Wyniki badań geologicznych i archeologicznych na stanowisku Huta Radoryska 1 (Polska południowo-wschodnia)

Wyniki badañ geologicznych i archeologicznych na stanowisku

Huta Radoryska 1 (Polska po³udniowo-wschodnia)

Marcin ¯arski*, Micha³ PrzeŸdziecki**, Joanna Przasnyska**

The results of geological and archaeological investigation on the Huta Radoryska 1 site (SE Poland). Prz. Geol., 54: 238–244.

S u m m a r y . The flint material found in 2001 on the dune surface at Huta Radoryska in South-Podlasian Lowland near ¯elechów is associated with human activity. The dune is located at Ma³a Bystrzyca depression. This depression, filled with the Wartanian silts, Eemian, Vistulian sands and Holo-cene peats, was formed after dead ice had thawed during deglaciation of the Wartanian ice sheet. The dune is built from eolian sands, mainly accumulated in the Late Vistulian (the Younger Dryas). The palaeosol (podsolic), formed in the Atlantic Period, occurs in the upper part of the dune. There were flints (344) pieces within humus horizon A1 of this palaeosol and above it. Flint cores and tools were recognised among flints. Most of the artefacts were connected with the Mesolithic (the Komornica and Chojnice-Pieñki Culture). Few Late Palaeolithic and Bronze Age flint artefacts were also found. Human activity have lasted for over 10 thousand years on this dune.

Key words: Huta Radoryska, dune, archaeological site. stratigraphy, the Dryas, Holocene, Mesolithic, flint artefacts

Wiosn¹ 2001 r., w trakcie kartowania geologicznego na obszarze arkusza Okrzeja Szczegó³owej mapy geologicznej

Polski 1 : 50 000, w miejscowoœci Huta Radoryska, gm.

Krzywda, woj. lubelskie, na powierzchni niewielkiej wydmy zosta³a zarejestrowana obecnoœæ zabytków arche-ologicznych. Czêœæ zabytków zosta³a zebrana przez. M. ¯arskiego i wraz z odpowiednim komentarzem na temat ich wystêpowania dostarczona do Instytutu Archeologii UW (¯arski, 2003). Wstêpna analiza materia³u zabytkowe-go, poparta uwagami odkrywcy o wystêpowaniu w profilu wydmy poziomu gleby kopalnej sk³oni³a K. Szymczaka oraz M. PrzeŸdzieckiego z Instytutu Archeologii UW do podjêcia wykopaliskowych prac archeologicznych. Jesie-ni¹ 2002 r. na stanowisku oznaczonym jako Huta Radory-ska 1, przeprowadzono sonda¿owe badania archeologiczne i geologiczne w ramach wspólnej ekspedycji Instytutu Archeologii UW i Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Wstêpne wyniki z przeprowadzonych prac zosta³y przedstawione na posiedzeniu Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego w 2003 r. (¯arski i in., 2004). Niniej-szy artyku³ stanowi próbê ostatecznego podsumowania badañ archeologicznych i geologicznych przeprowadzo-nych w Hucie Radoryskiej.

G³ównym celem badawczym by³o okreœlenie

straty-grafii osadów buduj¹cych wydmê, jej otoczenia na tle budowy geologicznej oraz rozpoznanie kontekstu wystê-powania i przynale¿noœci kulturowo-chronologicznej zabytków archeologicznych.

G³ówne metody badawcze to prace terenowe

geolo-giczne i archeologeolo-giczne przy pomocy wykopów sonda-¿owych oraz prospekcji powierzchniowej, w trakcie których analizowano g³ówne poziomy litologiczne wraz z makroskopow¹ obserwacj¹ wykszta³cenia osadów i struk-tur sedymentacyjnych oraz antropogenicznych. Pobrane zosta³y próbki do badañ wieku14

C (Pazdur, 2002) oraz do

badañ litologicznych: analizy uziarnienia (metod¹ sitow¹ na sucho), obróbki ziarn kwarcu na graniformametrze Kry-gowskiego (1964) i zawartoœci materii organicznej metod¹ pra¿enia suchej masy w 700oC z analizowanych profili (¯arski i in., 2004). Wykonano tak¿e wiercenia geologicz-ne sond¹ WH (¯arski, 2003)

Po³o¿enie geograficzne stanowiska i sytuacja geomorfologiczno-geologiczna

Miejscowoœæ Huta Radoryska jest po³o¿ona w po³udniowo-wschodniej czêœci Wysoczyzny ¯elechow-skiej, bêd¹cej czêœci¹ Niziny Po³udniowopodlaskiej (Kon-dracki, 2000). Opisywana wydma znajduje siê we wschodniej czêœci 700-metrowego pó³wyspu po³o¿onego w torfiastej niecce doliny Ma³ej Bystrzycy ok. 300 m na pó³noc od wsi Huta Radoryska (ryc. 1). Powierzchnia pó³wyspu jest pokryta piaskami eolicznymi i rzecznymi. Od po³udnia nieckowate obni¿enie Ma³ej Bystrzycy ogra-niczone jest krawêdzi¹ rozleg³ego sto¿ka sandrowego z okresu recesji l¹dolodu warty, od pó³nocy zaœ stokiem wysoczyzny pokrytej glinami zwa³owymi, a tak¿e piaska-mi wodnolodowcowypiaska-mi górnypiaska-mi zlodowacenia warty (¯arski, 2003, fig. 1, 2). Wydma ma kszta³t paraboliczny. Jej czo³o jest skierowane w kierunku pó³nocnym. Wyso-koœæ wydmy w najwy¿szym miejscu wynosi ok. 4 m, d³ugoœæ zaœ ok. 90 m (ryc. 3). Od strony po³udniowej wiêk-szoœæ piasku buduj¹cego wydmê zosta³a wybrana przez okoliczn¹ ludnoœæ dla celów gospodarczych. Obecnie pozosta³a jedynie pó³nocna czêœæ wydmy, której piasek jest w dalszym ci¹gu eksploatowany, a tak¿e rozwiewany w kierunku po³udniowo-wschodnim. W odleg³oœci kilku-dziesiêciu metrów na zachód od badanej wydmy wystêpuje kilkumetrowej wysokoœci wa³ wydmowy, poroœniêty m³odym lasem sosnowym. Na wschód od wydmy w odleg³oœci ok. 200 m znajduje siê tak¿e niedu¿a wydma o kolistym kszta³cie i kilkumetrowej wysokoœci bez pokrycia leœnego. Na powierzchni obu tych wydm znaleziono poje-dyncze zabytki krzemienne.

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

**Instytut Archeologiczny, Uniwersytet Warszawski, ul. Krakowskie Przedmieœcie 26/28, 00-927 Warszawa

Budowa geologiczna obni¿enia Ma³ej Bystrzycy

W obrêbie wyeksploatowanej czêœci wydmy wykona-no wiercenie sond¹ mechaniczn¹ WH-1 do g³êb. 10 m (ryc. 2, 3). Osady zlodowacenia warty to piaski i ¿wiry

lodowcowe oraz mu³ki zastoiskowe. Piaski i ¿wiry wodno-lodowcowe nawiercono od g³êb. 6,8 m do 10,0 (ryc. 2). S¹ one Ÿle wysortowane, zawieraj¹ wêglan wapnia, ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczne. Powy¿ej utworów wodnolo-dowcowych znajduj¹ siê mu³ki zastoiskowe, piaszczyste,

s A B Dêblin Garwolin £askarzew ¯elechów Ryki Kozienice Kock £uków Stoczek £ukowski Krzywda Adamów Maciejowice Warszawa Huta Radoryska 0 5 km

C14 punkty datowañ radiowêglowych_{radiocarbon datings}

Stary Patok s s s 0 100km Krzywda Kosiorki wysoczyzna polodowcowa morainic plateau równiny wodnolodowcowe fluvioglacial fields pola piasków przewianych aeolian fields równiny torfowe peat plains tarasy rzeczne river terraces d³ugie stoki long slopes stawy ponds Ko¿uchówka Laski Huta Radoryska Radory¿

maksymalny zasiêg l¹dolodu warty maximum extent of Wartanian ice sheet linia przekroju geologicznego line of geological cross-section

0 2 km

moreny czo³owe end moraines zag³êbienia bezodp³ywowe hollows without flow kemy kames dna dolin flood plains dolinki little valleys

Ryc. 1. Po³o¿enie obszaru badañ Fig. 1. Location of the study area

180 175 170 165 160 155 150 180 175 170 165 160 155 150 m n.p.m m a.s.l m n.p.m m a.s.l W S2 S2 W W E W O H V H E W Huta Radoryska Radory¿

OBNI¯ENIE MA£EJ BYSTRZYCY

ANGIELSKI

A Huta Radoryska B

W

V _H

0 0,5km

S2 –zlodowacenie sanu 2_{Sanian 2 Glaciation} O –zlodowacenie odry_{Odranian Glaciation} W –zlodowacenie warty_{Wartanian Glaciation} E –interglacja³ eemski_{Eemian Interglacial} V –Vistulian_Vistulian H –Holocene_Holocene wiercenia boreholes torfy peats ¿wiry gravels piaski sands mu³ki silts gliny zwa³owe tills

Ryc. 2. Przekrój geologiczny przez obni¿enie Ma³ej Bystrzycy w Hucie Radoryskiej Fig. 2. Geological cross-section across Ma³a Bystrzyca depression at Huta Radoryska

Ryc. 3. Wydma w Hucie Radoryskiej Fig. 3. The dune at Huta Radoryska

reaguj¹ce z HCL, o mi¹¿szoœci 1,8 m. Mu³ki zastoiskowe o mi¹¿szoœci 6,5 m i 3,5 m zosta³y stwierdzone tak¿e w wierceniach znajduj¹cych siê poza piaszczystym pó³wyspem (ryc. 2). Utwory interglacja³u eemskiego sta-nowi¹ piaski drobnoziarniste i œrednioziarniste z pojedyn-czymi ¿wirkami o mi¹¿szoœci 2,5 m, znajduj¹ce siê ponad osadami zastoiskowymi. Osady te nie reaguj¹ z HCl. W podobnej sytuacji geologicznej w obni¿eniach dolinnych Okrzejki zosta³y udokumentowane badaniami palinolo-gicznymi osady biogeniczne interglacja³u eemskiego (¯arski i in., 2005). Utwory ze zlodowacenia wis³y to pia-ski rzeczne (1 m mi¹¿szoœci) oraz piapia-ski eoliczne (1,5 m mi¹¿szoœci, ryc. 2). W obni¿eniu Ma³ej Bystrzycy ponad piaskami zlodowacenia wis³y wystêpuj¹ holoceñskie torfy, których mi¹¿szoœæ rzadko przekracza 2 m. Akumulacja torfów zaczê³a siê w okresie preboralnym i trwa³a przez ca³y holocen. Próbki pobrane z g³êb. 3,3 m (sp¹g torfów) i 1,6 m w Starym Patoku, w dolinie Ma³ej Bystrzycy ok. 3 km na pó³noc od badanej wydmy, datowano metod¹ C14 i otrzymano wyniki 9700 ± 120 BP (Gds-236) i 4830± 90 BP (Gds-237, Pazdur, 2002) — (ryc. 4). W miejscowoœci Cisownik (ryc. 1), w pó³nocnej czêœci obni¿enia Ma³ej Bystrzycy, datowano próbkê torfów pobran¹ z g³êb. 1,7 m i otrzymano wynik 415±75 BP (Gd-15416, Pazdur, 2002).

Budowa geologiczna wydmy

Najwa¿niejszym poziomem litologicznym w badanej wydmie jest poziom próchniczny gleby kopalnej, który wystêpuje na g³êb. od 0,4 do 0,8 m (ryc. 3, 5, 6). Po prze-œledzeniu tego poziomu mo¿emy stwierdziæ, ¿e kopalna wydma by³a nieco ni¿sza i mniejsza od obecnej (ryc. 3). Wiêkszoœæ zabytków by³a odnajdowana na wtórnym z³o¿u z uwagi na eksploatacjê piasku, wymywanie przez deszcz lub zsuwanie siê grawitacyjne po stoku wydmy. Zaledwie kilka zabytków uda³o siê zarejestrowaæ w obrêbie poziomu próchnicznego gleby kopalnej. Nie mo¿na jednak wyklu-czyæ, ¿e i ta grupa artefaktów znalaz³a siê tam w wyniku szeroko rozumianych procesów postdepozycyjnych (bio-turbacji).

Po analizie ods³oniêtego kopalnego poziomu glebowe-go stwierdzono, ¿e w omawianej wydmie wystêpuje gleba bielicowa (darniowo-bielicowa) o profilu glebowym A1-A2-B-B/C-C (poziomy: A1 — próchniczny, A2 — wymywania (eluwialny), B — wmywania (iluwialny), C — ska³a macierzysta). Gleby bielicowe wg Królikowskie-go i in. (1986) tworzy³y siê g³ównie w ch³odnym i wilKrólikowskie-got- wilgot-nym klimacie na utworach piaszczystych ma³o zasobnych w zwi¹zki zasadowe. Gleby te by³y stale lub okresowo przemywane. Takie warunki klimatyczne i cechy ska³ macierzystych sprzyja³y rozwojowi borów sosnowych i œwierkowych. Opis g³ównych poziomych glebowych zosta³ dokonany na podstawie profilu pod³u¿nego W–E (ryc. 3, 5) oraz 2 profili poprzecznych N–S (ryc. 6) uzyska-nych w trakcie prac archeologiczuzyska-nych.

N — poziom przykrywaj¹cy glebê kopaln¹: 0,0–0,40

(0,80) m — piaski œrednioziarniste i drobnoziarniste jasno-¿ó³te z domieszk¹ piasku gruboziarnistego, eoliczne. W dolnej czêœci wystêpuje warstwowane horyzontalnie. W stropie znajduje siê wspó³czesny poziom próchniczny. Powierzchnie ziaren kwarcu s¹ matowe.

A1 — poziom próchniczny: 0,40–0,50 m,

szarobrunat-no, miejscami z bia³ymi smugami. Dominuje piasek œred-nioziarnisty (Mz = 1,72) z domieszk¹ piasku drobnoziarnistego i pojedynczymi ¿wirkami kwarcowymi

o œrednicy 0,25 cm. Miejscami wystêpuj¹ nie roz³o¿one szcz¹tki drewna, szyszki i wêgielki. W stropie znajduj¹ siê zabytki krzemienne. Powierzchnia sp¹gowa jest nieregu-larna. Piaski cechuj¹ siê œrednim wysortowaniem (E = 0,61) i œrednim stopniem obtoczenia ziaren kwarcu (prze-waga ziaren typu$ wed³ug Krygowskiego, 1964). Zawar-toœæ substancji organicznej wynosi 22,8%.

A2 — poziom wymywania: 0,50–0,60 (0,65) m,

bia³oszary. Zbudowany jest z piasków œrednioziarnistych z domieszk¹ piasków grubszych (Mz = 1,70), eolicznych z pojedynczymi ¿wirkami kwarcowymi i ska³ skandynawskich o œrednicy 0,25 cm. W obrêbie tego poziomu wystêpuj¹ smu-gi humusowe. Powierzchnia sp¹gowa jest nieregularna, postrzêpiona. Piaski s¹ œrednio wysortowane E = 0,60. Powierzchnie ziaren kwarcu s¹ matowe, charakterystyczne dla œrodowiska eolicznego. Cechuj¹ siê œrednim obtoczeniem (przewaga ziarn typu $). Zawartoœæ substancji organicznej wynosi 7,5%.

B1 — poziom wmywania: 0,60–0,70 (0,80) m,

br¹zowo¿ó³ty, miejscami be¿owy. W sk³ad tego poziomu wchodz¹ niewarstwowane piaski œrednioziarniste i drob-noziarniste z domieszk¹ gruboziarnistych (Mz = 1,68). Miejscami wystêpuj¹ smugi piasku szarego. Piaski cechuj¹ siê œrednim i s³abym obtoczeniem (przewaga ziaren typu( i$) oraz œrednim wysortowaniem E = 0,59. Zawartoœæ sub-stancji organicznej wynosi 16%

B2 — poziom wmywania: 0,70–1,0 m, br¹zoworudy.

Buduj¹ go piaski œrednioziarniste i drobnoziarniste z domieszk¹ gruboziarnistych (Mz = 1,78). Wystêpuj¹ w tym poziomie nieregularne smugi humusowe oraz koliste struk-tury piasku drobnoziarnistego, miejscami szarego. Ca³oœæ ma strukturê plamist¹. Podobnie jak wy¿ej le¿¹ce piaski s¹ one œrednio wysortowane (E = 0,57), a ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone (dominuj¹ ziarna typu $). Zawartoœæ substancji organicznej wynosi 13,3%.

B/C — poziom przejœciowy pomiêdzy poziomem

wmywania, a ska³¹ macierzyst¹ C, be¿owo¿ó³ty — 1,0–1,3 m. Podobnie jak w poziomach wy¿szych zbudowa-ny jest z piasków droboziarnistych i œrednioziarnistych (MZ = 1,74), œrednio wysortowane (E = 0,57). Ziarna kwarcu cechuj¹ siê œrednim i s³abym obtoczeniem (prze-waga ziaren typu( i $) i matow¹ powierzchni¹. Wystêpuj¹ wtr¹cenia piasku humusowego, miejscami przewarstwie-nia orsztynu. Zawartoœæ substancji organicznej wynosi 9,2%. W sp¹gu piaski s¹ s³abo warstwowane horyzontal-nie.

C — poziom ska³y macierzystej: poni¿ej 1,3 m, ¿ó³ty i

jasno¿ó³ty. Buduj¹ go piaski drobnoziarniste (Mz = 1,82), œrednio wysortowane (E = 0,53). Ziarna kwarcu cechuj¹ siê matowymi powierzchniami i œrednim i s³abym obtoczeniem (przewaga ziaren typu( i $). Piaski te s¹ warstwowane hory-zontalnie. Zawartoœæ substancji organicznej wynosi 5%.

Pod wydm¹ znajduj¹ siê piaski rzeczne zlodowacenia wis³y, które zosta³y rozpoznane w wierceniu wykonanym sond¹ mechaniczn¹ (ryc. 2).

Wiek wydmy

Z poziomu próchnicznego (A1), z g³êbokoœci 0,5–0,6 m zosta³y wykonane dwa oznaczenia wieku bezwzglêdnego metod¹ C-14. Otrzymane wyniki to 5020±70 BP ( Gd-12443) i 510±40 BP (Gd-12441, Pazdur, 2003) — (ryc. 5). Pierwsza data wskazuje na okres atlantycki, a druga na okres wspó³czesny subatlantycki. Wiek poziomu

próch-nicznego nale¿y wi¹zaæ z okresem atlantyckim. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ archeologicz-nych, zgodnie z którymi przynajmniej czêœæ pozyskanego materia³u nale¿y wi¹zaæ z mezoli-tycznymi kulturami komornick¹ i chojnic-ko-pieñkowsk¹ (PrzeŸdziecki, 2003). Z powodu bliskoœci powierzchni wiek drugiej próbki zosta³ prawdopodobnie zak³ócony procesami glebowymi. Poziom N — piasków przewia-nych, powsta³ w wyniku procesów eoliczprzewia-nych, w ostatnich kilkuset lat, prawdopodobnie na skutek dzia³alnoœci cz³owieka (wylesianie). Piaski eoliczne pod poziom próchnicznym by³y akumulowane u schy³ku zlodowacenia wis³y (m³odszy dryas — III). Najbli¿sze opracowane stanowisko wydmowe z glebami kopalnymi znajduje siê w dolinie Wis³y k. Dêblina (¯arski, 1989, 2002) oraz w Ca³owaniu (Schild, 1975, 1982).

Rozwój rzeŸby terenu

Omawiany teren znajdowa³ siê w zasiêgu zlodowacenia warty (fig. 1, ¯arski, 2004). Doli-na Ma³ej Bystrzycy powsta³a w miejscu odp³ywu wód lodowcowych sprzed czo³a l¹dolodu. Zag³êbienie Ma³ej Bystrzycy w okoli-cy Huty Radoryskiej powsta³o po wytopieniu siê bry³y martwego lodu. Procesy erozyjne zwi¹zane z odp³ywem wód wodnolodowco-wych pradolin¹ Ma³ej Bystrzycy przyczyni³y siê do pog³êbienia obni¿enia. Po ustaniu przep³ywów, w obni¿eniu powstaje jezioro zastoiskowe, w którym by³y akumulowane mu³ki (ryc. 2, 4).

W interglacjale eemskim w obni¿eniu Huty Radoryskiej i dolinie Ma³ej Bystrzycy by³y aku-mulowane osady piaszczyste, w warunkach wolnego przep³ywu rzecznego (ryc. 2). W staro-rzeczach nastêpowa³a akumulacja osadów bio-genicznych. W okresie zlodowacenia wis³y (vistulu), nastêpowa³a kontynuacja niskoenergetycznych przep³ywów rzecznych — by³y akumulowane osady drob-nopiaszczyste (ryc. 2). W okolicy Huty Radoryskiej powsta³a ³acha odsypowa, w kszta³cie d³ugiego pó³wyspu. W koñcu zlodowacenia wis³y, w m³odszym dryasie (III), nast¹pi³ rozwój procesów eolicznych. Uformowana zosta³a wydma w Hucie Radoryskiej. Usta³y przep³ywy rzeczne. Powsta³o rozleg³e jeziorzysko, które przetrwa³o przez pra-wie ca³y okres holocenu. Na pocz¹tku holocenu zaczê³a siê sedymentacja torfów, która trwa³a a¿ po czasy wspó³czene (ryc. 2, 4). Obecnie w izolowanych zag³êbieniach nadal trwa depozycja torfów.

Badania archeologiczne

Zabytki archeologiczne, których przewa¿aj¹ca czêœæ to wytwory krzemienne, pozyskane zosta³y g³ównie z powierzchni wydmy w trakcie kartowania geologicznego w latach 2001–2003. Niezbyt licznego, lecz interesuj¹cego inwentarza dostarczy³y równie¿ sonda¿owe badania wyko-paliskowe, które przeprowadzono na jesieni 2002 r. (ryc. 7). £¹cznie w wyniku prospekcji powierzchniowej i

sonda-E –interglacja³ eemski_{Eemian Interglacial} V –Vistulian_Vistulian H –Holocene_Holocene

datowania C14 C14 datings S2 –zlodowacenie sanu 2_{Sanian 2 Glaciation} O –zlodowacenie odry_{Odranian Glaciation} W –zlodowacenie warty_{Wartanian Glaciation}

wiercenia boreholes torfy peats ¿wiry gravels piaski sands mu³ki silts gliny zwa³owe tills W W W S2 S2 O O 4830 BP9700 BP W H W W W V V E E Stary Patok Wielgolas 180 175 170 165 160 155 180 175 170 165 160 155 m n.p.m m a.s.l m n.p.m m a.s.l C D 0 0,5km ?

Ryc. 4. Przekrój geologiczny CD przez dolinê Ma³ej Bystrzycy Fig. 4. Geological cross-section across Ma³a Bystrzyca river valley

Ryc. 5. Profil (1) kopalnej gleby bielicowej: N — piaski eoliczne, A1 — poziom próchniczny, A2 — poziom wymywania, B1–B2 — poziomy wmywania, B/C — poziom przejœciowy, C — ska³a macierzysta (piaski eoliczne)

Fig. 5. Profile 1 of palaeosol (podsolic): N — aeolian sands, A1 — humus hori-zon, A2 — elluvial horihori-zon, B1–B2 — iluvial horizons, B/C — transitional horizon, parent rock (aeolian sands), C —parent rock (aeolian sands)

gêbokoœæ (m) depth (m) S N 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5

Ryc. 6. Profil 2 kopalnej gleby bielicowej; objaœnienia jak na ryc. 5 Fig. 6. Profile 2 of palaeosol (podsolic); explanation as Fig. 5

¿y, pozyskano 344 wytwory krzemienne oraz kilkanaœcie fragmentów ceramiki.

Materia³ archeologiczny tworzy³ na powierzchni wydmy trzy oddzielne, choæ niezbyt wyraŸne strefy (A, B, C), o dekoncentrycznym uk³adzie i raczej s³abym nasyce-niu zabytkami (ryc. 7). Strefa: A — 304 sztuk, B — 27 sztuk, C — 13 sztuk (tab. 1)

Niestety, w oparciu o posiadane dane trudno jedno-znacznie okreœliæ, czy skupiska s¹ sztuczne, wywo³ane teraŸniejsz¹ dzia³alnoœci¹ cz³owieka, czy mo¿e odzwier-ciedlaj¹ jakieœ pierwotne uk³ady przestrzenne.

Wykop sonda¿owy o powierzchni 6 m2zosta³ za³o¿ony w niezniszczonej czêœci wydmy, w obrêbie strefy okreœlo-nej jako strefa A. Prace rozpoczêto od usuniêcia warstwy ok. 70 cm wspó³czeœnie nawianego piasku a¿ do poziomu próchnicznego kopalnej gleby. Od tego momentu

rozpo-czêto metodyczn¹ eksploracjê. Pionowo materia³ archeolo-giczny by³ lokalizowany w obrêbie 10 cm warstw mecha-nicznych, poziomo zaœ w ramach metrów kwadratowych dodatkowo podzielonych na cztery æwiartki (ryc. 7). Ca³a zawartoœæ osadów zosta³a przesiana. Równolegle do badañ wykopaliskowych by³ prowadzony zbiór powierzchniowy w obrêbie pozosta³ych koncentracji.

Materia³ archeologiczny szczególnie intensywnie wystêpowa³ na granicy sp¹gu glebowego poziomu A1 i stropu poziomu A2, w ni¿szych warstwach A2-B1 by³ rejestrowany ju¿ sporadycznie.

Prezentacja materia³u

Na stanowisku wystêpuj¹ trzy rodzaje surowca krzemien-nego (tab. 2, ryc. 8). W zdecydowanej przewadze iloœciowej wystêpuje krzemieñ kredowy ba³tycki, nastêpnie krzemieñ œwieciechowski (szary — bia³o-nakrapiany) oraz reprezentowany tylko przez dwa okazy krzemieñ czekoladowy.

Ze wzglêdu na niewielk¹ liczb¹ artefaktów zarejestro-wanych w toku prac wykopalisko-wych (22 sztuki), zostan¹ one omówione ³¹cznie z materia³ami zebranymi z powierzchni. Pozyska-ny zbiór sk³ada siê niemal wy³¹cznie z zabytków krzemien-nych, w przewa¿aj¹cej wiêkszoœci od³upków, choæ wyst¹pi³y i wióry oraz trudne do interpretacji ³uski i okruchy (tab. 1), a tak¿e formy wydzielone (³¹cznie 15 sztuk), z czego 7 sztuk to rdzenie, a 8 sztuk narzêdzia. N S W E reper mark B A C wykop archeologiczny archaeological trench 0 5 10m

Ryc. 6. Plan stanowiska Huta Radoryska 1 Fig. 6. Plan of the site Huta Radoryska 1

Koncentracja Concentration of artefacts Krzemieñ œwieciechowski Œwieciechów flint Krzemieñ czekoladowy Chocolate flint Krzemieñ kredowy ba³tycki Erratic flint Krzemieñ przepalony Burned flint A 25 12 184 83 B 6 1 16 4 C – – 11 2 Razem total 31 13 211 89

Tab. 2. Rodzaj i udzia³ iloœciowy surowca krzemiennego w poszczególnych koncentra-cjach

Table 2. Kind and quantity of flint material in particular concentrations

Koncentracja Concentration of artefacts Rdzenie Cores Narzêdzia Retouched tools Wióry/FRG Blades/FRG Od³upki/FRG Flakes/FRG Okruchy Crushed pices Razem Total A 5 12 72 57 158 304 B 2 1 6 4 14 27 C – – 5 – 8 13 Razem total 7 13 83 61 180 344

Tab. 1. Rodzaj i iloœæ zabytków w poszczególnych koncentracjach Table 1. Kind and quantity of flint artefacts in particular concentrations

W trakcie badañ natrafiono równie¿ na kilka drobnych fragmentów ceramiki o bli¿ej nieokreœlonej chronologii.

Krzemienne formy wydzielone to:

‘ 2 rdzenie klockowate ze zmienion¹ orientacj¹, wió-rowo-od³upkowe, bez œladów zaprawy, jeden z nich silnie przepalony (ryc. 9 pozycja: 1, 2),

‘2 rdzenie sto¿kowate, jednopiêtowe, wiórowe, z zapraw¹ piêty i ty³u (ryc. 9 pozycja: 3, 4),

‘rdzeñ na okruchu termicznym, ze œladami eksploata-cji ³uszczniowej (ryc. 9 pozycja 5),

‘rdzeñ dwupiêtowy, od³upkowy z szerok¹, p³ask¹ od³upni¹, przypominaj¹c¹ nieco rdzenie ³uszczniowe (ryc. 9 pozycja 6),

‘rdzeñ beczu³kowaty, dwupiêtowy, wiórowy, z zapraw¹ piêt i ty³u (ryc. 9 pozycja 7),

‘regularny drapacz ³ukowy na od³upku (ryc. 10 pozy-cja 1),

‘nieregularny, du¿y drapacz równie¿ wykonany z od³upka o nieudanym lub silnie wyzyskanym drapisku (ryc.109 pozycja 2),

‘przepalony fragment skrobacza na fragmencie wióra (ryc. 10 pozycja 3),

‘przek³uwacz wykonany na jednopiêtowym niewielkim wiórze z krzemienia czekoladowego (ryc. 10 pozycja 4),

‘przepalony, niewielki fragment liœciaka z retuszem trzonka na stronê górn¹ (ryc. 10 pozycja 5); wykonany by³ on z krzemienia czekoladowego, w przypadku tej formy nie mo¿emy wykluczyæ ¿e mamy do czynienia nie z trzonkiem ostrza, a ¿¹d³em przek³uwacza,

‘2 od³upki ze œladami retuszu (ryc. 10 pozycja: 6, 7), ‘bifacjalny grocik trzoneczkowaty (ryc. 11). Po jed-nej stronie pokryty retuszem lameralnym na ca³ej powierzchni po drugiej zaœ zaretuszowany tylko w czêœci przykrawêdnej.

Analiza kulturowo-chronologiczna

Przy zastosowaniu metody archeologicznej datowanie badanego inwentarza, wykonane mo¿e zostaæ jedynie w kon-tekœcie przynale¿noœci kulturowej. Nie jest to jednak zadanie proste, bior¹c pod uwagê, ¿e jest to inwentarz ubogi w formy charakterystyczne. Tak wiêc powi¹zanie omawianego zespo³u z konkretn¹ jednostk¹ archeologiczn¹ mo¿liwe jest wy³¹cznie na podstawie obserwacji pewnych szczegó³ów sty-listycznych oraz technologicznych, skonfrontowanych z zestawem typologicznym rdzeni oraz narzêdzi.

Wielkoœæ rdzeni, sposób ich eksploatacji, jak i rodzaj uzyskiwanego pó³surowca, wskazuje na technologiê mezo-lityczn¹. Materia³ ten wydaje siê najbli¿szy kulturze komor-nickiej (rdzenie ze zmienion¹ orientacj¹) oraz chojnicko-pieñkowskiej (rdzenie jednopiêtowe, sto¿kowa-te) (Koz³owski, 1972, 1975; Koz³owski & Koz³owski, 1975; Wiêckowska, 1975). Nie-wykluczone jest jednak, zw³asz-cza w przypadku rdzeni ³uszczniowych, ¿e mog¹ mieæ one wiek znacznie póŸniejszy. Analogiczna sytuacja dotyczy drapaczy i od³upków retuszowa-nych, które powi¹zane mog¹ byæ z wieloma jednostkami kulturo-wymi.

Jedyne formy, które mo¿emy spróbowaæ nieco dok³adniej umiej-scowiæ w czasie to fragment liœcia-ka (ryc. 10 pozycja 5), pod wzglêdem cech formalnych ahrens-burskiego (retusz na stronê górn¹), co pozwala³a datowaæ to ostrze na okres paleolitu schy³kowego. Druga forma to grocik trzoneczkowaty (ryc. 11), który z du¿¹ ostro¿noœci¹ wi¹zaæ mo¿emy z kultur¹ ³u¿yck¹ i datowaæ na epokê br¹zu (Borkow-ski & Kowalew(Borkow-ski, 1997). Niestety, w trakcie prowadzonych prac nie uda³o siê w sposób jednoznaczny

3 0 1 2 3 4 5 cm 5 1 2 7 4 6

Ryc. 9. Rdzenie krzemienne: 1, 2 — rdzenie ze zmienion¹ orientacj¹, 3–5 — rdzenie jednopiê-towe, 6–7 — rdzenie dwupiêtowe

Fig. 9. Flint cores: 1, 2 —multiple striking platform cores, 3–5 single striking platform cores, 6–7 — double striking platform cores

Warszawa Huta

Radoryska

krzemieñ œwieciechowski Œwieciechów flint krzemieñ czekoladowy

chocolate flint krzemieñ kredowy ba³tyckierratic flint 0 100 km

Ryc. 8. Wystêpowanie krzemieni znalezionych na stanowisku Fig. 8. Distribution of flints which found in the site

okreœliæ poziomu zalegania artefaktów tak z paleolitu schy³kowego (?), jak i z epoki br¹zu. Spowodowane jest to tym, ¿e akurat te elementy by³y znajdowane bez kontekstu stratygraficznego, w zniszczonej czêœci wydmy.

Wnioski

1. Zag³êbienie Ma³ej Bystrzycy ko³o Huty Radoryskiej powsta³o po wytopieniu siê bry³y martwego lodu na szlaku odp³ywu wód wodnolodowcowych w czasie l¹dolodu war-ty zlodowacenia œrodkowopolskiego.

2. W czasie interglacja³u eemskiego i w okresie zlodo-wacenia wis³y w obni¿eniu Ma³ej Bystrzycy deponowane by³y drobnopiaszczyste osady rzeczne. W holocenie istnia³o tu rozleg³e jeziorzysko w którym akumulowane by³y torfy.

3. Wydma w Hucie Radoryskiej powsta³a w m³odszym dryasie (III) na wczeœniej uformowanym pó³kolistym odsypie rzecznym.

4. W okresie atlantyckim wykszta³ci³a siê gleba bielicowa, która w okresie subatlantyckim zosta³a przysypana piaskami eolicznymi. W obrêbie kopalnej gleby (poziom A1) zosta³a znaleziona wiêkszoœæ zabytków krzemiennych.

5. Na stanowisku archeologicznym w Hucie Radoryskiej znaleziono trzy rodzaje surowca krzemiennego: narzutowy ba³tycki, œwieciechowski, oraz czekoladowy.

6. Na powierzchni czêœciowo wyeksploatowanej wydmy udokumentowane zosta³y zabytki krzemienne z okresu póŸnego paleolitu, mezolitu (kultura komornicka lub chojnicko-pieñkowska), neolitu, epoki br¹zu (kultura ³u¿ycka) oraz artefakty z czasów nowo¿ytnych.

7. Œlady ludzkiego pobytu na wydmie w Hucie Radory-skiej datuj¹ siê od schy³ku zlodowacenia wis³y, a¿ po czasy wspó³czesne, tj. na okres ponad 10 000 lat.

Literatura

BORKOWSKI W. & KOWALEWSKI M. 1997 — Krzemienne groty strza³ z epoki br¹zu z terenów Mazowsza i Podlasia, [W:] Lech J., Piotrkowska D. (red.), Z badañ nad krzemieniarstwem epoki br¹zu i wczesnej epoki ¿elaza. PWN: 205–215.

KONDRACKI J. 2001 — Geografia fizyczna Polski. PWN. KOZ£OWSKI J.K. & KOZ£OWSKI S.K. 1975 — Pradzieje Europy od XL do IV tysi¹clecia p.n.e. PWN, Warszawa: 309–310, 316–318. KOZ£OWSKI S.K. 1972 — Pradzieje ziem polskich od IX do V tysi¹clecia p.n.e. PWN: 56–90, 172–205.

KOZ£OWSKI S.K. 1975 — Zró¿nicowanie kulturowe Europy w X–V tysi¹cleciach p.n.e. Warsaw Uniwersity Press, Warszawa: 119–120, 124–125.

KRYGOWSKI B. 1964 — Graniformanetria mechaniczna — zastoso-wanie, teoria. Pr. Kom. Geograf.-Geol., Pozn. Tow. Przyj. Nauk., 4. KRÓLIKOWSKI L. (red.) 1986 — Album gleb Polski. PTG PWN, Warszawa.

PAZDUR A. 2002 — Sprawozdanie nr 1/2002 wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C-14 w laboratorium C-14. Inst. Fizyki Politech. Œl¹skiej w Gliwicach. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003. PAZDUR A. 2003 — Sprawozdanie nr 4/2003 wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C14 w laboratorium C-14. Inst. Fizyki Politech. Œl¹skiej w Gliwicach. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.

SCHILD R. 1969 — Uwagi o stratygrafii archeologicznej wydm œródl¹dowych. Pr. Geogr. PAN, 75: 145–162.

SCHILD R. 1975 — PóŸny paleolit, [W:] Chmielewski W., Hensel W. (red.), Prahistoria ziem polskich. T. 1, Paleolit i mezolit. Ossolineum, Warszawa.

SCHILD R. 1982 — Stratygrafia archeologiczna wydm œródl¹dowych widziana z Mazowsza. Rocz. Glebozn., 33: 3–4, 59–79.

WIÊCKOWSKA H. 1975 — Spo³ecznoœci ³owiecko-zbierackie wcze-snego holocenu, [W:] Chmielewski W., Hensel W. (red.), Prahistoria ziem polskich. T. 1, Paleolit i mezolit. Ossolineum, Warszawa: 352–378.

¯ARSKI M. 1990 — Nowe stanowisko gleb kopalnych w Stê¿ycy na tle budowy geologicznej. Kwart. Geol., 34: 503–510.

¯ARSKI M. 2002 — Pleistocene river valleys and ice sheet limits in the Southern Mazovian Lowland, Central Poland. Geol. Quart., 46: 147–163.

¯ARSKI M. 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski, 1 : 50 000, ark. Okrzeja wraz z objaœnieniami. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr 74/2003.

¯ARSKI M. 2004 — Strefa marginalna l¹dolodu zlodowacenia warty na WysoczyŸnie ¯elechowskiej, [W:] Zlodowacenie Warty w Polsce, M. Harasimiuk (red.), S. Terpi³owski. UMCS, Lublin: 113–123. ¯ARSKI M., PRZE
DZIECKI M. & PRZASNYSKA J. 2004 — Stanowisko archeologiczne w Hucie Radoryskiej: wyniki badañ geolo-gicznych i archeologeolo-gicznych. Pos. Nauk. Pañstw. Inst. Geol., 60: 16–17. Praca wp³ynê³a do redakcji 15.03.2005 r.

Akceptacja do druku 25.05.2005 r. 3c m 2 1 0

Ryc. 11. Grocik bifacjalny Fig. 11. Bifacial arrowhead

3

0 1 2 3 4 5 cm

5

1 2 4 6 7

¬

Ryc. 10. Narzêdzia krzemienne: 1–3 drapacze, 4 — przek³uwacz, 5 — fragment liœciaka trzoneczkowatego, 6–7 — od³upki retuszowane Fig. 10. Retouched tools: 1–3 — scrapers, 4 — perforator, 5 — frag-ment of tangent point, 6, 7 — reto-uched blades