Tadeusz Janusz Horbacz
W sprawie tzw. miecza
jednosiecznego
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 2, 35-40
A C T A
U N I V E R S I T A T I S
1 0 D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, 1982
Tadeusz J . Horbacz
W SPRAWIE TZW. MIECZA JEDNOSIECZNEGO
W
wypracowywanym przez szereg l a t schemacie a n a liz y
źródeł
archeologicznych o góln ie p rz y ję ło s i ę , iż m il i t a r i a są
katego
riam i wyrobów,
do których n iejed n o k ro tn ie przyw iązuje s ię duże
zn aczen ie. Elementy u zb ro jen ia,
odgrywające z r a c j i
przeznacze
n ia ważną niew ątpliw ie r o lę w każdym sp o łeczeń stw ie,
bywają wy
korzystywane w ielorako, np. w śled zen iu procesu produkcji i po
ziomu j e j zaawansowania,
kontaktów handlowych,
próbach uchwyce
n ia pradziejow ych rozwarstwień społecznych i t p . W
przypadku tych
o sta tn ic h ,
opartych przede wszystkim na in t e r p r e t a c ji zaw artości
zespołów grobowych, u k ształto w ał s ię pewien, prawie "modelowy",
wzorzec u s t a la n ia w artości poszczególnych elementów u zb ro je n ia,
w którym poczesne m iejsce zajm uje broń b i a ł a . Stąd też zapewne,
mimo wyraźnych braków w z a k re sie studiów nad m ilita ria m i
p ra
dziejowymi,
tzw. miecz jed n osieczn y należy do n ie lic z n e j
grupy
elementów u zb ro jen ia przykuwających uwagę badaczy w miarę c z ę s to .
Ten ro d zaj broni b i a ł e j ,
rozpow szechniający s ię od środko
wej fazy okresu la te ń sk ie g o na Pomorzu i terenach ościennych (z
czasem zaakceptowany przez ludność kultu ry p rzew o rsk iej,
wśród
k tó r e j przetrw ał do końca okresu wczesnorzymskiego) doczekał s ię
szereg u ogólnych omówień,
przeważnie w s t a r s z e j lit e r a t u r z e a
r-A
ch e o lo g iczn e j . Stosunkowo niedawno zaprezentowano próbę ty
polo-1 P o r.:
H. S c h u m a n n ,
Die Waffen und
Schmucksachen
Pommerns zur Z e it des L a te n e -E in flu sse s, ih r C harakter und ih re
H erkunft,
"B e iträ g e zur G eschichte und Altertumskunde
Pommerns
(L e m c k e -F e stsc h r ift)",
S t e t t in 1898,
s . 41 i n .;
M. J a h n ,
Die Bewaffnung d er Germanen in der ä lte re n E ise n z e it etwa
von
gii tzw. mieczów jednosiecznych z okresu środkowo- i
poznolaten-2
skiego, opartą na analizie okazów z terenu Pomorza Zachodniego . Ostatnio problem ten podniósł M, Biborski, przedstawiając w peł ni udaną klasyfikację egzemplarzy z okresu rzymskiego z obszaru kultury przeworskiej, wraz z prześledzeniem zmian morfologicz nych w obrębie wydzielonych typów i odmian^.
W opracowaniach tych nie poruszono jednak istotnego aspektu problematyki, Jakim jest kwestia nazewnictwa. Między innymi w świetle zgromadzonych materiałów i na obecnym etapie ich rozpoz nania wydaje się, iż istnieje konieczność rewizji dotychczas u- żywanego w słownictwie archeologicznym terminu "miecz jednosiecz- ny". Określenie to - podobnie jak szereg innych z zakresu mili- tarystyki, które pojawiają się w pracach polskich archeologów - nie należy do najszczęśliwszych. Tworzenie neologizmów, a przede wszystkim przyswajanie nieudolnych, niekiedy nawet dosłownych, tłumaczeń terminów obcojęzycznych bywa szkodliwe merytorycznie i działa niekorzystnie w procesie kształtowania naukowego języka dy scypliny. Rodzima terminologia, dotycząca elementów uzbrojenia (rodzajów, jak i różnych części) jest dość bogata, co pozwala na bardziej precyzyjny i w miarę jednoznaczny opis obserwowanych faktów.
Rodzaje jednosiecznej broni białej (zbliżone generalnie for mą do tzw. miecza jednosiecznego), z wyłączeniem swoistego wa riantu Jakim jest szabla, w literaturze bronioznawczej są okre ślane szeregiem terminów, np. "nóż bojowy (saks)", "kordelas",
700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Wurzburg 1916, s. 13^-151» J. K o- s t r z e w s k i , Die ostgermanische Kultur der SpŚtlatene- zeit, Lipsk 1919, s. 98 i n.; Ch. P e s c h e c k, Die friih- wandalische Kultur in Mittelschlesien, Lipsk 1939, s. 56; D. B o h n s a c k , Die Burgunden in Ostdeutschland und Polen, Lipsk 1938, s. 44 i n.; K. T a c k e n b e r g , Die Wandalen in Niederschlesien, Berlin 1925, s. 111-115; J. E 1 a n t k o- w s k a, Uzbrojenie ludności kultury przeworskiej w okresie rzymskim na Śląsku, "Zeszyty Naukowe UAM" 196l, Archeologia, Et nografia, z. 2, s. 64-68.
D. M., R. W o ł ą g i e w i c z o w i e, Uzbrojenie ludno ści Pomorza Zachodniego u progu naszej ery, "Materiały Zachod nio-Pomorskie" 1963, t. IX, s. 37-51.
^ M . B i b o r s k i , Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, "Materiały Archeologiczne" 1978, t. XVIII, s. 116-135.
L , ,
"tasak" i "kord" . Mimo pewnych braków w scisłym rozumieniu tych określeń, można podjąć próbę ich pojęciowego zróżnicowania. W rozważaniach pominiemy, pojawiający się stosunkowo późno, termin "kordelas" ze względu m. in. na ograniczenie nazwy tylko do bro ni myśliwskiej, wykazującej ponadto silne powiązania z okazami
zaliczanymi do kordów.
Podstawową, wspólną cechą charakteryzującą wspomnianą grupę elementów uzbrojenia stanowi głównie asymetryczna, jednosieczna głownia, o przekroju trójkątnym, z szeregiem rozwiązań ukształ
towania partii sztychowej (np. ostro ścięta, młotek, pseudomło- tek) i nasady (ewentualna obecność tzw. progu), przeznaczona przede wszystkim do cięcia z góry. Trudno w odniesieniu do czę ści zabytków, mieszczących się w ramach omawianej grupy, mówić - wbrew spotykanym sądom - o głowni symetrycznej (różnice stylisty czne i funkcjonalne krawędzi brzeszczotu! ). Symetryczna może być, w niektórych przypadkach, co najwyżej sztychowa partia głow ni .
Kryteria podziału w ramach grupy na rodzaje sprowadzają się do kwestii analizy cech drugorzędnych (np. formy i wykonania rę kojeści). Nie zawsze możliwe jest ścisłe przeprowadzenie podzia łu, a co się z tym łączy - bezproblemowe zaklasyfikowanie egzem plarzy jednosiecznej broni białej do któregoś, spośród wyróżnio nych, rodzajów.
W obrębie pierwszego rodzaju okazów jednosiecznych (tzw. no ży bojowych - saksów) można pokusić się o wydzielenie przynaj mniej dwu odmian: formy w typie prostego noża o znacznej długo ści, sięgającej 1 m, o nazwie "langsaks" oraz odmiany o
ręko-5
jesci dwuręcznej - "skramasaks" , używanych początkowo przez ple miona starogermańskle, a z czasem stanowiących część wyposaże nia bojowego niektórych drużyn wikińskich, być może celem pod kreślenia ich starogermańskiej tradycji. Od tzw. miecza jedno- siecznego odróżnia je - pomijając kwestie metryczne - kształt rękojeści. Jest to bowiem rękojeść symetryczna (tzw. mieczowa).
^ Np.: A. N a d o l s k i , Polska broń. Broń biała, Wrocław- -Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, szczególnie s. 59-61; Z. Z y g u 1- s k i j u n., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975, s. 49.
^ W . B o e h e i m , Handbuch der Waffenkunde, Lipsk 1890, s. 232.
Taka forma narzuca n ie jak o sposób wyodrębnienia tr z p ie n ia
oraz
Z abezpieczenia jego końca od gó ry . W
przypadku omawianych odmian
noża bojowego j e s t on wyodrębniony z p r o ste j głowni z reguły po
przez dwustronne "p o d c ię c ie " i
zaopatrzony w ro d zaj głowicy
(o
różnych w ariantach rozw iązań),
z a p o b ie g a ją c e j
m. in .
zsuwaniu
s i ę organicznych c z ę śc i okładzin r ę k o je ś c i,
któ re w cale, w tym
przypadku,
n ie wymagają trw ałego, np. nitowego p o łączen ia
z
tr z p i eni em.
Egzemplarze broni sie c z n e j o k reślan e terminem "ta sa k " p o sia
d a ją podobnie ja k wspomniane odmiany noża bojowego,
symetryczną
r ę k o je ść ,
zaopatrzoną w ro d zaj głow icy. Formy głowni mogą
być
różnorodne:
p r o sta , z g ię ta szablow ato, r o z sz e r z a ją c a s ię ku sz ty
chowi i t p . Sztych c z ę sto j e s t podkreślony poprzez o s t r e , skośne
, .
,
6
ś c ię c ie .
Z bliżoną, a le jednak ró żn iącą s ię od ta sa k a bronią
j e s t
kord. C harakteryzuje go m. Łn. asym etryczna,
pochylona r ę k o je ść .
Wykonane z m ateriałów organicznych okładziny są przymocowane
w
poprzek do tr z p ie n ia przy użyciu nitów,
tzw. nitow anie p ro sto p a
d łe do głowni (w odróżnieniu od tzw. nitow ania na trzp ie n iu spo
tykanego np. u tasaków i saksów ). Głownia okazów tego
ro d zaju
n
j e s t n a jc z ę ś c ie j p r o sta .
Kordy ch arak tery zu ją s ię cechami, któ re są typowe d la tzw.
mieczy jed n osieczn y ch . Wydaje s ię więc, że termin "miecz jedno-
sieczn y " należy z a stą p ić określeniem "k ord ", co zb liży ło b y uży
waną przez archeologów nomenklaturę do ogólnych p o jęć broniozna-
wczych,
b a r d z ie j precyzyjnych i jednoznacznych. Pozwoli to tak
że na rezygnację z terminu "miecz obosieczny (dw usieczny) " - rów
n ie ż n ie n a jsz c z ę śliw sz e g o - poprzez odrzucenie c z ę śc i przym iot
nikowej tego o k r e śle n ia . Miecz j e s t p rzecież rodzajem dwusiecz
n e j broni b i a ł e j i fa k t ten n ie wymaga dodatkowego
p o d k reśla
n ia . Tym b a r d z ie j, że czyni s ię to ty lko w o d n ie sie n iu do
eg
zemplarzy z okresu la te ń sk ie g o i rzym skiego, w których
okazy
H. S e i t z,
Blankw affen,
t . I , Braunschweig 1965»
s .
187-194;
M. G ł o s e k,
L . K a j z e r ,
Miecz św. P io tra z
Katedry P ozn ań skiej,
"K w artalnik H is to r ii Kultury
M ate rialn ej"
1974, nr 2,
s . 231-241;
Ż y g u l s k i ,
op. c i t . ,
s .
49,
r y c . 21 b-'c.
7
Por. n p .:
M. G ł o s e k,
L . K a j z e r ,
A. N a d o 1-
s k i ,
Broń średniow ieczna z ziem p o lsk ic h . K a ta lo g , Łód£ 1978,
t a b l . 24 (n r k a t. 102-104,
111 - kordy; nr k a t. 114 - t a s a k ) .
broni jednosiecznej i dwusiecznej współwystępują. Przykład bada czy średniowiecza, wyróżniających miecz jako okaz broni dwusie cznej i poszczególne rodzaje broni jednosiecznej, wart jest z pewnością naśladowania. Wysunięta propozycja posiada również wa lor praktyczny. Pozwala na uniknięcie szeregu pomyłek i niedo mówień, np. w tekstach opracowań materiałów wykopaliskowych (czę sto spotykany brak dopełnienia przymiotnikowego "jednosieczny" czy "dwusieczny" przy słowie "miecz"). Terminy "miecz" i "kord" jednoznacznie informują o różnych Jakościach. Warto więc, mimo długiej Już tradycji, zrezygnować ze stosowania określeń "miecz Jedno- i dwusieczny". Tym bardziej jeszcze, że krytykowane na zewnictwo wzięło się przecież z dosłowności tłumaczeń terminów niemieckich (einschneidiges Schwert, zweischneidiges Schwert).
Na marginesie rozważań terminologicznych nasuwa się następu jąca uwaga. Wśród problemów wiążących się z tzw. mieczem jedno- siecznym Jednym z ciekawszych jest niewątpliwie zagadnienie g e nezy tego rodzaju broni. W literaturze przyjmuje się, iż pierwo wzorami dla okazów środkowo-lateńskich były formy jednosiecznej
O
broni białej kultury pomorskiej . Wydaje śię, iż problem ten nie przedstawia się tak prosto. Broń jednosieczna, towarzysząca w pradziejach nieodłącznie mieczowi, stanowi równoległy ciąg rozwo jowy. Związki między poszczególnymi jej rodzajami są zdecydowa nie mniej czytelne niż w przypadku broni dwusiecznej. Pierwowzo rem był niewątpliwie nóż, a rozwój jego form bojowych mógł się od bywać zupełnie niezależnie. To jednak zagadnienie, stanowiące o- sobny, złożony problem, nie zostanie tutaj podjęte.
Katedra Archeologii UŁ
Tadeusz J. Horbacz
ON THE SO-CALLED SINGLE-EDGED SWORD
The author points at the necessity of revision of the term "single-edged sword" as used in the Polish archeological termi nology. The term "single-edged sword" used to describe pieces of
sihgle-edged side-arms, becoming more and more popular in the middle La-Tenć period in Pomerania and nearby areas were gra dually accepted by the population of the Przeworsk culture, among which they survived till the early Roman period. Stating the existence of an essential mistake in the term, being a result of literary translation of a German term (einschneidiges Schwert), the author proposes that it should be replaced with one of the names used for elements of arms and accepted in the Polish li terature dealing with arms (sax, chopper, dagger, cutlass). Analysis of features of specimens called these names shows that the term "cutlass" would be most appropriate. This kind of sin gle-edged weapon is characterized with features typical for the so-called single-edged swords. Cutlassess have asymmetric, slan ting hilt. Linings made from organic materials are perpendi cularly fastened to the tang with rivets, the so-called ri- vetting perpendicular to the edge (unlike the so-called rivet- ting on the tang met e.g. on choppers ans saxes). The pommel in specimens of this type is usually straight.
Replacing the term "single-edged sword" with the term "cut lass" - apart from cognitive merits - would approach the termi nology used by archeologists to general concepts applied in li terature dealing with arms, which are more precise and expli cit. This will also allow to abandon the term "two-edged sword" which also is an exact translation of a German term (zweischnei- diges Schwert) by skipping the adjective part of the term. A sword is a type of two-edged side-arms and this fact need not be stressed additionally.
The author stresses also the need for analysis of the gene sis of the so-called single-edged sword. It is accepted in the literature that prototypes for specimens from the Middle La-Ten4 period were forms of single-edged side-arms belonging to the Pomeranian culture. The problem seems, however, to be more dif ficult. Single-edged side-arms, inseparably accompanying the
sword in prehistory, represent a parallel developmental continu ation. Relationships between their particular types are clearly much less obvious than in the case of two-edged weapons. The prototype was undoubtedly a knife while development of its combat forms might have been taking place quite independently. This continues to be an open problem calling for further ana lysis.
