View of Z zagadnień leksyki religijnej w słownikach rosyjsko-polskich i polsko-rosyjskich

IR Y D A G R EK -PA BISO W A , IR E N A M A R Y N IA K O W A Warszawa

Z ZAGADNIEŃ LEKSYKI RELIGIJNEJ

W SŁOWNIKACH ROSYJSKO-POLSKICH I POLSKO-ROSYJSKICH

Leksyka religijna Sianowi dział bardzo szeroki, obejm uje w iele zakresów tematycznych. Z punktu widzenia słow nikarza m ożna ją podzielić na dwie grupy. Pierwsza - to wyrazy popularne, często używane w życiu codziennym , jak 6 o r, 6o*hB, cnfiiąeiiiiHK, M onax, hoct, u,epKOBi>; kościół, ksiądz, zakonnica, p a­ rafia, msza itp. To słownictwo jest w słow nikach na ogół nieźle reprezen to w ane (stosownie do objętości słow nika) i ze stopniem błędów w przekładzie nic p rze­ kraczającym ilości błędów w innych działach leksyki. G ru p a druga w tym um ow ­ nym schematycznym podziale obejm uje leksykę religijną typu term inologicznego, również bardzo zróżnicow aną - poczynając od wyrazów ze znaczeniem ściśle m a­ terialnym , przedm iotowym, kultowym, a kończąc na pojęciach filozoficzno-teo­ logicznych. W dalszym ciągu pracy zajmiem y się dwoma tem atycznym i zakresam i religijnego słownictwa term inologicznego: nazwami świąt i nazwam i szat litu r­ gicznych.

Słownik ogólny, o dużej nawet objętości, przy doborze haseł kieruje się pew­ nymi przesłankam i narzuconym i ilością arkuszy, rodzajem odbiorcy, życzeniem wydawcy ilp. Musi więc wyważyć m iejsce dla każdego działu leksyki. W praktyce autorzy słowników dwujęzycznych ustalając zestaw haseł dla języka wyjściowego, opierają się na istniejących zestawach haseł zawartych w słow nikach opisowych danego języka, poszerzając je lub skracając według subiektyw nej oceny. D latego też zwykle w słownikach dwujęzycznych słownictwo term inologiczne okazuje się niepełne i niekonsekw entnie dobrane. Dotyczy to rów nież słownictwa religijnego. Użytkownicy słownika szukający przekładu term inologii religijnej nie znajdują rozwiązania większości lcksemów sprawiających im tru dn ość w przekładzie. N ale­ ży więc dążyć do tego, by słowniki dwujęzyczne o większej objętości pewne działy term inologii religijnej przedstaw iały wyczerpująco.

Nazwy świąt kościelnych prawosławnych i katolickich stanow ią dział dość wąski i raczej zamknięty. Przypatrzm y się im w większych słow nikach

rosyjsko--polskich i polsko-rosyjskich. W ytypowane zostały do tego celu następujące słow niki - p o dane w porządku chronologicznym : wydany w 1841 r. słownik ro ­ syjsko-polski opracow any przez au to ra podpisującego się inicjałam i A. R .4; słow nik rosyjsko-polski i polsko-rosyjski opracow any przez F. A. P otockiego2; słow nik rosyjsko-polski i polsko-rosyjski J. Bohuszcwicza z początku XX wie­ ku 3; słow nik rosyjsko-polski A. M irowicza, I. Dulewiczowej, I. Grek-Pabisow ej, I. M aryniakow ej4 i słow nik polsko-rosyjski D. H essena, R. Stypuły5; słownik polsko-rosyjski R. Stypuły, H. Kowalowej wydany w 1975 r.6 i jedyny znany nam rosyjsko-polski słow nik specjalistyczny z zakresu term inologii cerkiewnej A. Z noski wydany w 1983 r.7

T rzeba m ieć na uwadze, że słowniki rosyjsko-polskie w haśle wyjściowym m ają nazwy świąt prawosławnych, zaś słowniki polsko-rosyjskie — świąt kato ­ lickich.

Praw osław ie obchodzi w ciągu roku poza W ielkanocą, zwaną c b o t i o g

X pHCTOBO B o c K p e c e H H o a l b o n a c x a , d w a n a ś c i e w i e l k i c h ś w ią t o k r e ś l a n y c h j a k o ziB aH aA O C H T iio n p a3A H H K H , Są t o tr z y ś w i ę t a r u c h o m e : b x q a r o c n o - a e H b b H e p y c a i H M , b o3h o c g h h p f o c i i o a h g, nH T H źtecH T H H ii,a lu b c o -

u ig c t b h g c B H T o r o z i y x a n a a n o c T o i O B o r a z ś w i ę t a n i e r u c h o m e : p o H ź io c T - BO XpHCTOBO, CorOHBJIOHHQ lu b JCpGffl,GHHG rOdlO ŹUIG, CpGTCIIHG TOC- n oztH G , 6naroB G m ,G H H G G oxcH eñ M aT G pH , n p c o fip a x c o H H G r o c n o ź u i e , y c - nGHHG 6 o * H G H MHTGpH, pOXC/ieCTBO npG C B H T U e G orO pO A H II,«, B 03A B H - XCGHHG UGCTHOrO H 3KHBOTBOpHIII,GrO KpGCTa TOCnOAIIH, BBCAGHHG BO x p a M npGCBHTHH f i o r o p o z t m p í . P o z a ty m s z e r e g m n i e j s z y c h , l e c z s z c z e g ó l n i e p o p u l a r n y c h , j a k o 6 p c 3 a H H G r o c i i o á H G , n o ic p o B 6oxchgíi M a T o p H , y c o i a i o -

b g h h g r i a B H c b. H o a m i a K p G C T H T P iH , p o * z ie c T B O H o a m i a ITpeaTG UH H K pO C T H T G M rOCIIOAHH, A PH b CBHTHX nCpBOBGpXOBHUX ailOCTOBOB

1 Słow nik rosyjsko-polski ułożony p rze z A . R. T. 1-2. Warszawa 1841. W tekście skrót: [A. R.j. 2 Słow nik polskiego i rossyjskiego języku opracow any p o d łu g najnowszych i najlepszych źródeł przez

F. A . Potockiego. Część pierwsza: pobko-rossyjska. Wyd. 2. Lipsk 1877. Część druga: rossyjsko-pobka. Wyd.

3. Leipzig 1876. W tekście skrót: [Pot.].

3 J. B o h u s z e w i c z . N o n y dokładn y słow nik rosyjsko-pobki. W arszaw a-Ł ód ź. B.r. W tekście skrót: [Boh.]; t e n ż e . N ow y dokładn y słow nik pobko-rosyjski. Warszawa - Ł ó d ź . B.r. (oprawiony w Rawie Ruskiej w 1914 r.).

4 A M i r o w i c z , 1. D u i e w i c z , I. G r e k - P a b i s , 1. M a r y n i a k. Wielki słownik

ro syjsk o -p o b k i W arszaw a-M osk w a 1970 (wyd. uzupet. i popr. W arszaw a-M oskw a 1987). W tekście skrót:

[W iel.j.

' D . II e s s e n, R . S t y p u ! a. Wielki słow nik pobko-rosyjski. W arszaw a-M oskw a 1967. R. S t y p u t a, G . K o w a l o w a . Słownik pobko-rosyjski. W arszaw a-M oskw a 1975. 7 Ks. A . Z n o s k o. M ały słow nik wyrazów staro-cerkiewno-słowiańskich i terminologii cerkiewtto-

IleT pa u IlaBna, a g h e c b h t h t g u h H m conaa ^yiio T B o p n a. Innych świąt nic

będziemy omawiać, gdyż nie odnotow ują ich żadne słow niki dwujęzyczne. Każde z wymienionych świąt ma nazwę p ełn ą kościelną, niejako oficjalną, stosow aną term inologicznie i odpow iednią nazwę skrócon ą, jak gdyby zuni- werbizowaną na użytek potoczny. A więc np. B0 3z iB H * e H H e n e c T i i o r o h >kh- B O T B o p a ią e r o K p e c T a r o cn o ^ tH H i po p rostu b o3z ib h*g h h o, c p o T e i i b o r o c n o z u i e i c p e T e n b e . O bowiązkiem leksykografa jest oczywiście o dn o to w a­ nie nazwy oficjalnej, ale też niepom inięcie nazwy potocznej. Jeżeli uzna za stosow ne wyjść od potocznej, nic pow inien zapom nieć pow iedzieć i o oficjalnej

- najlepiej z odpow iednim kw alifikatorem .

Tymczasem w słownikach nazwy świąt w ystępują bardzo różnic. W ram ach jednego słownika pewne święta m ają nazwy pełne, inne tylko skrócone, często obie form alnie podane jako rów norzędne. Np. w [Pot.] b o3a b h*o h h o u e c T - J io r o K p e c T a 8 z opuszczeniem członu » (H B O T B o p H ią e r o , w [A. R.] b o3 ^b h-

sco h h c K p o c T a z opuszczeniem dwu członów, lub tylko po toczną, zuniw erbi- zowaną b o3z ib h*o h h o [Znos.]. P odanie pełnej lub skróconej nazwy zależy

głównie od okresu i miejsca wydania słownika. N ajpełniej pokazane zostały one w słowniku Potockiego, na drugim miejscu pod tym względem sto ją słow niki Bohuszewicza i najstarszy [A. R.], a więc słowniki wydane przed pierw szą w ojną światową. N iestety, praw dopodobnie w skutek program ow ej atcizacji, u stęp u ją im znacznie, mimo większej objętości, oba W ielkie słow niki rosyjsko-polski i polsko-rosyjski wydane w ostatnim dw udziestoleciu. D o p iero trzecie wydanie

Wielkiego słownika rosyjsko-polskiego braki w tym zakresie częściowo uzupełnia.

D aje się zauważyć ilościowa zależność term inologii religijnej od o kresu wydania słownika, natom iast jej d obór i sposób przedstaw ienia ocenić należy jak o przy­ padkowy we wszystkich słownikach. Na przykład, chronologicznie na 19 wym ie­ nionych świąt dwutomowy słownik [A. R.] podaje 13, przy czym spośród n a j­ większych pom ija b x o4 rocnoztenb b H epycaiH M i p o a c z ie c T B o B o r o p o z i H - u,ii, daje zaś m niejsze święta. Słownik [Pot.] podaje rów nież 13 w ielkich świąt, pom ijając te same. Słownik [Boh.] zamieszcza 8 świąt, pom ija takie jak b o c -KpGCOHHO, Kp01H,0HH0, BBO^OHHO, B 0 3 H e C e iIH e , pOSCAeCTBO 6 o r o p 0 4 H H H i inne. [Wiel.] podaje 8 nazw, pom ija takie jak BBe/ieiiHe, b o 3 / I b h j k 0 h h o ,

cpoTeime, Bxoit rocnoziGHb b HepycauHM, po*,aecTBO BoropoAHipi.

Dla porów nania: rosyjsko-polski słownik pod redakcją J. D w oreckicgo napisany i wydany w Moskwie w 1941 r., uzupełniony i popraw iony w 1964 r., zawierający

D ane ze słowników przytaczamy z pom inięciem form gramatycznych, które są nieistotne dla niniejszego tematu. Pisownię starą uwspółcześniamy, zachowujemy natomiast pisow nię wielkich i małych liter. W tekście, gdzie nazwy świąt nie stanowią cytatu ze słownika, wprowadzamy pisow nię obowiązującą w e współczesnym języku rosyjskim.

aż 65 tysięcy haseł podaje tylko zuniw erbizow anc nazwy b o c k p o c o iih o i n a c - x a , n p e o 6 p a * e H H e , p o x , a e c T B o o r a z t p o h i i,h h a o h b, czyli święta, którym tow arzyszą liczne obrzędy ludowe.

N adzieję leksykografów, leksykologów i językoznawców rusycystów a także tłum aczy na uporządkow anie term inologii religijnej i popraw ny jej przekład obudził wydany w 1983 r. M aty słow nik wyrazów staro-cerkiewno-słowiańskich i

terminologii cerkiewno-teologicznej księdza A. Z noski9, ale w praktyce okazał się

o n opracow aniem posiadającym różnego rodzaju braki. O tóż w słowniku tym, gdzie należało spodziew ać się wszystkich 19 świąt, mamy tylko 14, a spośród największych (ABanaAocjiTux) nic wym ieniono takich, jak npoo6paxciiH C i p o * ztecrrBO 6oropoA H ipi.

W dwujęzycznym słow niku ogólnym nazwa święta zwykle nic stanow i odręb ­ nego hasła. W śród elem entów składowych takiej nazwy' znajdują się wyrazy posp o lite, którym pośw ięcone są oddzielne artykuły hasłowe. Nazwa święta może stanow ić, zależnie od przyjętej konwencji, bądź oddzielne znaczenie, bądź zwrot frazeologiczny. M usi to być jed n ak w obu wypadkach nazwa pełna, analogicznie do podaw anych nazw świąt niekościelnych. Nazwy potoczne, skrócone winny zna­ leźć swoje m iejsce obok pełnych według przyjętego w danym słowniku układu. N astęp n ą bardzo ważną i niezm iernie tru d n ą spraw ą są odpow iedniki polskie i ich charakter. Należy pam iętać, że poruszam y się w o brębie jednej religii chrześcijańskiej, ale dwu języków słow iańskich, z których każdy reprezentuje inne wyznanie. Istnieją więc duże podobieństw a, ale i wielce kłopotliw e dla dob o ru ekw iw alentów sem antycznych i leksykalnych różnice. Pracę utrudnia w ystępow anie w obu językach dwu obocznie stosowanych nazw dla jednego świę­ ta lub też przypadanie w obu wyznaniach dwu różnych świąt na jeden dzień. Przykładem oboczności są nazwy B o c ic p e c G H H e r o c n o z i H o i n a c x a , x p o - ią e H H e i 6 o r o H B it e n H O , n a T H Z te c iiT H H n a i t p o h i i,h h ziemi. Są to nazwy

motywowane różnym i zdarzeniam i biblijnym i: nuTHiiecnTiiHua, bo zdarzenie m iało m iejsce w 50 dni po zmartwychwstaniu, zaś T p ó H itjiH a p h ł - od Trójcy

P rzenajśw iętszej - święta ku czci Z esłania D ucha Świętego na Apostołów; r p e i ą e H H e od chrztu Jezusa i O o r o H r a e i iH e - nazwa motywowana ukazaniem się D ucha Świętego. Przykładem dwu różnych świąt przypadających jednego dnia je st o6pe3aH ne rocnoztue i Nowy R ok. O bchodzenie Nowego R oku tak dale­ ce w życiu zdom inow ało u pam iętnienie zdarzenia z życia Jezusa, że nazwa tego św ięta p o m inięta została we wszystkich słow nikach ze słownikiem term inologii cerkiew nej ks. Z noski włącznie.

A naliza słowników pozw oliła wyłonić kilka sposobów dobierania ekwiwalen­ tów polskich do wymienionych najważniejszych świąt prawosławnych.

O

Dla niektórych świąt istnieją w p ełni adekw atne od pow iedniki p o lsk ie, np.

óiaroBoiąeHHG npccBHToń 6oropoAHu,H w słow nikach starych Zw iastow anie

Panny Maryi, w [W iel.] Zwiastow anie (Najświętszej M arii Panny), [Z nos.] ...

święto Zwiastow ania NM P\ B03HeceHHe rocnoAH e - w starych słow nikach

Wniebowstąpienie Pańskie, it. święto Wniebowstąpienia Pańskiego, w [Boh.] Wnie­ bowstąpienie (św ięto), w [W iel.] W niebowstąpienie i w [Z nos.] ... W niebo­ wstąpienie-, npeoGpasceiiHe rocn oA u e - w starych święto Przemienienia P a ń­ skiego, w [W iel.] tylko Przemienienie. W [Z nos.] brak hasła n p e o 6 p a * o iiH e , natom iast pod przym iotnikiem npoo6pa*oncKHH mamy odpow iednik: ... doty­ czący święta Przemienienia Pańskiego-, B03ABH*eiiH0 u o cT iio ro h j k h b o t -

B opniąero KpecTa rocnoA iin - w starych słow nikach podniesienie iw . Krzyża,

w [W iel.] brak hasła, w [Znos.] bo3Abh*0Hhg Podwyższenie Krzyża Pańskiego. Z c zm ienionym form alnie członem , lecz z zachow aniem identyczności sem an ­ tycznej występuje nazwa po*A ecTBo x p h c t o b o - B oże N arodzenie.

Przy nazwach świąt, które nie mają w p ełni adekwatnych odpow iedników ,

stosow ane są inne sposoby przekładu: 1) tłum aczenie nazwy rosyjskiej,

ew entualnie w niektórych słownikach rów nież p odanie nazwy św ięta k atolick iego przypadającego na ten sam dzień; 2) zacytow anie nazwy rosyjskiej z wyjaś­ nieniem ; 3) podanie nazwy o innej motywacji. Na przykład ycn eiiH e 6 o * e ił MBTopn - stare słow niki Wniebowzięcie N M P, [W iel.] zaśnięcie Najświętszej Panny Marii, [Znos.] Uśpienie a. Wniebowzięcie NM P. R ó żn ice w nazwach tego święta są wynikiem różnic dogmatycznych. CpeTeHbe ro cn o A iic — w [A. R.] i [Pot.] święto Oczyszczenia Najświętszej Panny, [Boh.] oczyszczenie (św ięto ), [Znos.] święto Spotkania Pańskiego. Ilp oo6p a*eH H e rocnoA a 6 o r a h cn aca HHcyca XpHcra - w słownikach nazwa potoczna cn ac. [W iel.]: Przemienienie Pańskie, [Z nos.], ... Spas: tradycyjna nazwa święta Przemienienia Pańskiego.

IIoKpoB npocBHTofi GoropoAHii,« - w słow nikach noicpoB - [W iel.]: j t o k -

poB ... cerk. święto pokrow u

(

K onieczność stosow ania różnych zasad przekładu wynika zarów no ze sposobu urabiania nazwy święta na podstaw ie innej motywacji, jak i z różnic zwy­ czajowych, np. w polskiej nazwie św ięta M atki B oskiej zw anego po rosyjsku ycnoHbo - m ianow icie w nazwie Wniebowzięcie M arii Panny ek sp on u je się inny m om ent zdarzenia biblijnego niż w nazwie rosyjskiej ycn oiib o: zaśnięcie. Podobnie nazwa cpcTeHbo rocnoAHe pow stała na zasadzie innej m otywacji, tzn. podkreślenia innego aspektu tego sam ego zdarzenia w dziejach R odziny Świętej. Nazwa rosyjska przekazuje fakt spotkania przez Sym cona D zieciątka Jezus przyniesionego do świątyni, zaś nazwa polska fakt oczyszczenia Jego Rodzicielki.

Święto Oczyszczenia N M P, czyli cpeTOHbe rocn ozm e nosi też nazwę polską św ięta M atki Boskiej Gromnicznej. Nazwa ta wywodzi się od zwyczaju święcenia w tym dniu świecy. Tym ostatnim przykładem przechodzim y do kolejnego spo­ sobu pow staw ania nazw ~ do nazw tworzonych na zasadzie nazywania obyczajów towarzyszących zdarzeniu biblijnem u. Takim i nazwami są, obok M atki Boskiej

Gromnicznej, np. nazwy — polska Niedziela Palm owa i rosyjska BcpCiioe b o c -

rp e c e H b e lub Bep6nHii,a od słania pod nogi C hrystusa liści palmowych. P o ­ dobnie polska nazwa święta Z esłanie D ucha Świętego - Zielone Św iątki zwią­ zana jest ze zwyczajem m ajenia świątyń i dom ów zielenią.

Sytuację szczególną, nie mieszczącą się w ram ach wyżej opisanych kategorii, mamy z nazwą św ięta K p e i ą o H H e rocnozuie i jej polskim odpow iednikiem w

słow nikach. Jest to św ięto przypadające na dzień 6 stycznia. U prawosławnych ma ono dwie nazwy KpeiąetiHe rocn o zu ie i 6oroHBJiennc. (W edług [Znos.] 6oroitBioHHO jest liturgiczną nazwą C hrztu Pańskiego). W opisach, np. w K a­ lendarzu Prawosławnym, form ułuje się tę nazwę jak o CoronBEoiiHC h i h r p c - ląeHHe rocnoztuo. W K ościele katolickim na ten sam dzień przypada Święto

Objawienia Pańskiego inaczej Trzech Króli. (W [Znos.] odpow iednikiem święta

Kpein,eHne ro c n o zw e jest w łaśnie Trzech Króli). Są to nazwy świąt w obu wyznaniach zw iązane z różnymi odległymi o 30 lat wydarzeniami w życiu Jezusa. W K ościele katolickim uroczystość C hrztu C hrystusa obchodzim y w pierwszą niedzielę po święcie Trzech Króli. O pierając się jed n ak na biblijnych zapisach związanych z wym ienionymi uroczystościam i, wiemy, że święto SorofiB iciiH e nie odpow iada katolickiem u świętu O bjaw ienia Pańskiego. Słusznie więc ks. A. Z nosko przy nazwie óoroHBioHHO daje odpow iednik święto Chrztu Pań­

skiego, ale nic ma racji, gdy hasło rp e ią eiiH e rocnoztuo tłumaczy jako święto Trzech Króli. W słow nikach rosyjsko-polskich znajdujem y następujące rozwią­

zania tych nazw: ó o ro stra c u H e - [A. R.] i [Pot.] Święto trzech królów, zja­

wienie Pańskie-, [Boh.] i [W iek] b rak hasła, [Znos.] 1. Epifania: liturgiczna nazwa święta Chrztu Pańskiego ... Kpein,eHHe - [A. R.] ... święto trzech króli; [Pot.] 2. (Epiphanias) święto trzech króli (królów), Zjawienie Pańskie; [Wick] (święto) Trzech Króli; [Znos.] święto Epifanii (Jordanu), Trzech Króli.

Jak widzimy, ma tu m iejsce krzyżowanie się nazw spow odow ane zapewne o b ­ chodzeniem różnych uroczystości w jednym dniu. Błędu uniknęli autorzy współ­ czesnych słow ników polsko-rosyjskich, stosując jako odpow iednik święta Trzech K róli tłum aczenie i i o k e o h c h h o b o i x b o b (aczkolwiek nie podali pełnej infor­

m acji, gdyż nie odnotow ali święta O bjaw ienia Pańskiego).

A naliza słowników polsko-rosyjskich pokazuje, że przekład nazw świąt kato­ lickich na język rosyjski rów nież nie należy do łatwych. Zauważyłyśmy, że słow niki polsko-rosyjskie z reguły pod ają święta w spólne z prawosławnymi. W yjątkowo o dnotow ują święto Bożego Ciała. Nie znajdujem y natom iast w nich

lakich świąl jak W szystkich Świętych (w kościele prawosławnym je st to inna uroczystość - bcox c b h th x b 3gm ig poccHitcKoń jipoch hb iuh x, obcho dzo ­ ne w drugą niedzielę po Pięćdziesiątnicy), św ięta C hrystusa K róla, Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski i wielu innych. Mamy tu, p od ob nie jak w słow­ nikach rosyjsko-polskich, w charakterze odpow iedników : 1) d ok ład n ą sem an ­ tyczną i leksykalną odpow iedniość, np. Zwiastow anie N ajświętszej M arii Panny - óiaroBGin.GHHG npGCBHToft boropoztnuH ; 2) tłum aczenie, np. Boże Ciaio — npa3AHHK Tona rocnoztiin; Uroczystość N iepokalanego Poczęcia N ajświętszej

Marii Panny - iionopom ioo 3auaTHG, a w słow niku starszym Fr. A. P o to c ­

kiego nawet ócccoMGimoe 3auaTHc IIp g c b h to h B oropoztH nii. N ic znalaz­ łyśmy przykładu, w którym odpow iednik stanow iłoby cytow anie nazwy polskiej z ew entualnym objaśnieniem . Wynika to praw dopodobnie z wyżej w spom nianej sytuacji unikania świąt tylko katolickich.

Innym działem leksyki religijnej jest nazewnictwo szal kościelnych. O g ra­ niczymy się tu do najważniejszych: erHxapi>, o p a p i., n o p y u n ; onHTpaxHjn>, nonc, fc a o H b lub pH3a, caKKoc, oM Ofop, naÓG/ipcHHHK i najiHii,a, cicy- c$i>h, KaMHJiaBKa.

CTHxapb - [A. R.] kom ża, kom eszka, alba kapłańska-, [Pot.] kom ża, kom esz-

ka, alba-, [Boh.] kom ża; [Wiel.] dalm atyka; [Znos.] stycharion a. stychar z

wyjaśnieniem wierzchnia szata liturgiczna diakonów oraz niższej służby kościelnej,

o szerokich rękawach, obszyta galonem. Ż adna z nazw polskich - ko m ża , k o ­ meszka, alba, wydaje się, nic może stanow ić adekw atnego odpow iednika. D latego

należy przyznać rację ks. Znosce, że sięgnął do etym ologii, tworząc nazwy

stycharion, dosłow nie przeniesioną z greckiego, i stychar, będącą zacytowaniem

nazwy rosyjskiej, uzupełniając je stosownym objaśnieniem . (Wielki słow nik

rosyjsko-polski nawet w najnowszym uzupełnionym wydaniu nie u n ik nął błędu).

Opapb — [A. R.] i [Pot.] orar, stuła kapłańska; [Boh.] orar; [W iel.] — brak; [Znos.] orarium a. orara z wyjaśnieniem przywdziewana przez ramię długa, o

szerokości 13-15 cm ozdobiona krzyżykami taśm a o dwóch końcach, z których jeden spada na piersi, drugi - na plecy; jedna spośród szat liturgicznych diakona w Kościele Prawosławnym. Istotnie, najlepszym rozw iązaniem jest tu cytowanie

przez autorów nazwy oryginalnej, gdyż odpow iednik użyty obocznie stuła k a ­

płańska może być odniesiony również do nazw GiiHTpaxHJib i oMo<f.op.

EnHTpaxHJib — to według [A. R.] stuła, p a s zwieszony z obu ram ion kapłana

w obrzędzie greckim; według [Pot.] to sam o; w [Boh.] brak; [W iel.] stuła; [Znos.] epitrachilion z wyjaśnieniem szata liturgiczna noszona w trybie obowiązującym przez kapłanów podczas wykonywania czynności liturgicznych, będąca oznaką urzędu kapłańskiego [...] jest to podw ójnie złożony orarion diakoński, ozdobiony krzyżykami (jej odpowiednikiem w Kościele Rzym skim jest stuła).

(JMOcjjop — w [A. R.] stula arcybiskupia; [P ot,\ p a lium , płaszcz biskupi; [Boh.]

hum erał, paliusz; [Wic!.] - brak; [Znos.] omoforion a. naram nik [...] najważ­ niejsza część biskupiego stroju liturgicznego w form ie ozdobionego krzyżykami szerokiego naszyjnika, o dwóch końcach, z których jeden spada na piersi, drugi na plecy; stanow i oznakę wyższej władzy [...]; odpow iednikiem omoforionu w Kościele

rzymskim jest paliusz.

W szystkie trzy przedm ioty noszące nazwy o p ap b , enH T paxH ib i oMoą.op są ze względu na kształt rodzajem stuły, ale katolicka stuła dla żadnego z nich nie m oże stanow ić adekw atnego odpow iednika. Jeśli chodzi o OMoą>op, to uży­ wany w K ościele katolickim paliusz jest określeniem najbliższym, choć opis podany u Z noski m oże być tylko wyjaśnieniem , a nie odpow iednikiem . Przy nazwie enH T paxH ib słow niki zgodnie pod ają odpow iednik stuła, ale jest to też tylko rodzaj stuły, gdyż np. podręcznik do nauki religii prawosławnej mówi o nim: "enH TpaxH ib ecTL t o t jkg caMuft o p ap n , i i o c h m h h c b 5 I i i i , c h h h k o m

n a rnee h coeztHHOHHUH cnepeAH nyroBHn,aMH"!0.

IIopyuH — [A. R.] narękawniki w ubiorze kapłańskim ; [Pot.] to samo; [Boh.] i [W iel.] brak; [Znos.] n o p y u || iiapyicaBHHK epimanikion in. narękawek: część liturgicznych szat kapłańskich.

W porów naniu z om ówionym i powyżej nazwami świąt przekładalność tych term inów jest trudniejsza, gdyż w ystępują tu duże różnice w zakresie cech m aterialnych desygnatów reprezentow anych przez te nazwy. Ksiądz chodzi w su tan n ie, SaTciiiKa na co dzień w noztpficHHKo. Tu i tu czarna suknia, ale odpow iedniości między tymi nazwami nie ma, bo przecież rep rezen tują różny strój. S tarsze słow niki dawały przy haśle no/TpncuHK sutanna i wyjaśnienie, np. [Pot.] niiaT be h o c h m o c * AyxoBHHMH M naM H , a nowsze słowniki cytują już

tylko nazwę rosyjską, np. [Wiel.] noztpncHHK podriasnik (niestety z n iep re­ cyzyjnym wyjaśnieniem : suknia noszona przez duchownych prawosławnych pod

sutanną; w wyd. z 1987 r. wyjaśnienie popraw iono na ... suknia noszona przez duchownych prawosławnych p o d riasą). W polsko-rosyjskich słownikach współ­

czesnych odpow iednikiem term inu sutanna jest cytowana nazwa cyTaiia, Przedstaw iam y tu słownikowe opracow anie kilku zaledwie nazw szat litu r­ gicznych używanych w K ościele prawosławnym, tych, k tóre znajdujem y w słow­ nikach starszych, gdyż słow niki w spółczesne pom ijają je. (Np. Wielki słownik

rosyjsko-polski ograniczył się do haseł onHTpaxH3ib, KaMrniaBica, CKyfbH,

CTHXapt>).

Ż ad n a z wym ienionych szat używanych w K ościele prawosławnym nie ma swego d okładnego odpow iednika w Kościele katolickim . (W om ów ieniu

niniej-10 y u c Ó H H K b n o 3 a t o n y 6o x k d a i s s e T B o p T o r o n a c c a c e M H - KiacciäHxt, m ico ii). Warszawa 1931 s. 10.

szym pom inięto porów nanie sym boliki poszczególnych elem entów stro ju k ap łań ­ skiego). A utorzy słowników rozw iązują tego typu hasła, sto su jąc niekiedy odpow iednik z wyjaśnieniem lub bez niego, częściej tłum aczenie lub tylko opis.

Tę sam ą sym bolikę co nopyuH ma w K ościele katolickim m anipularz. Ż ad en zaś słownik do tej nazwy nie naw iązuje; być może z pow odu odm ien neg o k sztab tu. U tw orzono nazwy-tlumaczcnia: narękawniki, narękawek.

P m a - [A. R.] ... ubiór kapłański kościelny, ornaf, [Pot.] ornat, ubiór

kapłański kościelny, [Wiel.] ornaf, [Znos.] feło ń a. felo nion , ornat, wierzchnia szata liturgiczna księży ...;

'1’ononb - [A. R.] zwierzchnia szata kapłańska podczas nabożeństw a, ornat,

kapa, opończa-, [Pot.] ornat, zwierzchnia kapa kapłańska podczas nabożeństw a, kapa, komża-, [Boh.] ornat-, [Wiel.] brak; [Znos.] $e3ioH, fe n o iiL p. p r o a (w

2 znacz.);

P n3a lub .fonom ) jest to szata z kształtu i praw dopodobnie z zastosow ania będąca czymś pośrednim pom iędzy o rnatem a k apą w K ościele katolickim . N a j­ właściwsze rozwiązanie podał [Znos.], cytując nazwę feło ń , felonion, gdyż ani wyraz ornat, ani kapa nic powinny stanow ić odpow iedników , jedynie w yjaśnienie w postaci: rodzaj ornatu.

norie. W słownikach rosyjsko-polskich ogólnych brak przy nazwie pospolitej nonc odpow iedniego znaczenia z zakresu term inologii kościelnej. [Znos.] w jednym ze znaczeń podaje: p as ja k o część kapłańskich szat liturgicznych-, przy

kompletnym przywdzianiu szat liturgicznych, uwarunkowanym sprawowaniem nie­ których czynności liturgicznych kapłan przepasuje nim naokoło bioder podryznik

[podryznik - albę] i epitrachylion ...

Aby unaocznić odm ienność term inologii tu om aw ianej, wymieńmy nazwy p o l­ skie szat kościelnych używanych podczas spraw ow ania mszy. Są to: hum erał,

alba, pasek, manipularz, stuła, ornat.

Przedstaw ione om ów ienie stanowi jedynie zasygnalizow anie p ro blem u i tru d ­ ności w jego rozwiązywaniu. T em at wymaga znacznie większych studiów sp ecja­ listycznych. Nasuwa się w niosek o potrzebie wnikliwego opracow ania rosyjskiej term inologii religijnej i jej polskiego przekładu w postaci specjalistycznego leksykonu.

Laicyzowanie życia spowodowało niedocenianie przez długie lata p otrzeb d u ­ chowych i religijnych społeczeństw a i tym m.in. m ożna wytłumaczyć n ied o ­ stateczne nasycenie słowników wydanych w o statnim dw udziestoleciu tego typu term inologią religijną i niezbyt wnikliwe jej opracow anie. W praktyce autorzy słowników dwujęzycznych, ustalając zestaw haseł dla języka wyjściowego, opierają się na istniejących już wcześniej zestawach zawartych w słow nikach opisowych, uzupełniając je lub pom ijając według subiektyw nej oceny. Stąd

term inologia religijna w słow nikach jest niepełna i niedokładnie opracowana. T aki stan rzeczy zubaża naszą wiedzę o życiu i człowieku.

Słow niki stare a za nimi nowe opuszczają nazwy mniejszych świąt, a są to często dni patronów , m ające dużą tradycję kościelną i ludową. Pom ijając w słow nikach tę część rzeczywistości pozbaw iło się je rów nież i innych nagro­ m adzonych przez wieki w artości kulturow ych, np. przysłów i powiedzeń. Święta były swojego rodzaju kalendarzem ludowym i źródłem wiadom ości m eteo ro lo ­ gicznych. Na przykład ze świętem noszącym nazwę noKpoB związane były term iny zakończenia prac polowych i zatrudnian ia sezonowych robotników rolnych. W etym ologii ludowej nazwa ta łączona jest z czasownikiem noicpuTi., stąd pow iedzenia: DaTioniKa noKpoB, 3eMenenKy noKpofi c h g s c k o m , a m g h h

M oioziy k o k o i i i h h r j c o m ; IIoicpoB, noKpoB, Harn a o m noKpoit Ao6poM h t g i i : i i o m . Ze świętem 40 m ęczenników łączy się: X o j i o a h o na 40 MyiiciiHKOB,

*ah Mopo3HHX 40 yTpGHHHKOB. Czterdziestu męczenników jakich, czterdzieści

dni takich. Z G rzegorzem , czyli EropHOM: EropHft no HacTOHiąoMy B e c n y

HanHHacT, a H i l b j i g t o KoimacT. N a świętego Grzegorza idzie zim a do m orza.

D U L E X IQ U E R E L IG IE U X D A N S LES D IC T IO N N A IR E S R U SSO -P O L O N A IS E T P O L O N O -R U SSE S

R é s u m é

L e présent article fait état de façons de traduire le lexique religieux dans les dictionnaires russo- polonais et polono-russes, en s'appuyant sur des exem ples choisis. Les considérations ci-dessus ont pris pour point d e départ le vocabulaire relatif aux noms de fêles et de vêtem ents lilhurgiques. Les analyses sont basées sur la plupart d es dictionnaires russo-polonais et polono-russes éd ités en Pologne, de m ême qu e sur un lexique des term es religieux.

L'accent particulier a été mis sur l'insuffisance d e lexique religieux dans ces dictionnaires, sur le choix accidentel du vocabulaire respectif et, com m e c'était souvent le cas, sur la traduction indéquate. Les auteurs ont souligné ici la nécessité d'une étu de plus pou ssée du lexique religieux russe et de sa traduc­ tion en polonais.