mites, · the galena from these beds is characteristic of its paragenesis with calclte and its. diverse com-positlon of microelements. Its characteristic feature is the lack of Tl, As and Ge and the lan~e content~ of Cu, and Sb.
PE310M E
Sypoobie pa60Tbi, npon:me){eHHbie nocne 1952 ro){a B CB.II3H C IIIOHCKaMH OBHHqOBo-qHHKOBbiX 3aJieJKeJł, ){0
-C'l'aBHJIH MHoro ·Marepaanoa no opy){eHeHHIO 6opywo-BHqKHx CJioeB. HpH DOM~ STHX pa60T OITHIChi!BaeMble CJIOH H3yqeHbi 'B :palłoHe ~ CeBepy OT .r. TapHOBC'Ke ry-pbl H B qeH'l'paJibHOJł qaCTH XlKaHOBCKOJł MYJib){bl
(pac. 1). .
Opy){e'HeHHe Bcrpeqaere.H B rJIHHHCTO-){OJIOMHTOBhiX o6pa30BaHHHX. B rJIHiłHCTbiX cnaHqax 6opywosHqKHX cnoea ocrpeqaercH qa1qe '13cero nHpHT H MapKa3RT
B ·BH){e OT){eJibHbiX KpHcTaJIJIOB H naJibqaTbiX .KOHKpe-qHJł. B 'AOJIOMHTax, KpOMe I!IHpHTa, BCTpeqaiOTbCH ra-JieHHT ił cą>anepHT. Tipo.HBJI.HeTC.H CBH3b raJieHHToBoro H C~aJiepHTOBOrO opy){eHeHH.II C nepeKpHCTaJIJIH30BaH-HbiMH ){OJIOMHTaMH.
MaKpo- H MHKpocKOITHqecKHe Ha6JIIO){eHH.II ITOKa3bi-BaiOT, qro napareHeTHqecKa.H rpynna 'PYAHbiX · MHHepa-JIOB B STHX CJIO.IIX CXO){Ha C opy){eHE\HHeM B ){pyrHX ropH'30HTaX. Pa3JiaqH.H COCTO.IIT. 'B OCHO'BHOM, B XH-MH-qecKOM COCTa:Be H crpyKType. C~aJiepHT H3
6opyiiio-BH·q~HX CJIOeB HMeeT 3epimCTYIO HJIH "KpHCTaJIJIHqecKyiO CTPY"KTYPY, xapaKTepH3Ye'l'CH MaJihiM co.ąepmaHHeM As H Tl H OTHOCHTeJibHO 6oJibiiiHlM KonaqecrnoM Gu, Cd H Fe. raneHHT 8 sriłx cno.11x xapaxrepn-syerc.11
napa-reHe30M C KaJibqH'l'OM H RHbi'M, qeM 'B PYAOHOCHbiX ){0-JIOMHTax, cocraBOM !MRKpOSJieMeHTOB. EMy c·aolłcTBeH Ho OTCYTC'l"BHe Tl, As H Ge, H 6oJibiiiOe co.ąepmaHHe Cu H Sb.
TADEUSZ BlRECKI
Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krakowie
WYSTĘPOWANIE
CHROMITÓW W
TĄPADŁACHW
YSTĘPOWANLE CHROMITÓWw
ska-łach serpenty.nitowyoh na Dolnym Śląsku od dawna budziło du:że zainteresowanie. Pierwsza próba eksploatacji ich miała miejsce na wzgórzu Twarda Góra ik. Grochowej, a na-stępna dopiero w Tąpadłach, na północnym z~ Czarne'j Góry.
W języku ni€'miedkim zostało opublikowane dotychczas kdlka prac (4, 5, 6, 7), które oma-wiają zan-ówno mineralogię, ·jak ~ stosunki geo-logiczne wystąpień chromitów w Tąpadłach. Brak pod01bnych pozycji w języku polskim skłonił autora do napisania ln'iniejsz~o arly-kułu, zwłaszcza :że poczynione w czasie karlo-w:ania wyrobiSk dołowych i powier.zohnio-wych - obserwacje dostarezyły dodatkowych danych, uzupełniającyoh obraz stosunków geolo-gicznych wystąpień chlromdtów w Tąpadłach.
N a północnym ZJboczu Cza:rnej Góry oczysz-czono wię'kszość poniemieckich wyrobisk, co
umożliwiło ich geologiczne opracowanie. W czasie kan-towanda wyrobisk górniczY~Ch, au'toir zwróCił szczególną uwagę na zm:ienność litologiczną skał, dwjącą się wyróżnić makro-skopowo, oraz na k•ierunki i •rodzaje spęikań. Celem wł.aściwszego scha.Takteryzowa.'nia poszczególnyteh odrnim Skał ;pod wZJględem mi-neralqgicznym, pobrano
z
szeregu pUIIlktów okazy dla studiów petrograf<icznych. Ciekawsze spostrzeżenia z badań tych próbek podano w iekiŚcie. W wyniku prac ka•rtogiralficznych ·zestawiono przeik.roje i szldoe geologiczne(:ry;c. l i 2).
Wiele uwag i wskazówek przy opracowywaniu artykułu udzielił mi prof. dr St. Jaslkólski, któ-remu składam za to serdeczne podziękowanie.
Występowanie chlromitów wiąże się gene-tycznde zazwy.czaj ze skałami zasadowymi. W przypadku Tąpadelł stanowią je serpenty-nity, :powstałe drogą autohydrametamorfozy z zasadowej magmy duni:towo-perydotytowej. W wyróbiskach górniczych, znajdujących się na 144
pólmocnym zboczu Czarnej Góry, au.tor zapoznał
się ze skałami występującymi w ibezpośredni.m sąsiedztwie skupień chromitów. Chodniki i sztolnie kancentrują się tu w dwu poziomach. Pierwszy z niJch znajduje się na wysokości 408 m, drugi na 373 m powyżej poziomu morza.
Pewne dlości wyrobisk górniczych znajdują się 1ta!IW;e tuż pod powierzchinią ziemi. na wys. 412 m. Ich geologiczny sz:k·ic zamieszczony został w pracy K. Spangenberga (6).
Skały występujące w 1bezpoś:red:nim sąsiedz twie gniazd chromitów można w zasad:zrl.e
po-dzielić na dwie grupy: grupę. skał serpentyni-.towy.ch i grupę skał żyłowych. Do pierwszej grupy trzeba zaliczyć wszelkiego rodzaju Skały serpentynitowe, jaik np. serpentynity zawńera
jące w niewielkich ilościach minerały skał
pierwotnych (oliwiny, pirokseny, am!f·tbole), ser;pentylllity węglanowe, serpentynity serycy-towe, serpentynity talkowe itd. Do drugiej grupy skał należą ·żyły kwaroowo-skaleniowe, ,często z domieszką łyszczyków- główtnie
mu-skowitu, żyły lamprmkowe i drobne żyłki
magnezytowe i ikalcytowe.
Występowania trzeciej grupy skał- dunito-wo-perydotytowych (pierwotnych) - którą wydzielił w. swej pracy J(. Spaillgenberg, nie
stwierdził autor w bezpośrednim sąsiedztwie
wy:roibisk górniczyoh, choć •badał szereg cien-kich płytek tak z wyrobisk . dołowych, jak i z powierzchniowych odsłoni~_ć. Dlatego wy-dzielenie ich w badanej partii masywu serpen-tynitowego wydaje się ·być dość prolblemat)'lcz-ne. Skał dunitowo-perydotytowych nie stwier-dzili też w innych obszarach serpentynitów Dolnego SląSka Z. Ga·jewski (3) i K. Chmu-ra (1).
SERPENTYNITY
W obrębie .skał se.rpenty.ni towyd1 makro-skopowo wydzielono w czasie kartowania
N
"rGO'S ó'łt 4 9~tO
li
.. • . . . . .Ryc. l. Szkic geologiczny pozionm 41)8 m.
l - serpentynit niezwietrzały, 2 - serpentynit zwietrzały,
3 - serpentynit zserycytyzowany, 4 - łupki talkowe, 5 - ·
żyły skaleniowo-kwarcowe, 6 - żyły lamproflrowe. 7
-gniazda skały chromitowei. 8 - biee żYł. 9 - kierunek
spęKań, 10 - linia przekroju
Jako pierwszą odmianę wy;rozmono
serpen-tymit nieznacznie zwi€!tr.zały, ciemny, praWie czarny, dohrre wykrystaLi:z;OIWa:ny, zwięzły, miejscami zabarwiony na dernn·ozielony kolor. W świetle przechodz~cym widać w nim jako główny minerał skałotwónczy antygolfyt,
wy-J.r,rysta'łizowany w postaci blasz;ek i pręcików
układających się naj-częściej bezładni·e i wa!Ch-larzowato. Rzadko stwierdza się pojedyncze blaszki bastytu . . Oprócz miner>ałów z grupy serpentynu w podrzędnej ilooci trafiają sie drobnoziarniste węglany, iktóre przetykają ska-łę w postaci dro'bnych kryształów bądź więk szych skupień. Zaobserwowano też drobne
żył-o
lO 20mFig. 1. Geological sketch oj 408 m horizon. l - unweathered serpentinite, 2 - . weathered serpentinite, 3 - sericitized serpentinite, 4 - talc schists, 5 - quartzo-feldspathic veins, 6 - lamprophyric veins, 7 - nests ot chromite rock, 8 - course of vein, 9 - trend of jointings,
10 - cross-section line
ki kalcytu. Z minerałów pierwotnych najczęś ciej występuje oliwin, rzadsze są pirokseny lub amfibole. Liczne bywają też nieprześwietlające ziarna magnetytu i chromitu. Kryształy oliwi-nu, jak i pozostałych krzemianów pierwotnych ulegają zanikowi wskutek procesu serpentyni-za·cji, są zaahowane
w
postaci szczątkowej. Wy-jątkowo większe nagromadzenie tych minera-łów zauważono w trzech próbkach z odsłonięć powierzchniowych, które znajdują się w odle-głOIŚci 110 i 320 m na wschód od wylotu sztolni nr. 2. Ilość pierwotnych krz.emianów w płyt kach cienkich z tych próbek nie przekraczaDrugą odmianą ·. serpentynitów, wyrozmoną
makroskopowo przy profilowaniu wyrobisk, jest serpentynit znaocznie silni~j zwi~zały, zielo-noszary z liczmymi ~r~wymi lUJb szarordza-wymi plamami. Główny jego składnik stanowi
an:gocyt, zazwyczaj drobndblaszkowaty lub
igie'llkowaty, bezładnie lub sferolitycznie uło ?<my. Towarzyszą mu niekiedy włókniste ag. re-ga.ty ch:rywtylu, występujące w żyłkach. Wę glooy twoczą skupienia afa.ni.tY~Czne lub drobno-krystaliczne. Impregnują one Ska·łę w postaci
większych i mnie'jszych gniazd lU!b drobnych żyłek. Z minerałów pierwotnych widoczne są oliwiny, arntftbole, pirokseny. W tej odmianie serpentynitów występują w mniejszej ilości n'i:ż w p<:Jprr"ze:dnio opisanej. W serpentynitowej masie skalne'j, w którą stopniowo przechodzą,.
są najtezęście'j bezładnie Tozmiesre:oone.
Mine-rały kruszcowe to cza~rne niepr2Jeświecająoe, drobne ziarenka chromi:tu i magnetytu, które czasami układają się w skale wzdłuż peW!Ilych linii - "sznureczfkowato".
Najwięksre przeoibra'ileni.e serpentynitów ob-serwuje się w sąsiedztwie żył kwoo-oowo-skale-niowyieh i 1ampr01firowych. Mikroskopowo wy-kazują one duży stopileń 2lłupkowacenia, są ball"Wy jasnozielane'j do ST~ebirzystej, czasami cienmo.melone z .rdzawymi smugami. Ta
odmia-na serpentynitów powstała zapewne w
wyni-ku zmian kO!lltaiktowych w otoczeniu
skaJ,en:io-wo-kwarcowych i lamprofirowych żył,
wyka-zuje w cienkich płytkach najwięcej serycytu tworzącego dt>Oibne .ZJbitte zespoły. Wśród nich tkwią pojedyncze niewielkie blaszki
antygory-tu lub jego większe skupienia. Serycyt stanowi niekiedy główne tło skalne, a węglany twoczą w nim siatkę żyłek. Miejsoamł zserycytyrowa-ny serpentyn zawiera liczne, czarne, drobne kryształki fel"'.""Chromitu lub magnetytu. Mają one kontury pJ."CJStoikątów i kwadratów, układa jąc się zwykle w równoległy szereg. Z innych
mineraiłów dość liczne są lblaszfki chimytu i tal-ku. W największych ilościach występują one w miejscach bezpośredniego otbrzeżenia kwaś nytch żył, gdzie :makroskopowo prawie zawsze
. stwierd·za się korę talkoWIO-!gliniastą o miąż szości od kilku do k:ilkud.ZJiesięciu cm, w któ-rej drobnołuskowaty talk bywa zwykle prze-tykany iblasikami chlorytów.
SKAŁY ZYŁOWE
Lkzne żyły przecinają masyw
serpentyni-towy w sąsiedztwie gniaro chromitów (ryc. l i 2).
Wśród żył wy,różniono ma!kroskopowo
msad-nilczo dwa ich typy: ·
l)· żyły aplitowe, skaleniowo-kwarcowe, pra-wie zawsze z łyczczykami na obrzeżeniu, 2) żyły :lamprofirowe.
Zyły a~plitowe, sk.alemoWIO-ikwaroowe, miąż szości ok. 1-3m, wykazują dużą jednorodność:
Są one białaszare
z
rdzawymi nalotami wzdiłuż płaszczyzny spękań. Ndekiedy zawierająnie--licZIIle ciemne blaszki biotytu i mnych
łysz-czyków oraz tlenki żelaza lu:b ziarna chromitu. Mikroskop wykazuje, że głównym ich skład nildero są skalenie i klryptok.rystaliczny a cza-sem drolbnokrystaJ.iczny kw.a:rc. Kwarc tworzy
zwykle mozailkę zazębiajaJcych się · zia~renek, wykazujących faliste wygaszenie światła, za-wierających liczne Wll'IOStlci cieczy, gazów, tlen-ków rela.za, rzadziej wrostJki chlocytu.
Pr2JeWa-żającyrni ilościowo milnę.rałami są: skalenie so-dow~potasowe d. plagioklazy, oo podkreśla
tei
H. Trautbe (7), a kwaa"~c występuje tylko wpod-Tzęrlnej ilości. Slkaleni·e sodowo-potasowe by-wa'ją wy.piera:ne przez ał;bit da'jący z nimi prlJe-rosty pertytowe, a nawet dal€ko posunięte wtórne pseudornoll"lfozy. Wyniki analiz chemicz-. nycll tego typu żył przedstawiono niżej.
I II III IV V VI ,no z 75,11% 75,16% 66,64% 54,26% 63,41% 62,81% Ah02 14,72 13,48 20,64 . 27,65 22,50 20,85 Fe. o. 139 2,98 CaO 0.42 0.90 0.85 0,54 1.57 2.23 NazO 4,38 9,04 10,70 5,50 9,26 4,15 KzO 4,70 0,41 . 6,00 1,92 1,73 M gO 1,90 Crz03 0,31 Reszta 0,26 2,10
Analizy I-V podano za K. Spang~enlbe.rgiem, a analizę VI probici żyły aplitowego skalenia wykonało LaJbOII"atorium Pll"zedsiębiorstwa Geo-Jogicznego w Krakowie. Analiza I ;i II pochodzi
z .eyły, która według K. Spangeribeirga: ,,składa się głównie z kwa:r:cu, albitu i wtórnie przeo-braiOillego skalenia potasowego i prawie wszę dzie przechodZJi w utwocy ~an<Xfirowe". (6 s.
18). K. Spamgenberg :nazwał 1e żyły tymczaso-wo sodowym apl!itern. Analizy III ,i IV prZied-stawiają chemiczny skład ,birzeimyoh partii tych żył. Analiza V obTazuje natomiast skład chemiczny pegmatytowego albitu z fragmentu "żyły mieszanej" wg 1e.rminologii K. Spangen-berga. Analizę VI wykanano z białos.zarej,
bia-ło wietrrejącej skały Zibitej, skirytd.k.rystalicz-.n:ej - skalelniOIWIO-kwaroowej - w której czę sto przejawiają się wpryśnięcia ciemnozielo-nych minerałów żelazistych .
Rrzytocrone analizy dowodzą, ile .skład che-miczny ornawianycll żył aplitowych jest zmien-ny. W ich brZJeiŻilyoh pa:rtiach ubywa krzemion-ki
na
korzyść tlenku glinu. żelazo, magnez i wapń .to składniki drugoplanowe, ·a sód silnie p.rzeważa IIlad potasem, to znaczy a~bit nad oc-tokla2Jelll; chromit to minerał śladowy.Obserwacje terenowe i milkroslropowe, jak i sposób przebiegu żył wskazują (ryc. 2), że
tWOirzą one jeden typ żył ikwarco,wo-ska1enio-wych, który ulega zróżnioowaniu w kierunku
roreiągłości i upadu.
Oprócz żył aplitowych -
kwarcowo-skale-niO'Wych, które w pewnych częściach wykarują
prrewagę skaleni nad !kwarcem, występu1ją w wyrobiskaoh dołowych lŻyły potocznie nazywa· ne lam'pl'Ofu-ami. Pojawiają się one zwykle zda-la od wyżej wymietndonyoh żył kwa:roowo-ska-leniowych (~ryc. l i 2) lwb też znajdują się w ich sąsiedztwie. W .tym drugim przypadku
sku-pi.a'ją się one na obrzeżeniu żył kwarcowo-ska-leniowych i talk wyksztdoone żyły K. Span-genbeJ:-g okTeśla jako "żyły mieszane".
Zyły potocznie ~ane lamprotfirem
przed-stawiają mailm-o'Skopowo skałę ciemnoszarą lu·b
szarozieloną, kruchą, składającą się w
przewa-żającej ilości z ciemnych minerałów - łysz
czyków (ibiotytu, clllo;rytu), arofilboli i skaoli-nizowaiilych skaleni, które stanowią etasto
skal-ne. Miąższość żył lamprofirowych jest znacznie
mniejsza niż żytł ikwa.roowo-sik:aleniowych i wa-ha się w grankach 0,5-1,0 m. .
SW
Ryc; 2. Przekrój geologiczny (1 - 1).
1 - serpentynit niezwietrzały, 2 - serpentynit zwietrzały, 3 - serpentynit zserycytyzowany, 4 - łupki talkowe, 5
-tyłY skaleniowo-kwarcowe, 6 - tyły lamprofirowe
Pod mikroskopem widzimy głównie biotyt, charaikterystyczny silnym !brunatnym i czer- .
wonobrunatnym pleochroizmem, oraz
zwie-ttzałe skalenie. Rzadziej zauważa się amfibole
z grupy tremdlitu m.a,jąoe 1' = 30°, schemat absolrpcyjny <X
<
p<
y.Dla zobrazowania chemicznego składu żył
lamp.rofirowyoh przytoczono poniżej ·trzy ana-lizy. Pierwszą podatno z a;rtykułu K. Spangen-bEIDga, a drugą i trZJOOią według danyoh Lalbo-rat<mium Pa-zedsiębioa:stwa Geologicznego w Klrakowde .z próbek wziętych w chodniku nr
14 (65 m). I II III 33,40% SiO z 52,42% 50,11% AlzOa 17,28 16,42 20,89 M gO 9,12 23,51 8,04 Fez<> a 2,39 8,43 8,43 FeO 4,92 CaO 0,85 1,01 3,11 KzO 4,90 0,10 1,31 CrzOa 0,24 0,19 NazO 0,44 3,48
Analizę
II, lli
wykonano .z!teJ
samej iam-prof.irowej żyły,. wykszia.łoon€1j jako skała sza-roz.ielona, drobnOikrysta:liczna, w którejogól-nie wy.różnić mlQIŻna makJroskopowo serycyt,
chloryt i ibiałe ciasto skalne. ·
Powyższe analizy wykarują znaczm.e zmian.r
w zawl8il'łtościach S.i02, MgO, K20 d Na~.
Do-wodzi to dużego .zróżnicow.ama 'Żył lamprofi...: rowych pod względem mineralo;giczm.ym. W :pew.nycll pa~rtiach tych żytł K. Spangenbetg
( 6) stwierdził Oibecność szlirów diopsydowych
i skałę nazwail: sodowym kersantytem.
NE
Fig. 2. Geological cross-section (1-1)
l - unweathered serpentlnite, 2 - weathered seFpentinite,
. 3 - sericitized serpentinite, 4 - talc schlsts, 5 - quartzo-feldspathlc veins, 6 - lamprophyric velns.
FORMA WYSTĘPOW ANIA I ROZPRZESTRZENIENIA CHROMITÓW W serpentynitach oikolic Tąpadeł chromi:ty
występują w formie gniazdowycll skupień,
naj-częściej w.rze!Ci.onowato wydłużOiilych. Chromit
koncentruje się w nioh w postaci zbitej, gro-niastej i ospowatej {ll'yc. 4, 5, 6,). Wymienione postacie skały chromitowE!j są niereguła1illlie
.rozmieszczOłlle wewnątrz gniazd, ale
z
.reguływykazują między solbą ciągłe przejścia.
~
21oo_ :_goc
Ryc. 3. Diagram kierunków spękań pomierzo11:ych w wyrobiskach dolowt~ch. 1%
=
5 mm.Fig. 3. Diagram of trends of jointings measured in workings.
l%
= 5 mm.Sk.ała chromitowa z;bita (ryc. 4) wykształco
na jest w postad g.ru:bokrysta:l·iczne.go chi-orni-tu, barwy czarnobrązowej o przełamie nierów-nym i metalkz:nym pdłysku. KJryształy oh:romi-tu mają zwykle średnicę 1-3 mm, a
pooddzie-Ryc.' 4. Skałi:t chromitewa zbita (wielkość natu-ralna). Fig. 4. Compact chromite rocks (naturaL size).
lane są od siebie masą serpentynitowo-chlory,..
towo-węglanową, tworzącą sieć źyłek o gruboś
ci 0,1-1 mm. Kryształy ohl'omitów bywają też
nimi często pO!przecinane.
w
·
płytkach cienkichwewnętrzna część W!iększych krys2'itałów prześ wieca żół.tohrą:rowo, .a na 1hrregach kryształów i
wmłuż spękań, na grulbości 0,05-0,1 mm, jest
nieprreświecająca -czarna.
W skale chrrx>mitowej groniastej (ryc. 5)
chro-mit występuje w fO!ml.ie odosobnionych
zaz-WJ!Czaj zaokrąglonych skupień skały ohromito-wej zbit€'j, o średnicy do 5 mm, które tkwią
w szarozielonej masie
wrpe;ntynitowo-chlory-towo-węglanowej. Ułożenie tyah zaok:rąg1onych,
t.·.zęsto wydłu~cmy.ch skupień bywa nieraz
wy-Mźnie kiell'unkowe. Pil'zypuszcza się, że
smu-gowe ułożenie kh odpowiada kierU!nkowi
wy-dłużenia gniazd chromitów.
Sk·a-łę •chromitową o wyglądzie ospowatym
(ryc. 6) tworzą drobne, zwykle do l mm
śred-Ryc. 5. Skala chTomitowa groniasta :.:: zaznaczającym się · kier·unkowym wyd~użeniem okrągławych s~upień. chromitu. Materiał, w którym 'tkwią, stanowi masa serpentynitowo-chlorytowo-węgtanowu. (wielkość
nct-turalna).
Fig. 5. Bunchy chromite rock with directional elonga-tion oj round concentraelonga-tions oj chromite. Adjacent material consists oj serpentinite-chlorite-carbonate
mass (natural size).
nicy, ciemne kryształy chromitu, bezładnie
rozsiane w szarozielooe·j masie
serpentynitowo--węglanow~lorytowej. Te drobne zia.renka
chromitu pod mikroskopem nie przeświecają
na ·całym przekroju, lecz tylko w większy' ziarnach, a środkowa ich część, podobnie jak w skale chromitowej zbitej, prześwieca brązo
wo .
. Nowsze analizy .wyróżnionych typów skał
chromitowy.ch, wykonane przez Laboratorium
Przedsiębiorstwa Geolo.giiCznego w Krakowie,
wyk•azmją następującą zawartość
poszczegól-nych składników:
Skała chrom. Skała chrom. Skała chrom.
zbita ospowata groniasta
Crz03 38,50 20,11 20,03 Si02 14,70 . 20,31 19,06 AhOa 16,21 24,70 20,28 Mg O 2,62 6,80 9,59 C a O 1,10 0',55 0.90 Fe 16,53 9,44 10,61 M n 0,02 0,02 0,03 Ni 0,12 0,16 0,09 C u 0,00 0,02 0,00 Pt Oglt Og/.t Og/t
J.alk wynika z powyższych analiz, skała chro-mitowa wykazm·je niskie zawartości Cr20s. Naj-bogatsza jest odmiana zbita, a uboższa odm1a-na g.roniasta i ospowata. S.rednio, jak podaje
Ryc. 6. Skala chromitowa ospowata. Drobne, ciemne. ziarna chromitu tkwią w masi<::
serpentynitowu-chlo-rytowo-węglanowej (wielkość naturalna). Fig. 6. Chromite eyed rock. Slight dark grains oj chromit e sticking within the serpentimte -
chlorite-carbonate mass (natural size)
K. Spangenbevg {6) i oo potwierdza,ją powyż
sze analizy, zawiera ona 26°/o Cr20s. Tak nis-koprocentowe skały chromitowe mogą mieć
za-tem · zastosowanie jedynie w przemyśle che-micznym i do wyrobu mate.riałów
ogniotrwa-łych. Obecność Cr20s w serpentynitach waha
się w granicach 1-5°/~, przy czym zwykle
stwi~rdzone zawartości wynoszą nieco powyżej
2%. W skałach serpentynitowych ziarna chro-mitu :są bardzo drobnoziarniste, rozproszone
i najczęściej nie przeświecają, przypominają
ziarna magnetytu.
DotJ~ahczas w Tąpadłach napoitkano 13 wię
kszych skupień ska~ chromitowych, a w litera-turze niemieckiej (6) oznaczono je literami od "A" do "K". W wyrobiskach podziemnych
znajdują się oibecnie jedyn:ie wybrane
przes-trzeni·e po gniazdach chromitów, wtórnie
pod-sadz.one serpentynitem. Komory ·te występują
po-zi()IIllie 412 m. SzJkic rozmieszczenia ich w tym
poziomie poda-je K. Spaoxgenberg.
W poLSZ'Cze'gólnY~Ch .gn1azdowych skupieniach
znajdowała się wg :niemiedk.i<:h materiałów nie
pulblikowanych następująca ilość skały
chro-mitowej. gniazdo A ok<>ło 1200 t B " 40 t " C ,. 100 t wyeksploato-" D " 10 t wane w la-" E 20 t tach 1890.-" F " 5 t 1892 ... G H (H1
+
Hz+
H,) I K Ra-zem: " 1800 t wyeksploato-120 t wane w la-120 t tach 1940-85 t 1943 3500 tNa podstawie istniejących komór wymiary
gnia7Xl zawierającycih Skałę chromitową
osza-cować można w .granicach 8-l2 m X~
m><
X 2-4 m. Miejsca po wyiboonej skale
chro-mitow~j występują zawsze w serpenty.ni~ach słabiej lulb silniej zmienionych. Nigdzie nie
stwierdzono w ich sąsiedztwie niezmienionych
lub bardzo mało zmienionych skał typu dunitów
czy perydotytów. Nie wydaije się więc słuszny
pogląd K. Spangetnberga, że gniazda chromitu
•tależy · ATiązać 7P strefa A,m~tów.
Wszystkie odk.ryte dotychczas większe
slm-. pienia chromitów 2lllajdU.ją się powyżej
nozio-mu 400 m. Jak poda~je K. Spangenberg oraz
jak wynika
z
lokalizacji wybranyoh gniazd,najdłuższe osie gnia:zrl Skały chromitowej są różm..ie zorientOwane i nie widać w itCh ułożeniu regularności. Stąd więc 1batrdzo trudno
doszu-kać się jednolite~go kierunku w ich ·
rozprres-tr~aniu się, a tym samym wskazania Właś
ciwego kiETunku ·poszukiwań.
W Tąpadłach ponadto występują d<JlŚć często
w sąsiedmwie duż~h gnia:zrl chromitów "bo-chenkowate" niewielkie ich skupienia. Zdaniem
K. Span•genlberga, lokalizują się O'lle zwylcle
po-wyżeij największyCh. gniaro. Tego ([l()(fzaju
"bo-chenki" chromitów autor miał możność
stwier-dzić w sąsiedmwie wyeksploatowanych komór
na
chodni..lru nr ll4. 'Dkwią onetu
w silnieroz-łOiżonych serpentynitach, zawierających drobne
żyłki ohiorytowe i węglanowe, i wyrla;ją się .
być oderwanymi bryłami od dużych
gniazdo-wych Skupień chll"'lllitów. ·
TEKTONIKA
Znaczna ilość żył kwarcowo-skalleniowych
i lamprofirowych oraz licme spękania
prz.eja-wiająoe się w wyrobiSkach podziemnych świad czą o dużym zaa~aiWwaniu tektomki na
oma-wianych obszarach. Potwie:rd.zeniem tego
wy-dają się być oderwane "bochenki" chromitów
wy.mępują.ce obok większych gnia.zd.
W bęz'(XlŚredlli'm sąsie:lztwie komór po
wy-bram.ej skał e dhromi towej nie stwierdza się w
Tąpadłaoh większego naSilenia spękań, które :to
zjawisko zwykle zachodm w innych złożaiCh
chromitów tego typu. Istnienie większej iloś
ci spękań wokół gniazd . chromitów jest jedną
. z ważnlyoh wskazówek przy prowadzeniu prac
poszukiwawczych, a brak tego ·rodzaju zluź
nień tektonicznych w skałaoh serpentynitowych
.
okolic Tąpadeł utrudnia również prowadzenie
prac posruk·iwawczych.
W czasie kartowania wyrobisk
podziem-nych systematycznie mierzono !kierunki spę
kań. Część z nich zamaczano wprost na szki-cach geologiemych poziomów (ryc. l), a
wyni-k-i wszystkich :pamiru-ów posłu'żyły do sporzą
dzenia diagramu spękań (~ryc. 3). Z diagramu
tego wynika, że dominuje kierunek NW - SE
i prostopadły doń NE - SW (kierunki sudec~
kie), chociaż nie w małym stopniu mznaczają
się też i inne - zapewne stars:zJe. .
W Obrębie masywu serpentynitow~o elkolic
Tąpadeł mdŻna wydzielić 3 typy spękań. Pier7"
wszy, zapewne na:jstarszy, typ spękań, żyły
kwarcowo-skaleniowe i łamprofirowe
wyko-rzystały do wdarcia się. Ogólny bieg tycll żył
jest, przy nieli-cmych odgałęzieniach, N - S.
. Znacmie częściej przejawia się drugi typ spę
kań, zapewne młodszy niż poprzedni. Stanowią
go drobne szczeliny o mią.żsrośei 5 - 10 cm,
wypełnione wtórnie węglanami i minerałami
z g.rupy chlOil'ytu. 'I\rzeci typ spękań stanowią
szczeliny nie wypełnione materia~em żyłowym.
Przeważnie ścianki ich wykarują tylko
niez-naczmy stopień schlorytyzowania
serpentyni-tów. Ten rodzaj spękań przejawia się bardzo
często w skałach serpentynitowych, jak.
rów-nież w obrębie samych żył
kwaroowo-.skalenio-wycll i lamprofirowyiOh. Wynika stąd, że spę
kania te są młodsze niż tego II"'Odzaju skały ży
łowe. Liczne powiązania trzeciego rodzaju
spękań z d:rug·im zJełają się podkreślać istnie-nie między nimi genetycznego związku.
•
Zyły kwarcowo-skaleniowe i lamprofiTowe
wywarły duży wpływ na o.bsza1r występowania
chromitów. Spowodowały one w Skałach
ser-pentynowych zmiany typu autametamorfozy
kontaktowej nieraz o dużym zasięgu,
zazna-cza•jącej się schlorytyZO'Wiallliem i
zserycytyzo-waniem serpentynitów.
•Zjawisko to obecnośCią swoją zaciemniło
is-tniejące wcześniej stosunki geologiczne i
wy-tworzyło dodatikową trudność przy
poszukiwa-niu wystąpień -gniaro chromitów. ·
Jak
to
już zauważył wcreśni.ej Spangenberg,żyły kwaroowo-skaleniowe i Lamp.rofirowe
wdarciem swoim w masyw serpentynitowy
spowodowały tektoniczne prrernieszczenie
nie-których gniazd skały oh:romitowej, a w
przy-padku gniazda "G" jego przecięcie i
przesusu-nięcie.
Na znaC2Jily wpływ tektoniki wskoazuje też
duża nie.regułall"'lość w ułożerńu opisanYICh ty-pów skał chromitów w skupieniach oraz
bez-ładne występowanie samych .gniazd. Dalsze
potwierdzenie· tego stanow.i fakt pojawienia się
w sąsiedztwie dużych gniazd chromitów
oder-wamych "bochenkowatych" jego brył.
W Tąpad1!ach nie stwierdza się ponadto
zde-cydowanego kieru:n:ku najdłuższych osi gniazd
obrzeżeniu. Wszystko to utrudnia ustalenie kie-runku prac poszukiwawczych, a sugerowany
przez Spangenberga kierunek NE - SW należy
uważać za problematyczny.
tMożna jedlnak przypuszczać, że skupienia
skały chromitowej wiążą się z jakąś starszą, uskokową linią, którą później, dzięki istnieją
<;ym na niej roiluźnieniom, wykorzystały do
wdareia się w kwaśne iyły.
Erzy młożeniu, że występowanie młodszych
od procesu se.rpeill:tynizacji ikwaśnych skał ży
łowych wiąże się
z
osłabionymi, starszymi stre- .f.ami tektonicznymi, które często towarzyszą
gniazdom chromitów· - słuszne wydaje się
skierowanie .prac paszrukiwawczych
za
mdamiCr. na te pa•rtie masywu serpentynitowego,
gdzie ·żyły
te
po'jawiają się w większej ilości.LITERATURA
l. C h m u r a K. - Charakterystyka serpentynitu
grochowskiego "Przegląd GeOtlog." 1960, nr 7.
2. F i n ck l L. - Erliiuterungen zur geOtlogischen
Karte von Preussen. Blwtt Zobten. P.reuss. Geol. Landesanstalt. Berlin 1882.
3. G a j e w s k i Z. - Mineralizacja magnezytowa na
północnym przedlP<>lu wzgórza "Kielczyn" na
Dolnym Sląsku. "Frzegl. Geol." 1961, nr 9 ..
4. H o r m i n g er G. - Beobachtungen am Erzinhalt
von Gesteinen und an Chromerz aus Tampadeł
in Schlesien. "Tschermaks Mirtt." 52, Wien 1941.
5. K o s m a n n B. - Chromeisenstein von &h warzen
Berge bei Tampadeł in Schlesien. "Z. Dtsch.
Geol. Ges." 44. Berlin 1890.
6. S p a n g e n b e r g K - Die Chromerzlagerstiitte
von Tampadeł am Zobten. "Z. Prakt. Geol." 51 Berlin 1943.
7. Tra u b e H. - Gesteine und Minerale von der
Chromitlagerstiitte Tan~padel in Zobtengebirge.
"Z. Dbch. Geol. Ges." 46. Berlin 1894. SUMMARY
Occurrence of chromites at Tąpadła in the Lower
Silesia area, is genetically connected with the ·
ser-pentinite rocks originated from the basie dunite-perodite magma.
On the basis of the cartographical observations made in the mine workings on the northern slope
of the Czarna Góra, the autbor ·presents the geological
structure of the area of chromite occurrence as well as discusses · the characteristics of these chromites.
R<>cks <>ccurring round about the nests of chromites may be generally subdivided into two groups, viz: group of the serpentinite rocks and that of the vein rocks. Depending on the weathering and trans-formatlon degree, one has distinguished three varieties of the serpentinite rocks (Figs. l 2, 3). Within the vein rocks, however, only feldspathic-quartzose aplites
and. lampraphyres have been observed there.
Chromites occurring in nests are develaped as compact, bunchy and disseminated masses.
Reguła-rity in arrange:ment of these forms of chro-mites, occurring in nests, h"as not been confirmed at Tąpadła.
Directions of the longest axes of nasts are various
and concentrations of greater quantity of joints are not to be seen there.
PE31()M E
XpoJ14HTOBhie rrpommeHHR: !B ToMrra.Aax B HHlKlłeit
CHJie3HH ·reHeTH<IecHH CBR:3aHbi c ceprreHTHHHTQoBhlMU
rropo,n&'Vllł, o6pa'30Ba!B'IIIHIMHCR: H'3 OCHOBHOit
,lzyHHTOBO-rrepH·AOTHT<JIBOit Mlłii'Mbl.
Ha OCHQBaHHH xaprol.'paQ>H<~ecKoro o6cne,noBaHHR:
ropHbiX Bbipa6oTOK, npoH:me,neRHbiX Ha ceaepHOM
CKJIO-He r. qapHa rypa, a'Brop orrm::hmaer reonorH'lecKoe
CTpoeHHe paitoHa XpoiMHTOBbiX IIpOR:BJieHHit H IIpWBOAHT HX xapaKTeplł'CTHKy.
IlO'pO,!V>I BCTpeqa~HecR: 'BORpyr XpOMHTOBbiX rHe3A
MOlKHO no,npa3,neJIHTb Ha ABe rpynnhl - rpynrry
cep-rreHTHHHTO'BbiX nopo.n H rpynrry lKHJibHhiX rrapo.n. B
3a-BHCHMOCTH OT CTellleHH BbFBeTpHBaHHJI H H3MeHeHHR:,
Cpe.,nH ceprteHTHHHTOBbiX nopo,n 'Bbi,neJieHbi TpH
pa3HD-BHAHOCTH (pHC. l, 2. 3). Cpe,nH lKHJ!bHbiX rropo,n
Bbl-,neJieHl>I noneBoiiirraTQBo-K'Bap~eahie arrnHThi H
naMIIpo-qmphi. .
XpoMHThi, 3anera~He B <flopMe rHe3,n;
npe.n-CTa'BJieHhi oiiJIOTHbi'MH, rpOO,neBHAHblMH HJIH OCJieHHblMH pa'3HOCTR:MH.
B Tor.ma.nnax He Ha6mo,naereR: 3aKOHOMepHocTH
B paCIIOJIOlKeHHH IIepe•mCJieHHbiX pa3HOCTeit XpoMHTOB
B rHe3,nax. OpHeHTHpo:ąKa AJIHHHbiX ocen .rHe3A
Herro-CTOR:HHa~ BOKpyr XpoMHTOBbiX rHe3,n He QÓHapymeHO
CKOIIJieH'Ił·it r:peiU"KHQBaTOCTPI.
MIECZYSŁAW l{R!ZYZ.ANOWSKI
Przedsiębiorstwo Geologiczne w Krak<>wie
DOTYCHCZASOWE WYNIKI
BADAŃNAD
PRZYDATNOŚCIĄDIATOMITÓW
Z LESZCZA WKI
O
GŁOSZONE WYNIKI badań naddiatomi-tami
z
Leswzaw!ki :(6) i powstałe stąd.możliwości stworzenia w Polsce wiasnego
prze-mysłu ziem lekiitiiCh skłoniły Ministerstwo
Bu-downidwa i Rrremysłu Materia~ów
Budowla-nyoh do podjęcia prac w celu praktycmego
·wykorzystania ska·ł diatomitowyoh.
P.rzed przystąpieniem do szczegółowych
ba-dań goeologi'Cznych w 1960 r. zostały
wykona-ne prace zmierzające do wy;jaśnienia
przydat-ności skał diatomitowy<:h dla relów przemysło·
wy<:h. Skały tego typu z nagromadzeniem
pan-cerzyków oklrzemek, dkreślone jaiko menility
i ·łupki ~zemionlmwe, od dawna były
oma-wiane w polskdej
literaturze
geologi~Cmej (1,4,7), a ostatnio są propozycje wprowad.7Jenia dla
niektórych ich odmian w paśmie Les:z.czawka
-Huta !Poręby nazwy diatomitu (6): Przyjęcie
i utrżyinanie ,proponowa:niej nazwy będzie
jed-nak dosyć trudne re względu na metyrpowe
i odmienne wŁaściwości fizyczne tyoh utWOl'ów
w porównaniu do ustalony:oh już ceoh dla
su-•rowców diato.initowycll, przez które
powszech-nie .ro7Jllmie się ziemie okrzemkiowe lelkikii:e,
po-rowate, o ciężarze objętościowym w gJ>anicach
0,3 do· 0,5 G/om3, iuźne lurb sła1bo
scemento-wane, zbudowane przede wszystkim z
pance-rzyków wddorośli. ·Na tereni·e Leszczawki
spo-tykamy się natomiast ze skałą zwartą i łup
