Suchania 580,5K¹ty
Krempna
Myscowa
Krêcisz “N aU ro czy sk u ” ZawodzieN
Ostryszne
Zagrodygliny, ¿wiry i piaski rzeczne kamieñca i teras zalewowych 1,0 - 1,5 i 1,0 - 2,5 m n.p.rzek
fluvial loams, gravels and sands of boulder fields and low terraces; 1,0-1,5 and 1,0 - 2,5 m high
gliny, piaski i ¿wiry rzeczne teras rêdzinnych, 2,5 - 4,0 m n.p.rzeki
fluvial loams, sands and gravels of rendzina terraces; up to 2,5-4,0 m high
gliny, piaski i ¿wiry rzeczne teras 6,0 - 8,0 m (zlodowacenie pó³nocnopolskie)
fluvial loams, sands and gravels of 6,0-8,0 m high terraces (North Poland Glaciation)
gliny, piaski i ¿wiry rzeczne teras 12 - 20 m z pokryw¹ glin deluwialno-soliflukcyjnych (zlodowacenie œrodkowopolskie)
fluvial loams, sands and gravel of 12-20m terraces covered with a deluvial-solifluction loams (Middle Poland Glaciation)s
gliny, gliny ilaste, soliflukcyjno-deluwialne
solifluction-deluvial loams and clay loams
koluwia osuwisk czynnych
colluvium of active landslides
1 - 47
koluwia osuwisk nieczynnych
colluvium of non-active landslides
koluwia osuwisk starych - plejstoceñskich
colluvium of old (Pleistocene) landslides
gliny i rumosze oraz bloki piaskowcowe - soliflukcyjne
loams, debris and sandstone blocks (solifluction)
nisze osuwisk
landslide niches
numery kompleksów osuwisk
numbers of landslides complex
wa¿niejsze grzbiety górskie
major mountain ridges
wa¿niejsze doliny bocznych dop³ywów
major valleys of tributaries
Ryc. 3. Szkic wystêpowania osuwisk w rejonie projekto-wanego zbiornika
Fig. 3. Scheme of landslides in the vicinity of projected reservoir
wiska strukturalnego (nr 30), rozwiniêtego w strefie nasu-niêcia magurskiego. Koluwia jêzora tego osuwiska s¹ podcinane prze Wis³okê. W materiale koluwialnym mo¿na obserwowaæ du¿e bloki i g³azy oraz pakiety osuniêtego fli-szu, tkwi¹ce w glinach zawieraj¹cych ró¿nej wielkoœci rumosz piaskowców i ³upków. Osuwisko to znane ju¿ by³o Teisseyre'owi (1936). Powierzchnia poœlizgu w dolnej czê-œci omawianego osuwiska znajduje siê w poziomie wspó³czesnego koryta Wis³oki. Mi¹¿szoœæ koluwiów mo¿na oszacowaæ na co najmniej kilkanaœcie metrów. Wystêpuj¹ca obok czynna zerwa zboczowa posiada wyraŸn¹ niszê, za³o¿on¹ w ¿wirach rzecznych podœcielonych i³ami popielatoszarymi z rumoszem skalnym.
W odcinku prze³omowym doliny zarejestrowano ist-nienie starych osuwisk strukturalnych (nr 34 i 36). W obrê-bie osuwiska nr 34, znajduje siê wspó³czesne osuwisko, w ca³oœci rozwiniête w obrêbie koluwiów starszego osuwi-ska. Posiada ono wyraŸn¹ niszê jak i czo³o. W efekcie ruchów grawitacyjnych zosta³ zniszczony fragment m³ode-go lasu.
Na prawych stokach odcinka prze³omowego doliny Wis³oki do ujœcia rzeki Wisznia wystêpuj¹ stare osuwiska (nr 37 i 37) obejmuj¹ce znaczne powierzchnie stoków.
Obszar projektowanego zbiornika wodnego pomiêdzy Krêpn¹ a Ostrysznem jest terenem wystêpowania bardzo du¿ych powierzchniowo osuwisk (ryc. 3 — nr 39, 40, 40a, 43 i 45). Zajmuj¹ one najwiêksze powierzchnie w badanym odcinku doliny Wis³oki. Czeœæ z nich zosta³a ju¿ rozpozna-na przez Teisseyre'a (1936). Najwiêkszy powierzchniowo kompleks osuwiskowy tworz¹ osuwiska nr 40 i 40a wystê-puj¹ce bezpoœrednio powy¿ej prze³omowego odcinku doli-ny Wis³oki. Kompleks ten mo¿na okreœliæ jako zespó³ ró¿nowiekowych osuwisk ³¹cz¹cych siê ze sob¹. Swym czo³em nasuwa siê na ró¿nowiekowe tarasy w dolinie Wis³oki. Rozpoczyna siê w strefie grzbietu G. Syplakani
wyraŸnymi niszami. W niektórych odcinkach obserwowano jego wspó³czesn¹ aktywnoœæ w postaci wystêpowania rozwartych szczelin oraz wyraŸnych przemieszczeñ gruntu. Rozwinê³o siê ono w obszarze o z³o¿onej tektonice, na wychod-niach piaskowców magurskich, pstrych ³upkach i warstwach inoceramowych. Nale¿y do osuwisk z³o¿onych w klasyfikacji Bobera (1984). Projekto-wany zbiornik nie powinien mieæ bezpoœredniego wp³ywu na to osuwisko, mo¿e ono natomiast zagra¿aæ poœrednio zbiornikowi w chwili uaktyw-nienia siê, np. pod wp³ywem ró¿nych czynników (opad katastrofalny, trzêsienie ziemi).
Na po³udniwo-wschodnich stokach G. Suchani wystêpuje du¿e osuwisko strukturalne (nr 39) schodz¹ce swym czo³em do koryta Wiszni. Dolna czêœæ jêzora w trakcie prac terenowych na wiosnê 2000 r. by³a aktywna. Podobne zjawiska by³y obserwowane na pó³nocnych stokach dolin Wis³oki i Wilszni w obrêbie osuwisk nr 41–44 (ryc. 3). W obrêbie niszy osuwiska nr 43 zarejestrowano znaczne osuniêcia materia³u koluwialnego.
Procesy erozji i akumulacji zwi¹zane z erozj¹ rzeczn¹
Zbiornik Krempna bêdzie zatrzymywa³ ca³oœæ materia³u wleczonego (¿wirowego i piaszczystego) trans-portowanego przez Wis³okê i jej dop³ywy po du¿ych opa-dach atmosferycznych i zwi¹zanych z nimi wezbraniach rzek i potoków. Powy¿ej projektowanego zbiornika, a poni¿ej miejscowoœci Krempna na Wis³oce istnieje ma³y zbiornik zaporowy o pojemnoœci pocz¹tkowej ok. 112 tys. m3, który w opracowaniach koncepcyjnych przyjmuje
cha-rakter zbiornika wstêpnego. Badania Bednarczyka i Michalca (1997) wskazuj¹ na prawie ca³kowite jego zal¹dowienie, przep³yw materia³u transportowanego przez wody Wis³oki przez zbiornik i osadzanie poni¿ej niego.
W trakcie prowadzonych prac, po du¿ych opadach atmosferycznych 1999 r., zaobserwowano powstanie wie-lu du¿ych sto¿ków nap³ywowych u wylotu bocznych dop³ywów. Materia³ by³ erodowany w dnach potoków i sk³adany w dolinie Wis³oki. Najwiêksze sto¿ki powsta-wa³y u wylotu potoków, w których lejach Ÿród³owych wystêpuj¹ osuwiska. Mi¹¿szoœci tych sto¿ków u nasady sto¿ka wynosi³y od 0,3 do 0,8 m. Obliczona powierzchnia sto¿ków w obrêbie Kotliny Myscowej wynios³a ok. 8 000 m2,
przy œredniej mi¹¿szoœci 0,3 do 0,5 m. W obrêbie dna doli-ny Wis³oki wystêpowa³y odcinki bezpoœredniego oddzia³ywania koryta — erozyjne, a poni¿ej Myscowej erodowany materia³ by³ sk³adany w postaci kamieñców rzecznych i ³ach przykorytowych.
Procesy te wskazuj¹ na mo¿liwoœæ wczeœniejszego, ni¿ na to wskazuj¹ teoretyczne obliczenia (m.in. £ajczaka, 1995, liczone na ok. 11 000 lat) zal¹dowienia zbiornika. Aby temu przeciwdzia³aæ lub ograniczyæ dostawê materia³u gruboklastycznego, nale¿y przeprowadziæ zabudowê poto-ków choæby w postaci wielu zapór przeciwrumowisko-wych. Wymaga to jednak szczegó³owych badañ nad procesami erozji i akumulacji, zachodz¹cych nie tylko w obrêbie samego projektowanego zbiornika, ale te¿ w
obrê-3
1
2
2a
4
5
6
8
9
10
11
7
grobla z przepustemgroyne with the conduit
przelew
spillway
korpus zapory
crest of the dam
jaz przelewu
gate
wlot sztolni
inlet of the sluiceway
0 500 1000m
K¹ty
Krêcisz
Wis
³ok
a
N
Ryc. 4. Lokalizacja wariantu III zapory w K¹tach na tle wystêpuj¹cych w tej czêœci doliny Wis³oki osuwisk. Uk³ad techniczny zapory wed³ug Sro-czyñskiego
Fig. 4. Loaction of the 3rd damdesign at K¹ty versus landslides of this part of the Wis³oka valley
bie bocznych dop³ywów i bezpoœrednio powy¿ej w dolinie Wis³oki.
Podsumowanie
W polskich Karpatach fliszowych brak jest obszarów, które nie by³yby objête zjawiskami osuwiskowymi. Rejon lokalizacji projektowanego zbiornika w Krempnej nie jest wiêc wyj¹tkowym. Ostateczna lokalizacja osi zapory zosta³a wybrana, optymalnie bior¹c pod uwagê geologiê obszaru oraz koniecznoœæ jej lokalizacji w tym odcinku doliny Wis³oki.
Prawy (wschodni) przyczó³ek ma byæ usytuowany w obszarze zbudowanym z piaskowców i ³upków warstw kroœnieñskich, które wydaj¹ siê nie byæ objête ruchami osuwiskowymi. Jest to natomiast teren po³o¿ony miêdzy dwoma du¿ymi i g³êbokimi osuwiskami, co w trakcie pro-jektowania i samych prac trzeba wzi¹æ pod uwagê. Nale¿y przeprowadziæ szczegó³owe badania geologiczne i geo-techniczne w celu zabezpieczenia stref wystêpowania osu-wisk oraz wykluczenia mo¿liwoœci wyst¹pienia katastrofy budowlanej. Usytuowanie korony zapory (ryc. 4) w terenie wystêpowania g³êbokich, strukturalnych osuwisk przyczy-ni siê prawdopodobprzyczy-nie do zwiêkszeprzyczy-nia kosztów budowy samej zapory oraz prac nad monitoringiem i ochron¹ tej strefy przed niekorzystnymi zjawiskami geodynamiczny-mi.
Znaczna czêœæ wspó³czeœnie aktywnych osuwisk wystêpuje w obrêbie starszych osuwisk i ich uruchomienie mo¿na powi¹zaæ z opadami atmosferycznymi oraz zwiêk-szonym nawodnieniem utworów. Pojedyncze osuwiska s¹ zwi¹zane równie¿ z zaburzeniami równowagi zboczy w wyniku podciêæ erozyjnych przez rzekê, jak to mia³o miej-sce w rejonie przysió³ka £¹ki. Na odcinku doliny miêdzy K¹tami a ujœciem rzeki Wisznia wystêpuje wiele osuwisk i niektóre z nich mog¹ zostaæ uruchomione w czasie nape³niania zbiornika. Wiêkszoœæ ma³ych osuwisk zboczo-wych, które znajd¹ siê poni¿ej projektowanej rzêdnej piê-trzenia nie powinno zagra¿aæ zbiornikowi. Mog¹ one jednak zmniejszaæ objêtoœæ zbiornika w momencie ich uru-chomienia.
Du¿y wp³yw na powsta³y zbiornik mog¹ mieæ osuwi-ska wystêpuj¹ce na lewych orograficznie stokach doliny, a szczególnie powy¿ej projektowanej osi zapory, gdzie wystêpuj¹ osuwiska zboczowe i stare osuwisko struktural-ne poni¿ej grzbietu „Na uroczysku”. Obszar ten wymaga specjalnych badañ geologicznych (wierceñ i szybików), gdy¿ powierzchnia poœlizgu tego osuwiska mo¿e znajdo-waæ siê w strefie rzêdnej piêtrzenia i przebiegaæ od kilku-nastu do 20 m od powierzchni terenu.
Nale¿y te¿ zwróciæ uwagê, ¿e na powstanie niektórych osuwisk mog³y miêæ wstrz¹sy sejsmiczne, co zosta³o udo-kumentowane na przyk³adzie osuwiska w Lipowicy (Ger-lach i in., 1958). Starkel (1972a) na podstawie analizy przebiegu g³ównych poziomów czêœciowego zrównania na obszarze Beskidu Niskiego i jego przedpola zwraca uwagê na wystêpuj¹ce ruchy neotektoniczne. Beskid Niski jest dŸwigany w stosunku do kotlin znajduj¹cych siê na pó³nocy i to intensywniej w czêœci pó³nocnej, która mo¿e
byæ ograniczona lini¹ tektoniczn¹ prawdopodobnie czynn¹ w okresie czwartorzêdu.
Literatura
BEDNARCZYK T. & MICHALEC B. 1997 — Sezonowoœæ dostawy materia³u unoszonego do ma³ego zbiornika karpackiego. Monografie KGW PAN, 13: 15–20.
BOBER L. 1984 — Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszo-wych i ich zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹ rejonu. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 340: 115–156.
BÖHM B. 1931 — Sprawozdanie z badañ geologicznych wykonanych w 1930 r. w okolicy ¯migrodu, arkusz Jas³o–Dukla. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 30: 31–37.
BÖHM B. 1932 — Sprawozdanie z badañ geologicznych, wykonanych w r. 1931 na SW æwiartce arkusza Jas³o–Dukla. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 33: 24–26.
BÖHM B. 1933 — Sprawozdanie z badañ geologicznych, wykonanych w r. 1932 w po³udniowej czêœci arkusza Jas³o. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 36: 40–43.
FILIMOWSKI J. 1999 — Rola zbiornika wodnego Krempna w rozwo-ju spo³ecznym województwa podkarpackiego. Stud. Rozpr. IGSMiE PAN, 66: 23–30.
FLORKOWSKI J. 1999 — Projektowany zbiornik wodny Krempna. Stud. Rozpr. IGSMiE PAN, 66:11–22.
GERLACH T., POKORNY J. & WOLNIK R. — 1958. Osuwisko w Lipowicy. Prz. Geograf., 30: 685–700.
GIL E., GILOT E., KOTARBA A., STARKEL L. & SZCZEPANEK K. 1974 — Wczesnoholoceñskie osuwisko w Szymbarku i jego znaczenie dla rekonstrukcji paleogeograficznych. Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN Oddz. w Krakowie, t. 17/1, I–VI 1973.
GIL E. & KOTARBA A. 1985 — Model of functioning of the landslide „Zapadle” in Szymbark. 13 Kongres KBGA, Przew. 5: 75–77.
Hydroprojekt Kraków 1972 — Zbiorniki wodne w górnym dorzeczu
Wis³oki. Mat. archiw. Archiwum CBSiPBW „Hydroprojekt”, Oddz. w Krakowie.
£AJCZAK A. 1995 — Studium nad zamulaniem wybranych zbiorni-ków zaporowych w dorzeczu Wis³y. Monogr. Kom. Gosp. Wodnej PAN, 8: 1–108.
NESCIERUK P., PAUL Z., RY£KO W., SZYMAKOWSKA F., WÓJCIK A. & ¯YTKO K. 1995 — Mapa geologiczna Polski, 1 : 200 000, arkusz JAS£O, A. Mapa odkryta. PAE Warszawa 1995. NESCIERUK P., PAUL Z., R¥CZKOWSKI W., SZYMAKOWSKA F. & WÓJCIK A. 1996 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1 : 200 000, arkusz JAS£O, PAE Warszawa.
Projekt badañ geologiczno-in¿ynierskich dla zbiorników wodnych w
dorzeczu Wis³oki, 1967 — Opracowanie archiwalne, Oddz. Karpacki Pañstw. Inst. Geol., CAG — PIG, Arch. OK. PIG, Kraków. PITU£KO L. 1913 — Osuwisko Szymbarskie ko³o Gorlic. Wszechœ-wiat, 32: 801–806.
R¥CZKOWSKI W., WÓJCIK A., ZIMNAL Z., NESCIERUK P., PAUL Z., RY£KO W., SZYMAKOWSKA F. & ¯YTKO K. 1995 — Mapa geologiczna Polski, 1 : 200 000, arkusz JAS£O, A. Mapa utwo-rów powierzchniowych. PAE Warszawa.
SAWICKI L. 1917 — Osuwisko ziemne w Szymbarku i inne zsuwy powsta³e w 1913 r. w Galicji zachodniej. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyrodn. AU, ser. 3, t. 16, dz. A, t. 56: 227–313.
SROCZYÑSKI W. 1999 — Œrodowisko geologiczne — zagro¿enia zwi¹zane z budow¹ zbiornika Krempna i mo¿liwoœci ich ograniczenia. Stud. Rozpr. IGSMiE PAN, 66: 31–52.
STARKEL L. 1972 — Charakterystyka rzeŸby Polskich Karpat i jej zna-czenie dla gospodarki ludzkiej. Probl. Zagosp. Ziem górskich, 10: 75–150. SZCZEPANEK K. 1983 — Diagramy py³kowe z Beskidu Niskiego. Spraw. z Pos. Kom. Nauk. PAN Oddz. w Krakowie, t. 25/1, I–VI 1981. ŒL¥CZKA A. 1963–1968 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski, w skali 1 : 50 000, (bez utworów czwartorzêdowych) Region Karpat i Przedgórza, arkusz M 34 — 92 A ¯migród Nowy. Instytut Geologiczny Oddz. Karpacki. Wyd. Geol., Warszawa, 1968.
ŒL¥CZKA A. 1971 — Geologia jednostki dukielskiej. Pr. Inst.Geol., 63: 1–76.
ŒL¥CZKA A. 1977 — Uwagi o budowie geologicznej Ziemi Kroœnie-ñskiej. [W:] Przew. 49 Zjazdu Pol.Tow. Geol. w Kroœnie. Wyd.Geol. TEISSEYRE H. 1930 — Sprawozdanie z badañ geologicznych wyko-nanych w roku 1929 w okolicy Dukli (arkusz Jas³o–Dukla). Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 5: 601–616.
TEISSEYRE H. 1932 — Zarys budowy geologicznej karpat Dukiel-skich. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 7: 319–348.
TEISSEYRE H. 1936 — Materia³y do znajomoœci osuwisk w niektó-rych dolinach Karpat i Podkarpacia. Rocz. Pol. Tow. Geol., 12: 135–192.
