Na Górę Kościuszki śladami Pawła Edmunda Strzeleckiego

Na Górê Koœciuszki œladami Paw³a Edmunda Strzeleckiego

Ewa Krzemiñska*, Janina Wiszniewska*

W listopadzie 2005 r. autorki artyku³u przeby-wa³y w laboratorium geo-chronologicznym Uniwer-sytetu Australijskiego w Canberze (Geochronolo-gy and Isotope Geoche-mistry Research School of Earth Sciences of Austra-lian National University). Odby³y wówczas podró¿ do jednego z najwiêkszych i najpiêkniejszych parków narodowych Australii, nosz¹cego imiê Tadeusza Koœciusz-ki, by wejœæ na wierzcho³ek tego kontynentu (ryc. 1).

Najwy¿szy szczyt Australii, wznosz¹ca siê na wyso-koœæ 2228 m n.p.m. Góra Koœciuszki, jest nierozerwalnie zwi¹zany z postaci¹ XIX-wiecznego polskiego podró¿nika i wszechstronnego badacza — Paw³a Edmunda Strzelec-kiego. By³ on jednym z pokolenia powstañców listopado-wych, zmuszonych do emigracji po 1830 r. Ocenia siê, ¿e kraj opuœci³o wówczas 10 tys. Polaków.

Strzelecki pozna³ Angliê, Szkocjê Szwajca-riê, Francjê i W³ochy. Przez parê lat podró¿owa³ po Ameryce Pó³nocnej i Po³udniowej. Przeby-wa³ na wyspach Oceanii i Nowej Zelandii, a¿ wreszcie w 1839 r. stan¹³ na kontynencie austra-lijskim (S³abczyñski, 1973).

Pobyt w Australii to pasmo najbardziej spek-takularnych odkryæ geograficznych i geologicz-nych Strzeleckiego. Wpisa³ siê on na sta³e w historiê Australii, mimo ¿e spêdzi³ tu zaledwie cztery lata. Nie tylko zdoby³, pomierzy³ i nazwa³ najwy¿szy szczyt tego kontynentu — imieniem polskiego i amerykañskiego bohatera narodowe-go. Przede wszystkim jednak odkry³ wiele z³ó¿ mineralnych, w tym z³oto w Harley w pobli¿u Wellington, w Nowej Po³udniowej Walii (NPW). Opracowa³ pierwsz¹ wielk¹, syntetyczn¹ mapê geologiczn¹ wschodniej czêœci kontynentu, która (przechowywana w londyñskim muzeum) budzi podziw uczonych nawet po 150 latach. Jego zas³ug¹ by³o tak¿e przygotowanie pierwszej mapy topograficznej rozleg³ych obszarów NPW, nazwanych przez niego na czeœæ gubernatora Gippslandem. Mapa wydatnie przyczyni³a siê do szybkiego zasiedlenia tej ¿yznej prowincji. Strzeleckiego uznaje siê ponadto za ojca austra-lijskiej paleontologii. Napisana przez Strzeleckie-go specjalna monografia, poœwiêcona Nowej

Po³udniowej Walii oraz Ziemi Van Diemena, jak wówczas nazywano Tasmaniê, zosta³a uhonorowana z³otym meda-lem Królewskiego Towarzystwa Geograficznego w Lon-dynie, a sam autor dost¹pi³ wielkiego zaszczytu, uzyskuj¹c jako trzeci Polak cz³onkostwo Royal Society of London. PóŸniej, w roku 1859 Strzelecki otrzyma³ doktorat honoris causa na Uniwersytecie w Oxfordzie, a w roku 1869

brytyj-ska królowa Wiktoria dwukrotnie udekorowa³a go Koman-dori¹ Orderu Imperium Brytyjskiego oraz KomanKoman-dori¹ Orderu œw. Micha³a i œw. Jerzego. Uzyska³ tak¿e szlachec-two angielskie (Rawson, 1953). Przez wiele lat dzie³o Strzeleckiego, Physical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land, by³o w skali œwiatowej literatury naukowej podstawowym Ÿród³em wiedzy o po³udniowym kontynencie.

W Australii Pawe³ Edmund Strzelecki odby³ cztery wyprawy. W ci¹gu czterech lat przeszed³ na piechotê 6 tys. kilometrów (Paszkowski, 1997; inni autorzy podaj¹ tak¿e liczbê 11 tys. km). Podró¿e te koncentrowa³y siê na poszu-kiwaniach geologicznych, zbieraniu materia³ów do wspo-mnianej monografii i ustalaniu punktów geograficznych. Jednoczeœnie Strzelecki czyni³ notatki dotycz¹ce tubylczej ludnoœci i kwestii gospodarczych, np. planów irygacyj-nych. Opisywa³ napotkane gatunki roœlin i zwierz¹t. Pod-czas tych wypraw odkry³ miejsca wystêpowania licznych z³ó¿ wêgla, znalaz³ œlady z³ota, srebra, hematytu, fosfora-nów, siarczanów i arsenianów ¿elaza, tlenków tytanu,

molibdenianów o³owiu, a tak¿e opali i agatów. Poza tym zlokalizowa³ azbest i glinkê porcelanow¹. Intensywnej pracy naukowej, obejmuj¹cej tak odleg³e dziœ dziedziny, jak geografia, melioracja, geodezja, kartografia, geologia z³o¿owa, mineralogia oraz zoologia, towarzyszy³y niezwy-kle skrupulatne notatki i listy do przyjació³. Dziêki nim oraz m.in. dziennikom McArthura, wspó³towarzysza jed-nej z podró¿y, mo¿emy odtworzyæ czêœæ jego dokonañ.

W trakcie drugiej wyprawy, tak zwanej po³udniowej, trwaj¹cej od grudnia 1839 do maja 1840 r., odkry³ i zbada³ *Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975

War-szawa; ewa.krzeminska@pgi.gov.pl; janina.wiszniewska@pgi.gov.pl J. Wiszniewska E. Krzemiñska 0 50 50 25 100 150 200 250 300 [km] AUSTRALIA Canberra

Ryc. 1. Nowa Po³udniowa Walia, fragment mapy rzeŸby terenu z lokalizacj¹

najwy¿szych szczytów Alp Australijskich, w tym Góry Koœciuszki i Góry Towsenda. Arch. NASA Earth Observatory

pasmo najwy¿szych gór Australii, Gór Œnie¿nych. Ozna-czy³ po³o¿enie Ÿród³a rzeki Murray, najwiêkszej w Austra-lii, która rozpoczyna swój bieg w potoku Koœciuszko, sp³ywaj¹cym z pó³nocno-zachodniego zbocza Gór B³êkit-nych. Wiosn¹ 1840 r. kontynuowa³ eksploracjê Gór Œnie¿-nych, stanowi¹cych czêœæ Alp Australijskich (Rawson, 1953). Prawdopodobnie 12 marca, po pokonaniu oko³o 1800 m ró¿nicy wysokoœci, po przejœciu przez gêste lasy eukaliptu-sowe, zaroœla strefy alpejskiej i rumowiska skalne Strzelec-ki i McArthur weszli na drugi co do wysokoœci szczyt Australii — dziœ zwany Mt Townsend, 2209 m n.p.m. Strze-lecki wniós³ tam, miêdzy innymi, kompas Schmaldersa o dok³adnoœci 31/2’’, który po³¹czony z klinometrem zast¹pi³ mu teodolit. Za pomoc¹ tego instrumentu podró¿nik oceni³, i¿ w kierunku po³udniowym znajduje siê szczyt wy¿szy (Rygielski, 1985). Dziœ wiemy, ¿e Góra Koœciuszki jest odleg³a o ok. 7,5 km od Mt Townsend, a ró¿nica wysokoœci miêdzy nimi wynosi 19 m, co daje oko³o 9’. Instrumenty, jakimi wówczas dysponowa³ Strzelecki, mia³y tê dok³adnoœæ i powinny umo¿liwiæ prawid³ow¹ identyfikacjê najwy¿-szego szczytu (Rygielski, 1985). Na szczycie Mt Town-send b¹dŸ te¿ na s¹siaduj¹cym z nim plateau Strzelecki i McArthur rozstali siê. McArthur zszed³ ni¿ej do czeka-j¹cych przewodników aborygeñskich, aby zorganizowaæ nocleg. Pawe³ Edmund Strzelecki samotnie powêdrowa³ na najwy¿szy szczyt Australii. Spêdzi³ na nim oko³o czterech godzin. Za pomoc¹ sekstansu pomierzy³ wspó³rzêdne geo-graficzne szczytu — 36o

54’ (szerokoœæ) i 148o

15’ (d³ugoœæ). Obecnie wielkoœci te s¹ oceniane na 36o27’26,624’’ i 148o15’50,356’’. B³¹d szerokoœci mo¿e wynikaæ z pory doko-nywania pomiaru. Strzelecki pojawi³ siê na wierzcho³ku oko³o czwartej po po³udniu, nie móg³ wiêc w najbardziej niezawodny sposób wyznaczyæ wspó³rzêdnej z pomiaru pozycji s³oñca. Odczyta³ te¿ wskazania barometru (Syphon Gal Lussac Mountain Barometr) oraz u¿y³ przyrz¹du Wol-lastona do pomiaru temperatury wrzenia wody. Co istotne, okreœli³ wysokoœæ najwy¿szego szczytu Australii. Pocz¹tko-wo Strzelecki poinformowa³ McArthura, ¿e wynosi ona 7800 stóp, jednak w sprawozdaniu do gubernatora Nowej Po³udniowej Walii, Gippsa, poda³ wielkoœæ 6510 stóp. Dziennik McArthura wskazuje, i¿ w dniu 12 marca nast¹pi³a zmiana pogody. Ni¿ spowodowa³, ¿e Strzelecki uzyska³ zawy¿ony pomiar (Rygielski, 1985). Obecnie wysokoœæ ocenia siê na 7310 stóp, czyli 2228 m n.p.m.

Strzelecki, wiedz¹c ¿e wejdzie na najwy¿szy szczyt kontynentu, z pewnoœci¹ przygotowa³ siê do nadania imie-nia. Wybra³ je doskonale i jak¿e symbolicznie. W sprawoz-daniu przekazanym do gubernatora Nowej Po³udniowej Walii napisa³: w obcym kraju, na cudzej ziemi, lecz wœród wolnego ludu ceni¹cego wolnoœæ i jej bojowników, nie mog³em powstrzymaæ siê, aby nie nadaæ temu szczytowi nazwy Góra Koœciuszki. Przez szeœædziesi¹t lat te znacz¹ce s³owa zdobi³y obelisk na szczycie.

Teraz, po 165 latach, zdobycie Góry Koœciuszki nie jest ju¿ ¿adnym wyczynem, nawet sportowym. Dziœ na szczyt wiod¹ trzy szlaki turystyczne. Naj³atwiejsza i najkrótsza droga prowadzi od górnej stacji wyci¹gu krzese³kowego w Thredbo. Ró¿nica poziomów pomiêdzy t¹ miejscowoœci¹, po³o¿on¹ na wysokoœci oko³o 1350 m n.p.m., a szczytem Góry Koœciuszki wynosi blisko 900 metrów. Autorki, podobnie jak wiêkszoœæ turystów, niemal dwie trzecie ró¿-nicy wysokoœci pokona³y jad¹c wyci¹giem krzese³kowym. Z góry mo¿na by³o obserwowaæ lasy eukaliptusowe, a w dolinach — zaroœla paproci drzewiastych i liczne œlady po wielkim po¿arze buszu, który w 2003 r. strawi³ znaczne

po³acie Parku Narodowego Koœciuszki. W Thredbo znaj-duje siê kilkanaœcie wyci¹gów narciarskich. W Górach Œnie¿nych pierwszy œnieg pojawia siê zazwyczaj ju¿ w maju, a pojedyncze p³aty utrzymuj¹ siê nawet do stycznia (ryc. 2), dlatego na okolicznych stokach zosta³y zlokalizo-wane liczne trasy zjazdowe. Górn¹ stacjê wyci¹gu ³¹czy ze szczytem Góry Koœciuszki szlak zwany Mt. Kosciuszko Walk (ryc. 3). Pozosta³ych 300 metrów ró¿nicy wysokoœci rozk³ada siê zatem bardzo równomiernie na 6-kilometrowym, spacerowym szlaku. Przez pierwszych kilkaset metrów droga prowadzi po wybrukowanym kostk¹ chodniku. Od Rawson Pass, w trosce o ochronê górskiej przyrody, usta-wiono kilkanaœcie centymetrów nad gruntem mocne, meta-lowe kraty (ryc. 4). Zawieszone nad powierzchni¹ ziemi kraty chroni¹ glebê przed erozj¹, a roœlinnoœæ przed zadeptywaniem. A¿urowa konstrukcja zapewnia roœlinom dostêp do wody i œwiat³a. Szczególnie wiosn¹ mo¿na tu obserwowaæ ³any delikatnej, alpejskiej flory, w tym prze-piêknych anemonów (Ranuculus anemoneus), kwitn¹cych tylko i wy³¹cznie w parku Koœciuszki. Metalowa œcie¿ka ma oko³o 1,5 metra szerokoœci i ci¹gnie siê nieprzerwan¹ wstêg¹ przez 4 kilometry na wysokoœci ponad 2 tys. metrów nad poziomem Pacyfiku, szpec¹c jednak krajo-braz. Na p³askiej prze³êczy, na której prawdopodobnie Strzelecki rozsta³ siê z Mc Arthurem, znajduje siê teraz punkt widokowy. Tu rozci¹ga siê doskona³y widok na Górê Koœciuszki, która z tego miejsca mo¿e przypominaæ kopiec Koœciuszki. Krajobraz bez w¹tpienia nosi liczne cechy dzia³alnoœci lodowcowej (ryc. 5). W czasie od 2 mln do 10 tys. lat temu niewielki obszar miêdzy Mt Koœciuszko a Mt Twynam (8 km na N w linii prostej od G. Koœciuszki) kilkakrotnie otula³y pokrywy lodowe. Chocia¿ zlodowacenie by³o ogra-niczone tylko do fragmentów Alp Australijskich, na naj-wy¿szych wzniesieniach widoczne s¹ moreny, a wiele jezior, w tym Blue Lake i Club Lake, to typowe cyrki polo-dowcowe. W czêœci pó³nocnej Gór Œnie¿nych, w rejonie Yarrangobilly, znane s¹ te¿ systemy jaskiñ w wapieniach.

Wspó³czesna morfologia terenu ma niezwykle silny zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹. Znaczny obszar Nowej Po³udniowej Walii zajmuje pas fa³dowy Lachlan, który w pierwszym rzêdzie sk³ada siê z rozleg³ych, dolnopaleozo-icznych (ordowickich i sylurskich) sekwencji turbidyto-wych, osadzanych na wschodniej krawêdzi Gondwany, w które intrudowa³y du¿e objêtoœci sylurskich ska³ subwul-kanicznych, a przede wszystkim karboñskich granitoidów, tworz¹c wokó³ rejony z migmatytami oraz strefy stopnio-wo coraz s³abiej zmetamorfizowane (ryc. 6). Gradacja meta-morficzna jest szczególnie dobrze widoczna w rejonie Coomy (Williams, 2001). Od koñca karbonu do koñca kredy trwa³ wzglêdny spokój tektoniczny, ale nasila³a siê erozja. Wiêk-szoœæ ma³o odpornych ska³ osadowych i metaosadowych zosta³a zniszczona. W morfologii uwidoczni³y siê jako szereg wzgórz i szczytów twardsze i odporniejsze granity. W paleogenie i neogenie zmiany klimatyczne spowodowa³y powstanie pierwszych, sta³ych pokryw lodowych (Branna-gan & Packam, 2000). Wówczas nie tylko utworzy³y siê g³êbokie, erozyjne doliny, ale dziêki aktywnoœci wulka-nicznej powsta³o wiele potoków i pokryw lawowych, szczególnie na po³udniowy wschód od Góry Koœciuszki.

Dla petrografa obszar Gór Œnie¿nych (ryc. 7 — patrz str. 88) oraz Góry Koœciuszki jest wyj¹tkowo pouczaj¹cy, z uwagi na problem petrogenezy granitów typu-S — tu po raz pierwszy stwierdzonych i opisanych (Chappell, 1984). Wiêcej ni¿ po³owa granitoidów wystêpuj¹cych w pasie fa³dowym Lachlan powsta³a w wyniku przetopienia ska³ Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 1, 2007

osadowych. Ska³y o sk³adzie granodiorytu (ale o pewnych subtelnych ró¿nicach geochemicznych, wykorzystanych póŸ-niej w klasyfikacji geochemicznej) s¹ tu integraln¹ czêœci¹ sekwencji metamorficznej i, co istotne, powsta³y przez par-cjalne topienie osadów o takim samym sk³adzie chemicznym jak otaczaj¹ce turbidyty ordowickie, lecz o paradoksalnie niepodobnym sk³adzie mineralnym (Chappell, 1984). Nie-podwa¿alnych dowodów na zachodzenie procesu przeta-piania osadów dostarczy³y szczegó³owe badania porów-nawcze setek pojedynczych cyrkonów z ordowickich

turbi-dytów i metaturbiturbi-dytów oraz ziaren cyrkonów z granodio-rytów Lachlan. Wiêkszoœæ granitoidów typu S z rejonu Góry Koœciuszki charakteryzuje siê obecnoœci¹ cyrkonów z odziedziczonymi œrodkami o identycznym spektrum wie-ku jak materia³ Ÿród³owy osadów ordowickich oraz z nowy-mi, zewnêtrznymi obrostanowy-mi, o wyraŸnie odmiennym sk³adzie izotopowym U-Pb-Th, wskazuj¹cym na wiek przetopienia ok. 435–430 mln lat temu (Chappell i in., 1990; Williams, 2001). Tak skomplikowan¹ historiê geologiczn¹ maj¹ gra-nitoidy buduj¹ce najwy¿szy szczyt najmniejszego

konty-Ryc. 2. Potê¿na pokrywa œnie¿na w drodze na Górê Koœciuszki.

Zdjêcie wykonane w po³owie listopada, a wiêc póŸn¹ wiosn¹

Ryc. 3. Pocz¹tek szlaku Mt. Kosciuszko Walk — widoczna górna gra -nica lasu i ostatnie drzewka eukaliptusowe (Eucalyptus niphopila)

Nowa Po³udniowa Walia

SE

NW

wapienie

ska³y wulkanogeniczne

ska³y kambryjskie, zieleñce granitoidy (typu -I i -S ³¹cznie)

sfa³dowane, zmetamorfizowane osady ordowiku i syluru

Ryc. 6. Przekrój geologiczny w kierunku NW-SE przez Alpy Australijskie na odcinku od Wagga Wagga do wybrze¿a Pacyfiku

(wg Australian Alps Education Kit)

Ryc. 4. Wiod¹ca na Górê Koœciuszki metalowa œcie¿ka, ustawiona

w celu ochrony alpejskiej roœlinnoœci przed zadeptywaniem

Ryc. 5. Cyrk polodowcowy i rumowiska skalne u podnó¿a Góry

nentu. Za rad¹ Bruce’a Chappella, najlepszego znawcy granitów typu S, przestrzegamy jednak przed naœladowa-niem Paw³a Edmunda Strzeleckiego, który zniós³ ze szczy-tu od³upany na pami¹tkê od³amek ska³y. Obecnie wiêkszoœæ ma³ych, luŸnych fragmentów ska³ to materia³ obcy, nanie-siony na szczt podczas niedawnej rekultywacji. Tonality Koœciuszko makroskopowo charakteryzuje obecnoœæ nie-bieskawosinego kordierytu.

Dziœ na zrekultywowanym szczycie widnieje nowa tablica (ryc. 8), informuj¹ca o wprowadzeniu w 1997 r. poprawki pisowni nazwy szczytu z Kosciusko na Kosciuszko, co i tak w Australii wymawia siê Kozjasko. Zosta³a ona zainstalowana w miejsce tablicy ufundowanej z okazji setnej rocznicy wejœcia P.E. Strzeleckiego na Górê Koœciuszki, ods³oniêtej w 1940 r. przez polskiego ambasa-dora W³adys³awa Adama de Noskowskiego. Nieco powy-¿ej, na charakterystycznym, kamiennym obelisku (ryc. 9) znajduje siê znak geodezyjny — Mt. Koœciuszko o wyso-koœci 2228 m, najwy¿szy punkt w Australii.

Z Gór¹ Koœciuszki zwi¹zane s¹ jednak pewne proble-my, które dziœ najbardziej dotykaj¹ œrodowisko polonijne, a i nas, mieszkañców starego kraju, mo¿e trochê bol¹. Pierwsze k³opoty zaczê³y siê ju¿ czterdzieœci lat po wypra-wie Strzeleckiego. Wówczas to austriacki geograf i zoolog Robert Lendenfeld, podró¿uj¹c po Górach Œnie¿nych, wymie-rzy³ ponownie wa¿niejsze szczyty, w tym Mt Koœciuszko, i stwierdzi³, ¿e s¹siedni szczyt jest jednak nieco wy¿szy ni¿ Góra Koœciuszki. Lendenfeld skorzysta³ z tego faktu i ode-bra³ Strzeleckiemu splendor posiadania w³asnej góry. i

najwy¿szy szczyt Australii nazwa³ Mt Townsend na czeœæ geodety australijskiego, a górê nosz¹c¹ dot¹d nazwê polsk¹, ochrzci³ imieniem niemieckiego ekploratora Müllera (Badowski, 2001). Jedynie zespó³ gór otaczaj¹cych najwy¿-szy szczyt kontynentu nazwa³ Grup¹ Koœciuszki. Po przej-œciowym zamieszaniu w podrêcznikach geograficznych oraz na mapach, w wyniku interwencji Okrêgowego Urzê-du Kartograficznego Australii, w 1892 r. najwy¿szy szczyt znów zaczêto nazywaæ Mount Koœciuszko, a raczej Mt Kosciusko lub w skrócie i potocznie Kossi.

Wœród geodetów, geografów i historyków du¿¹ rolê w tej sprawie odegra³o opracowanie pu³kownika H.P.G. Clewsa (1973), który w latach 40. XX wieku sporz¹dzi³ mapê topo-graficzn¹ rejonu Mt Koœciuszko, a w latach 50. wykona³ tam pomiary zwi¹zane z realizacj¹ gigantycznego progra-mu budowy zapór wodnych i tuneli (Snowy Mountains Scheme). Clews, opieraj¹c siê na studiach terenowych i analizie dokumentów, dowiód³ przekonuj¹co, ¿e Strzelecki jako pierwszy wszed³ na najwy¿szy szczyt kontynentu ze œwiadomoœci¹ tego faktu. Wydedukowa³ ponadto hipote-tyczn¹ trasê wêdrówki polskiego odkrywcy, ucinaj¹c na pewien czas spory i wszelkie pomówienia (Rygielski, 1985). Czy jednak za czas jakiœ, np. w dwusetn¹ rocznicê pobytu Strzeleckiego w Australii, zostanie jeszcze ten pol-ski œlad na mapie?

W 2000 r. mer miasteczka Tumbarumba, le¿¹cego u pod-nó¿a Gór Œnie¿nych, Georg Martin, sta³ siê pomys³odawc¹ zmiany nazwy Góry Koœciuszki na inn¹, bardziej lokaln¹ (Kraczek, 2006), argumentuj¹c, ¿e ...noga Koœciuszki nig-dy nie stanê³a na kontynencie australijskim, a Strzelecki by³ oszustem (sic!). Okazuje siê ¿e, w imiê zadoœæuczynie-nia za winy kolonizuj¹cych, bia³ych osadników nasta³a w Australii moda na pozorne i poprawne politycznie abory-genizowanie wszystkiego, co siê da. Proponuje siê zatem

wprowadzenie nazwy Munyong, na czeœæ plemienia abory-geñskiego, zamieszkuj¹cego niegdyœ tereny u podnó¿a naj-wy¿szej góry Australii. Nieco pocieszaj¹ce jest to, ¿e w sonda¿u telefonicznym, przeprowadzonym ponad rok temu przez dziennik West Australian, a¿ 93% dzwoni¹cych opo-wiedzia³o siê przeciwko tym zmianom. Dla równowagi warto wspomnieæ, ¿e w celu uhonorowania zas³ug Paw³a Edmunda Strzeleckiego w miejscowoœci Jindabyne, znaj-duj¹cej siê na szlaku wiod¹cym do parku narodowego, wybudowano imponuj¹cy pomnik Strzeleckiego. A przy autostradzie Monaro Higway w mieœcie Cooma ustawiono srebrzysty obelisk w celu upamiêtnienia Tadeusza Koœ-ciuszki, bohatera polskiego i amerykañskiego narodu.

Tablice pami¹tkowe, obeliski i pomniki poœwiêcone pamiêci Paw³a Edmunda Strzeleckiego s¹ rozsiane po ca³ej Australii. Trudno by³oby je wszystkie zliczyæ i wymieniæ. Na dok³adnych mapach Australii nazwisko Strzeleckiego pojawia siê ok. 15 razy. Do dziœ budzi podziw skala doko-nañ polskiego odkrywcy i mo¿na by powtórzyæ za cz³onka-mi towarzystwa naukowego Royal Society of London, ¿e ...Strzelecki ugruntowa³ podwaliny wiedzy geograficznej Australii i do dziœ mo¿na siê na niego powo³ywaæ. A prze-cie¿ by³y to czasy, gdy podró¿ z Europy do Australii trwa³a 8 miesiêcy (po wybudowaniu Kana³u Sueskiego zosta³a skrócona o 4 tygodnie), a waga sprzêtu naukowego, dŸwi-ganego czêsto na plecach przez samego Strzeleckiego, dochodzi³a do 20 kg (Paszkowski, 1997).

Na rêce profesora Bruce’a Chappella chcia³yœmy z³o¿yæ podziêkowania za okazan¹ nam wspania³¹ goœcinnoœæ i pomoc w trakcie naszej wizyty w Canberze, a tak¿e za zorganizowanie podró¿y z Canberry w Góry Œnie¿ne i wspinaczki na najwy¿szy szczyt Australii.

Literatura

BADOWSKI R. 2001 — Odkrywanie œwiata, rzecz o osi¹gniêciach polskich podró¿ników. Kwiat z Góry Koœciuszki. Wyd. Pascal. BRANNAGAN D.F. & PACKAM G.H. 2000 — Field Geology of New South Wales. 3rd

ed. Department of Mineral Resources, Sydney. CHAPPELL B.W. 1984 — Source rocks of I-type and S-type granites in the Lachlan Fold Belt, southeastern Australia. Philosophical Tran-sactions of the Royal Society of London, A 310: 693–707.

CHAPPELL B.W, WILLIAMS I.S., WHITE A.I. & MCCULLOCH M.T. 1990 — Excursion Guide A-2, Granites of the Lachlan Fold Belt. Bureau of Mineral Resource, Record 1990/48.

CLEWS H.P.G. 1973 — Strzelecki’s Accent of Mount Kosciusko 1840. Australian Felix Libertary Club, Melbourne.

KRACZEK A. 2006 — Ratujmy Koœciuszkê. ¯ycie Warszawy, pi¹tek 27 stycznia 2006, 16.

PASZKOWSKI L. 1997 — Sir Paul Edmund Strzelecki — Reflektion on his life. Arcadia, Melbourne.

RAWSON G. 1953 — The Count. A Life of Sir Paul Edmund Strzelec-ki KCMG, Explorer and Scientist. Heineman, Melbourne.

RYGIELSKI J. 1985 — Geodezyjne aspekty wejœcia P.E. Strzeleckiego na Mt Koœciuszko., Prz. Geodez., 61: 8–10.

S£ABCZYÑSKI W. 1973 — Polscy podró¿nicy i odkrywcy, PWN. STRZELECKI P.E. 1841 — The 1840 Report on a Journey from Yass Plains to the Australian Alps and Gippsland to Westerport, Appendix C of Sir George Despatch to Lord Russell, Secretary of State — 28 Sep-tember 1840, House of Lords, Sessional Papers 1841 (85).

STRZELECKI P.E. 1845 — Physical Description of New South Wales and Van Diemen’s Land. Accompanied by a Geological Map, Sections and Dia-grams — London, Longman 1845. Facsimile edition Adelaide — 1967. WILLIAMS I.S. 2001 — Response of detrital zircon and monazite, and their U-Pb isotopic systems, to regional metamorphism and host rock partial melting, Cooma Complex, southeastern Australia. Australian J. of Earth Sci., 48: 557–580.

Praca wp³ynê³a do redakcji 31.07.2006 r. Akceptowano do druku 25.08.2006 r. Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 1, 2007

Ryc. 9. Szczyt Mt Koœciuszko z charakterystycznym obeliskiem i

punktem geodezyjnym. W g³êbi widoczne wietrzej¹ce bloki grani-toidów typu S. Fot. E. Krzemiñska

Ryc. 10. Pomnik Paw³a Edmunda Strzeleckiego w miejscowoœci

Jindabyne. Napis na pomniku g³osi: Pawe³ Edmund Strzelecki

1797–1873 — polski badacz Australii. Fot. B. Chappell

Ryc. 7. Tablica pami¹tkowa na szczycie Góry Koœciuszki. Ryc. 7 i 8 fot. E. Krzemiñska

Ryc. 8. Panorama Gór Œnie¿nych (pasmo Alp Australijskich) — widok ze szczytu Góry Koœciuszki

(patrz str. 29)

7