Alina Wnuk
Problematyka europejska w
polonistyce szkolnej lat 1926-1939
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica 10, 397-402
2008
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA LITTERARIA POLONICA 10, 2008
ΙΠ. DYDAKTYKA LITERATURY
A l i n a W n u k
P R O B L E M A T Y K A E U R O P E JS K A W P O L O N IS T Y C E S Z K O L N E J L A T 1926-1939
O dzyskanie p rzez Polskę niepodległości w 1918 r. postaw iło przed nowym państw em problem rozw oju szkolnictw a. N ajw ażniejszym niew ątpliw ie zadaniem była integracja szkól i nauczycieli z trzech zaborów: pruskiego, rosyjskiego i austriackiego. W tym celu należało opracow ać polskie program y nauczania, dostosow ać do nich podręczniki, zatrudnić w szkołach niepodległej Polski nauczycieli ję z y k a polskiego.
D yskusje n a tem at koncepcji, m etod nauczania ję z y k a ojczystego, program ów i podręczników literatury toczyły się w środow isku polonistów p rzez całe dw udziestolecie m iędzyw ojenne. Jak zauw ażają W. Szyszkow ski i Z. Libera w M etodyce nau cza n ia ję z y k a p o lskiego w szkole śred n iej, był to okres ścierania się różnych tendencji w nauczaniu literatury1.
N a początku lat dw udziestych pow stała koncepcja nauczania, k tó rą Karol L ausz nazw ał m onograficzną2. System atycznie zaczęła zastępow ać obow iązującą w cześniej koncepcję historycznoliteracką3.
Pierw sze program y języ k a ojczystego po 1918 r. opierały się n a projekcie Kazim ierza W óycickiego i Konstantego W ojciechow skiego4. Przykładam i podręcz ników szkolnych historii literatury polskiej, w okresie obow iązyw ania program u języka polskiego z roku 1922 ( 1922— 1936)5 w gim nazjum , były m iędzy innym i:
Historia literatury p o lskiej w ieku X I X Lucjusza K om am ickiego6, Literatura Polski
1 W. S z y s z k o w s k i , Z. L i b e r a , M etodyka nauczania języ k a polskiego w szkole średniej. Warszawa 1968.
2 K. L a u s z , Podstawowe problem y współczesnej metodyki literatury, W arszawa 1970. ł Z dydaktyki literatury i kultury w szkole, red. E. Cyniak, Lódż 1994.
4 W. S a w r y c k i , Współtwórcy szkolnej polonistyki dwudziestolecia międzywojennego, War
szawa, Poznań, Toruń 1984.
5 J. M a r c h e w a , Nauczanie literatury w szkole średniej >v latach 1918-1939, W arszawa 1990.
6 L. K o m a r n i с к i, Historia literatury polskiej wieku X IX (z wypisami). K siążką dla młodzieży szkolnej i samouków, cz. 1-2, W arszawa, Lublin, Lódź, Kraków 1917-1926.
3 9 8 Alina Wnuk
p rzedrozbiorow ej w szkole średniej A ndrzeja B olcskiego7 o raz Literatura p olska wieku X I X M anfreda K ridla8.
Szczególnie chw alono książkę L. Kom am ickiego za ciekaw e ujęcie m elodycz ne, za stw orzenie nowej koncepcji podręcznika literatury, zgodnej całkow icie z w ym aganiam i tego kierunku dydaktyki, który żądał oparcia n auczania na m etodzie heurystycznej i w ysuw ał na m iejsce syntezy analizę utw orów 9.
P anującą w ów czas koncepcję m onograficzną poddał zdecydow anej krytyce Z. Łem picki, który stw ierdził, że: „społeczeństw o m a praw o w ym agać, żeby uczeń, który opuszcza tę szkolę [średnią] z patentem dojrzałości, m iał jasny pogląd na rozwój dziejów literatury ojczystej w związku z głów nym i przejawam i literatury obcej” 10.
W roku 1924 odbył się I Zjazd Polonistów , podczas którego sform ułow ano koncepcję kulturoznaw czą nauczania ję z y k a polskiego. W ałka o je j uznanie rozpoczęła się na dobre w 1930 r. Jej głów nym i rzecznikam i byli Zygm unt Łem picki, Jan H ulew icz i Juliusz K leiner11. K oncepcja kulturoznaw cza postu low ała poznanie daw nej i w spółczesnej kultury narodow ej w zw iązku z kulturą zachodnioeuropejską, tw orzenie zestaw u lektur z uw zględnieniem utw orów li teratury pow szechnej czy w reszcie kształcenie ideału obyw atelsko-państw ow ego.
Od roku 1926 nastąpiło ugruntow anie pozycji historii literatury w nauczaniu języ k a polskiego i w prow adzenie do program ów szkolnych klasycznego kanonu literatury pow szechnej.
Znalazło to odzw ierciedlenie w podręcznikach ję z y k a polskiego obow iązu jący ch pod koniec lat dw udziestych, m .in. w Literaturze p o lskiej X I X wieku M. Kridla, która w latach 1925-1937 była pow szechnie używ ana w ów czesnych szkołach średnich.
W. C zem iew ski i W . Słodkow ski w swoim opracow aniu Z zagadnień
dydaktyki ję z y k a p o lskiego w klasach licealnych zauw ażają, że żaden z pod
ręczników szkolnych nie m iał tak bogatych i tak dobrze opracow anych informacji z zakresu literatury pow szechnej ja k książka M. Kridla. O m aw iając zawartość m ateriału nauczania w Literaturze p o lskiej X I X w ieku, zw racają uw agę na znajdujące się w kilku częściach książki w stępy, om aw iające: 1) głów ne kierunki literatury zachodnioeuropejskiej w zw iązku z literaturą p o lsk ą początku X IX w. (klasycyzm i prerom antyzm ) - (cz. I), 2) głów ne prądy i najw ybitniejszych
7 А. В o l e s k i , Literatura Polski przedrozbiorowej w szkole średniej, W arszawa 1923-1925. 8 M. K r i d l , Literatura polska wieku XIX. Podręcznik dla szkól średnich, cz. Ι-V , Warszawa 1925-1934.
9 W. C z e r n i e w s k i, W. S ł o d k o w s k i , Z zagadnień dydaktyki języ k a p olskiego w Masach
licealnych. W arszawa I960.
10 Z. Ł e m p i c k i , Nauka literatury polskiej w szkole średniej, „Tygodnik Ilustrowany” 1924, nr 18.
przedstaw icieli rom antyzm u zachodnioeuropejskiego (cz. H), 3) głów ne prądy i najw ybitniejszych przedstaw icieli literatury europejskiej w epoce porom antycz- nej (cz. V, t. I)12. W części V, w tom ie 1 zatytułow anym G łów ne p r ą d y
literatury europejskiej. O kres p o zytyw izm u 13 autor obszernie charakteryzuje li
teraturę francuską II połow y X IX w., literaturę angielską, niem iecką, teatr Ibsena, pow icściopisarzy rosyjskich i ich w pływ na literaturę polską.
R ów nież J. M archcw a w N auczaniu literatury w szkole śred n iej w łatach
1 9 1 8-1939 pisze, że L iteratura p o lska X I X w ieku ukazyw ała literaturę polską
na szerokim tle literatury p ow szechnej14.
Pełna realizacja koncepcji kulturoznaw czej nastąpiła w zw iązku z tzw. Jedrzejew iczow ską reform ą szkolnictw a w latach 1933-1939. M ateriał nauczania został rozszerzony poza granice literatury na różne dziedziny k ultury15 Jak pisze K. Lausz, reform a Jędrzejew iczow ska postaw iła na kom prom is koncepcji kulturoznaw czej i psychologicznej16.
Program y nauczania języ k a polskiego z lal trzydziestych odzw ierciedlały ideał w ychow ania państw ow o-obyw atelskiego, regionalizację w kształceniu li terackim , korelację w nauczaniu literatury, traktow anie dzieła literackiego jak o źródła w iedzy o tradycji i historii narodu, a także postulow ały poznanie kultury polskiej i obcej, m .in. poprzez om aw ianie utw orów reprezentatyw nych dla literatury polskiej i powszechnej.
Reform a Jędrzejewiczowska wprowadziła programy nauczania języka polskiego, których o sią n a w szystkich poziom ach szkoły bylo hasło: „Polska i jej kultura” 17. E. Cyniak w pracy zbiorow ej Z dydaktyki literatury i ku ltu ry w s zk o le 18 stw ierdza, że program ow ej realizacji hasła służyła p ow szechnie stosow ana w polonistyce lat trzydziestych idea regionalizm u, podkreślająca silny zw iązek z ziem ią ojczystą, a szczególnie przyw iązanie do w łasnego regionu, do je g o tradycji i pam iątek z przeszłości.
Przegląd program ów nauczania języ k a polskiego z tego okresu w szkołach pow szechnych, gim nazjach i liceach potw ierdza realizację celów koncepcji ku lturoznaw czej19.
12 Patrz: W. C z e r n i c w s k i , W. S ł o d k o w s k i , op. cit.
13 M. K r i d l , Literatura polska X IX wieku, cz. V, t. к Główne prądy literatury europejskiej.
Okres pozytywizmu, W arszawa 1931.
w Patrz: J. M a r c h c w a , op. cit. 13 W. S z y s z k o w s k i , Z. L i b e r a , op. cit. Iť Patrz: К. L a u s z , op. cit.
17 Patrz: W. S z y s z k o w s k i , Z. L i b e r a , op. cit. 18 Patrz: Z dydaktyki...
19 Program nauki w publicznych szkołach powszechnych (projekt). Język polski. MWR i OP, Warszawa 1933; Program nauki w gimnazjach państwowych z polskim języ k ie m nauczania (tym
czasowy), M W R i OP, W arszawa 1934; Program nauki w państwowych liceach ogólnokształcących z polskim językiem nauczania (tymczasowy), M W R i OP, W arszawa 1934.
4 0 0 Alina Wnuk
O ile - co oczyw iste - naw iązanie do kultury europejskiej w program ie nauki szkól pow szechnych je s t niew ielkie, o tyle w gim n azjach zw iązki literatury polskiej i pow szechnej zostały dość m ocno podkreślone. W klasie pierw szej uczniow ie om aw iali m.in. fragm enty Ilia d y i O dysei, w klasie dm giej - utw ory poetyckie i prozatorskie, charakterystyczne dla p rzejaw ów życia w Polsce i je g o zw iązków z Europą do końca X V III w .; w klasie trzeciej - teksty literackie w iążące się z przejawam i życia polskiego na tle kultury europejskiej od początków X V III w. do roku 1863. W klasie czw artej m ateriał nauczania obejm ow ał związki z życiem i kulturą Europy od roku 1863 do czasów najnow szych.
Program nauki w liceach ogólnokształcących w ciągu dw óch lat zobow ią zyw ał do zapoznania się i om ów ienia dzieł, postaci i prądów literackich, które m iały dla kultury polskiej szczególne znaczenie. W yjątkow o m ocno podkreślał konieczność uw zględnienia zw iązków z kulturą zachodnioeuropejską.
Program nauki w liceach ogólnokształcących realizow ał, m .in. podręcznik K onrada G órskiego L iteratura polska. Cz. 1 -2 70.
W Wypisach z literatury p o lskiej i po w szech n ej dla k la sy 1 liceów ogólno
kształcących21, które stanow iły cz. II podręcznika G órskiego, znajdują się frag
m enty utw orów literatury europejskiej, począw szy od tekstu św. Tom asza z A kw inu A d o ro Te, poprzez Pieśń o R olandzie, fragm enty B o skiej kom edii D. A lighieri, Wybór sonetów F. Petrarki, fragm enty D ekam erona G. Boccaccia. W iersze i prozę prezentow ano w układzie chronologicznym , a w ięc w renesansie były to: O rland S za lo n y L. A riosta, Jerozolim a w yzw olona T. Tassa, a w wieku X VIII - O duchu p ra w M onteskiusza czy uryw ki ze Słow nika filozoficznego W oltera. W odniesieniu do X V III w. uw zględniono rów nież teksty J. W. G oe thego i F. Schillera. W iek X IX reprezentuje pow ieść W. Scotta. N ależy za uw ażyć, że w Wypisach... K. G órskiego doceniono istnienie, rolę i w pływ literatury europejskiej na literaturę polską, m.in. greckiej i rzym skiej oraz rom antyków niem ieckich.
W latach 1938-1939 ukazały się podręczniki do użytku szkolnego, opraco wane przez zespół autorów : Juliusz B alicki, Juliusz K leiner, Stanisław M aykow- ski, A leksander B rückner, Zygm unt A lexandrow icz: L iteratura p o ls k a dla klasy
I liceów ogólnokształcących22 i Zarys dziejów literatury p o lskiej i ję z y k a , część 2 Literatury p o lskiej d la kla sy I I liceów ogólnokształcących23.
20 K. G ó r s k i , Literatura polska dla klasy I liceów ogólnokształcących, cz. 1-2, Lw ów 1938. 21 K. G ó r s к i, Wypisy z literatury polskiej i powszechnej dla klasy I liceów ogólnokształcących,
cz. 2, Lwów 1938.
12 J. K l e i n e r , A. B r ü c k n e r , Z. A l e x a n d r o w i c z , J. B a l i c k i , S. M a y k o w s k i ,
Literatura polska dla klasy I liceów ogólnokształcących, cz. 1-3, Lwów 1938.
23 J. K l e i n e r , A. B r ü c k n e r , A. A l e x a n d r o w i c z , J. B a l i c k i , S. M a y k o w s k i ,
D obór tekstów w pierw szym podręczniku zostal podporządkow any zagadnie niu w ychow ania obyw atelsko-państw ow ego. Znajdujem y tutaj m.in. w ybór teks tów literatury europejskiej, począw szy od A ntygony Sofoklesa, po p rzez X Idyllę Teokryta, P ieśn i H o ra ceg o , fragm enty D ziejów Tristana i Izo ld y , a skończyw szy na wieku X IX i fragm entach P ani je zio ra W. Scotta czy K orsarza Lorda Byrona.
Z kolei podręcznik do II klasy liceów ogólnokształcących krótko om aw ia w pływ kultury francuskiej na tw órczość A. M ickiew icza i Z. K rasińskiego, E. Zoli na tw órczość A. Sygietyńskiego, im presjonistów francuskich, skandynaw skich, belgijskich na tw órczość np. S. W itkiew icza, S. Przybyszew skiego czy K. Przerw y-T etm ajera. A utorzy podręcznika raczej inform ują o utw orach niż je analizują czy w sk azu ją ja k o kontekst interpretacyjny tekstu literatury polskiej. Czytelnik otrzym uje bow iem sygnał, że literatura polska nie funkcjonuje w oder w aniu, lecz stanow i elem ent pewnej całości, ja k ą je s t kultura europejska.
N ależy stw ierdzić, że problem atyka europejska je s t o becna w polonistyce szkolnej lat 1 9 26-1939, zw łaszcza w zakresie klasycznego kanonu literatury pow szechnej. B yło to w ynikiem w ieloletniej pracy i ścierania się poglądów w ybitnych historyków literatury, nauczycieli, pedagogów i tw órców kultury, zm ienionych w arunków politycznych i now ych prądów pedagogicznych w dw u dziestoleciu m iędzyw ojennym . W arto też zauw ażyć, że obok uw zględniania literatury' obcej, a w szczególności literatury europejskiej, w program ach nau czania i podręcznikach ję z y k a polskiego w ystępuje rów nocześnie tendencja do eksponow ania treści regionalnych. Ta niejako dw utorow ość postrzegania kształ cenia literackiego je s t w idoczna także w spółcześnie, czego przykładem są ścieżki edukacyjne realizow ane w szkole podstaw ow ej, w nauczaniu gim nazjalnym i ponadgim nazjalnym .
A lin a W nuk
EU R O P Ä ISC H E P R O B L E M A T IK IN D ER SC H U L P O L O N IS T IK IN DEN JA H R E N 1926-1939
( Z u s a m m e n f a s s u n g )
Der Artikel unter dem Titel Europäische Problematik in der Sc/m lpolonistik in den Jahren
J926-1939 stellt das Kollidieren der Litcratimmtcrrichtskonzeption dar. Er bespricht auch eine
europäische Thematik, die damals in den Programmen der polnischen Sprache und den polnischen Schulbüchern funktionierte.
Die Einführung des klassischen Kanons der Weltliteratur verlangte die kulturwissenschaftliche Konzeption, deren volle Verwirklichung im Zusammenhang mit der so genannten Jçdrzejewiczowska Schulreform in Jahren 1933-1939 folgte.
4 0 2 Alina Wnuk
Der Artikel präsentiert m it Beispiel von Unterrichtsprogrammen der polnischen Sprache und den ausgcwähltcn Schulbüchern der Literaturgeschichte fur das Gymnasium und Lyzeum die europäische Problematik in der Polonistik der Zwischenkriegszeit.
Der Artikel betont auch, dass neben der Weltliteratur und besonders der europäischen Literatur basierte die kulturwisscnschaftliche Konzeption auf der Exponierung der heimatkundlichen Inhalte.
