Wpływ wschodniego rozszerzenia Wspólnot Europejskich na funkcjonowanie Europejskiego Obszaru Gospodarczego

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 734. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Wojciech Bąba Katedra Europejskiej Integracji Gospodarczej. Wpływ wschodniego rozszerzenia Wspólnot Europejskich na funkcjonowanie Europejskiego Obszaru Gospodarczego 1. Stosunki EFTA–EWG w aspekcie historycznym Analizując procesy integracyjne w gospodarce europejskiej, które doprowadziły do powstania Europejskiego Obszaru Gospodarczego, należałoby się cofnąć aż do początku lat 50. Większość państw Europy Zachodniej należała wtedy do Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (Organisation for European Economic Co‑operation – OEEC), działającej w latach 1949–1959. Powołanie w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz podjęcie w połowie lat 50. przez państwa członkowskie tego ugrupowania (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy) działań mających na celu utworzenie kolejnych Wspólnot, wywołało zaniepokojenie pozostałych krajów członkowskich OEEC, obawiających się spadku znaczenia tej organizacji oraz pogorszenia swoich stosunków gospodarczych z państwami „szóstki”. Kraje te nie były jednocześnie zainteresowane członkostwem we Wspólnotach, gdyż łączyłoby się ono z koniecznością oparcia stosunków handlowych z rozwiniętymi gospodarczo krajami Wspólnot na zasadach swobodnej konkurencji, utratą części suwerenności na rzecz instytucji i organów o charakterze ponadnarodowym oraz pogorszeniem stosunków handlowych z krajami trzecimi. . A. Marszałek, Integracja Europejska – podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2004, s. 132.. Z.M. Doliwa-Klepacki, Europejska integracja gospodarcza, Temida, Białystok 1996, s. 257.. A. Makać, EFTA w procesach zachodnioeuropejskiej integracji gospodarczej [w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, PWN, Warszawa 2001, s. 54. . Buk.indb 15. 1/16/08 2:37:35 PM.

(2) Wojciech Bąba. 16. W lipcu 1956 r., czyli prawie rok przed podpisaniem traktatów rzymskich, przewidujących powołanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i EURATOM-u, na forum OEEC pojawiła się (z inicjatywy Wielkiej Brytanii) propozycja zintegrowania krajów zamierzających stworzyć EWG z pozostałymi krajami OEEC przez utworzenie strefy wolnego handlu, w której skład weszłyby wszystkie państwa członkowskie OEEC, w tym EWG jako jednolita jednostka gospodarcza. Strefa ta miałaby dotyczyć wyłącznie obrotu towarowego artykułami przemysłowymi, a jej uczestnicy zachowaliby pełną swobodę kształtowania swoich stosunków handlowych z krajami trzecimi (nie przewidywano utworzenia unii celnej). Projekt ten napotkał jednak opór części krajów członkowskich OEEC, gdyż ich zdaniem miał on na względzie przede wszystkim interesy gospodarcze Wielkiej Brytanii. Prowadzone na forum OEEC negocjacje, dotyczące utworzenia przez członków tej organizacji SWH, zostały ostatecznie zerwane w połowie grudnia 1958 r. przez Francję. Wejście w życie z dniem 1 stycznia 1958 r. postanowień traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz rozpoczęcie przez kraje członkowskie Wspólnot (w tym momencie istniały już EWWiS, EWG i EURATOM) procesu redukcji stawek celnych we wzajemnych obrotach towarami przemysłowymi, uświadomiło krajom OEEC pozostającym poza Wspólnotami konieczność zacieśnienia współpracy gospodarczej, celem zniwelowania negatywnych następstw utworzenia Wspólnot Europejskich dla ich gospodarek. Inicjatywa utworzenia stowarzyszenia wolnego handlu, w którego skład weszłyby wszystkie kraje OEEC nienależące do WE, wyszła od grupy państw skandynawskich, które od 1948 r. prowadziły prace nad utworzeniem nordyckiej unii celnej. Efektem negocjacji było podpisanie 20 listopada 1959 r. w Sztokholmie przez siedem państw OEEC (Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania) układu ustanawiającego Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA – European Free Trade Association). Układ wszedł w życie 3 maja 1960 r. Pozostałe kraje OEEC (Irlandia, Grecja, Islandia i Turcja) nie zostały w tym czasie członkami EFTA ze względu na niski poziom rozwoju gospodarczego. W późniejszym okresie skład EFTA powiększył się o: Islandię (członkostwo od 1970 r.), Finlandię (kraj stowarzyszony z EFTA od 1961 r., członek w latach 1985–1995) oraz Lichtenstein (kraj stowarzyszony z EFTA od początku jej istnienia, członek od 1991 r.). Traktat sztokholmski przewidywał utworzenie przez sygnatariuszy strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi przez stopniową liberalizację obrotów tymi artykułami (w drodze eliminowania ceł oraz ograniczeń ilościowych), . Buk.indb 16. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 258. A. Makać, op. cit., s. 55.. 1/16/08 2:37:35 PM.

(3) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 17. wprowadzanie ujednoliconych reguł ochrony konkurencji oraz znoszenie technicznych barier w handlu. Traktat nie przewidywał natomiast utworzenia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej w handlu z krajami trzecimi (unii celnej). Od samego początku część krajów EFTA traktowała członkostwo w tym ugrupowaniu jako etap przejściowy na drodze do członkostwa we Wspólnotach Europejskich oraz sposób na poprawę własnej pozycji przetargowej w przyszłych negocjacjach ze Wspólnotami. Świadczyć o tym może chociażby to, że już 10 lipca 1961 r. dwa kraje członkowskie EFTA, Wielka Brytania i Dania, złożyły wnioski o przyjęcie ich do WE. 30 kwietnia 1962 r. podobny wniosek złożyła Norwegia. Natomiast trzy kraje neutralne, będące członkami EFTA: Austria, Szwajcaria i Szwecja, złożyły w grudniu 1961 r. pisemne deklaracje o chęci uzyskania statusu członka stowarzyszonego z WE. Z uwagi na sprzeciw Francji negocjacje akcesyjne Wspólnot z Wielką Brytanią zostały zerwane 29 stycznia 1963 r., czego skutkiem było zawieszenie negocjacji dotyczących członkostwa lub stowarzyszenia przez pozostałe kraje EFTA. Kraje te bowiem, z powodu silnych związków gospodarczych z Wielką Brytanią, uzależniały swoje ewentualne członkostwo we Wspólnotach od przyjęcia do nich Wielkiej Brytanii. Po upływie trzech lat wymienione wcześniej trzy kraje ponowiły starania o przyjęcie do Wspólnot Europejskich. Wielka Brytania złożyła wniosek akcesyjny 11 maja 1967 r., Dania – 12 maja 1967 r., a Norwegia – 24 lipca 1967 r. Podobnie jednak jak w 1963 r. negocjacje te zostały zablokowane na skutek sprzeciwu Francji. Rozpoczęcie negocjacji umożliwiło dopiero wycofanie francuskiego weta wobec członkostwa Wielkiej Brytanii we Wspólnotach, co nastąpiło w grudniu 1969 r. Negocjacje akcesyjne zakończono 22 stycznia 1972 r., kiedy to trzy wyżej wymienione kraje podpisały ze Wspólnotami traktaty akcesyjne. Ostatecznie członkami Wspólnot zostały z dniem 1 stycznia 1973 r. Wielka Brytania i Dania (oraz nienależąca do EFTA Irlandia, która również negocjowała członkostwo we Wspólnotach w tym samym czasie). Do Wspólnot nie przystąpiła natomiast Norwegia, co spowodowane było odrzuceniem traktatu akcesyjnego przez społeczeństwo tego kraju w ogólnonarodowym referendum. Przyłączenie się Wielkiej Brytanii i Danii do WE, pociągające za sobą wystąpienie tych krajów z EFTA, oznaczało osłabienie tej organizacji. Zmusiło ono kraje pozostające w EFTA do refleksji nad sensem jej dalszego funkcjonowania. Ponieważ wpływ integracji w ramach EFTA na gospodarki państw członkowskich został przez te państwa oceniony jednoznacznie pozytywnie, podjęły one decyzję o dalszym funkcjonowaniu tej organizacji w zmniejszonym składzie. Wpływ ten . Buk.indb 17. A. Marszałek, op. cit., s. 134.. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 263. A. Makać, op. cit., s. 63.. 1/16/08 2:37:36 PM.

(4) Wojciech Bąba. 18. można zaobserwować analizując, chociażby obroty handlowe krajów EFTA. W latach 1960–1972 całkowity eksport tych krajów wzrósł trzykrotnie, eksport w ramach EFTA – 4,5 krotnie, natomiast eksport krajów EFTA do WE – 3,5 krotnie. O ile wzrost wolumenu obrotów handlowych świadczył pozytywnie o wpływie integracji w ramach EFTA na efektywność gospodarek państw członkowskich, o tyle analiza kierunków tego handlu nie skłaniała do równie pozytywnych wniosków. Z powodu niewielkiego potencjału demograficznego krajów tego ugrupowania (40 mln osób w 1973 r.) oraz wspomnianych wcześniej silnych związków z gospodarkami krajów trzecich, zwłaszcza należących do WE, w obrotach handlowych krajów EFTA od początku istnienia tej organizacji dominowały obroty z krajami trzecimi. Przykładowo w 1978 r. eksport do partnerów z EFTA stanowił tylko 18% całości eksportu krajów członkowskich tego ugrupowania, natomiast eksport do krajów WE – aż 49% całości ich eksportu. W tym samym roku 56% importu krajów EFTA przypadało na kraje Wspólnot10. W zaistniałej sytuacji kraje EFTA zintensyfikowały działania, mające na celu polepszenie sytuacji własnych towarów na rynkach krajów Wspólnot oraz zabezpieczenie się przed negatywnymi skutkami rozszerzenia WE o Wielką Brytanię, Danię i Irlandię. Podjęto starania o zacieśnienie stosunków umownych ze Wspólnotami, czego efektem było podpisanie przez kraje EFTA indywidualnych umów ze Wspólnotami Europejskimi, przewidujących utworzenie między stronami strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi (z pewnymi wyjątkami) w ciągu pięciu lat. Austria, Islandia, Portugalia, Szwajcaria i Szwecja podpisały te umowy 22 lipca 1972 r., Norwegia – 15 maja 1972 r., Finlandia – 5 października 1973 r. Wszystkie powyższe umowy (poza umową z Finlandią) zawierały tzw. klauzulę rozwojową, przewidującą możliwość rozszerzenia współpracy między sygnatariuszami (w wyniku dodatkowych negocjacji) poza obszar obejmujący zniesienie ceł na artykuły przemysłowe. Już w 1977 r. kraje EFTA (z wyjątkiem Finlandii oraz Islandii) wystąpiły do Wspólnot z propozycją rozszerzenia wzajemnej współpracy, objęcie nią polityki ekonomicznej i walutowej, transportu, komunikacji, badań naukowych oraz ochrony środowiska11. Strefy wolnego handlu, jakie powstały w wyniku realizacji powyższych postanowień, nie stanowiły jednak obszaru wysoce zintegrowanego gospodarczo, co wynikało m.in. z przyjęcia przy ich tworzeniu niejednolitych rozwiązań12. Rozwój wzajemnej wymiany blokowały także takie czynniki, jak: odrębne standardy i wy 10 11. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 265.. Ibidem, s. 267.. Ibidem.. E. Kończyk, Zasady funkcjonowania przyszłego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. „Wspólnoty Europejskie” 1993, nr 7–8. 12. Buk.indb 18. 1/16/08 2:37:36 PM.

(5) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 19. magania techniczne, ograniczenia w dostępie do zamówień publicznych, uciążliwe formalności graniczne, różnice w wysokości podatków pośrednich, zróżnicowane przepisy transportowe czy kontrola przepływów kapitałowych13. 2. Europejski Obszar Gospodarczy Charakterystyczna dla lat 80. intensyfikacja działań krajów EFTA, dążących do zacieśnienia współpracy ze Wspólnotami, wynikała z wielu czynników, m.in. nadal utrzymującego się wysokiego udziału WE w obrotach handlowych krajów EFTA czy też powiększenia się Wspólnot o nowe kraje członkowskie (Grecję w 1981 r., Hiszpanię i Portugalię w 1986 r.). Za najważniejszy czynnik tego procesu uznać należy jednak pojawienie się we Wspólnotach Europejskich koncepcji utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego, mającego umożliwić swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału na ich obszarze. Przyjęcie w czerwcu 1985 r. „Białej księgi”, zawierającej plan utworzenia wspólnego rynku do końca 1992 r., oraz podpisanie w lutym 1986 r. przez kraje Wspólnot „Jednolitego aktu europejskiego” oznaczało przejście przez te kraje na kolejny szczebel integracji. Kraje EFTA zdawały sobie sprawę, że powstanie jednolitego rynku europejskiego oznaczać będzie pogorszenie warunków ich wymiany handlowej z krajami Wspólnot, dlatego też były bardzo zainteresowane włączeniem się w budowę jednolitego rynku14. We wspomnianym okresie nastąpiły także zmiany składu członkowskiego EFTA. Z dniem 1 stycznia 1986 r. z EFTA wystąpiła Portugalia, uzyskawszy członkostwo we Wspólnotach Europejskich. Tego samego dnia do EFTA wstąpiła Finlandia, kończąc długoletni (trwający od 1961 r.) okres członkostwa stowarzyszonego. Z kolei 1 września 1991 r. członkiem EFTA został Lichtenstein (kraj stowarzyszony z EFTA od 1960 r.). Propozycja ścisłego powiązania krajów WE i EFTA pojawiła się już w kwietniu 1984 r. podczas spotkania ministrów spraw zagranicznych krajów EFTA i WE w Luksemburgu. Ogłoszona wówczas deklaracja luksemburska zobowiązywała uczestników spotkania do usuwania utrzymujących się barier w wymianie oraz zacieśnienia współpracy wykraczającej poza ramy umów o wolnym handlu15, aż do ewentualnego utworzenia Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej (European Economic Space)16. Deklaracji tej nie należy jednak uznawać, na co zwraca uwagę wielu autorów, za dokument wyznaczający początek procesu budowy EOG. Kon13 14 15. A. Marszałek, op. cit., s. 144.. E. Kończyk, op. cit.. A. Marszałek, op. cit., s. 151.. P. Ważniewski, Europejski Obszar Gospodarczy przed rozszerzeniem, „Wspólnoty Europejskie” 2003, nr 6. 16. Buk.indb 19. 1/16/08 2:37:36 PM.

(6) Wojciech Bąba. 20. cepcja utworzenia EOG była bowiem raczej propozycją krajów Wspólnot, mającą umożliwić krajom EFTA udział w JRE, niż kolejnym etapem dwustronnych stosunków między tymi ugrupowaniami17. Szczyt w Luksemburgu zainicjował serię spotkań i dyskusji przedstawicieli obu ugrupowań, które jednak wobec rozbieżnych stanowisk krajów WE i EFTA nie wywoływały praktycznych następstw. Kraje EFTA dążyły do zapewnienia sobie uczestnictwa w powstającym jednolitym rynku na takich samych warunkach, jak kraje WE. Pragnęły one jednak dokonać tego, zachowując suwerenną politykę rolną, podatkową i handlową oraz neutralność polityczną18. Ponadto niektóre kraje EFTA traktowały uczestnictwo w Europejskiej Przestrzeni Gospodarczej jedynie jako etap na drodze do pełnego członkostwa we Wspólnotach. Dążyły więc do wynegocjowania takiej koncepcji porozumienia, która nie zamykałaby (czy też nie utrudniałaby) członkom Obszaru drogi do przyszłego członkostwa w WE. Przełomowe znaczenie dla powstania EOG miała deklaracja ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej, J. Delorsa, który podczas swego przemówienia w Parlamencie Europejskim w styczniu 1989 r. zaproponował krajom EFTA nową formę partnerstwa, mającą polegać na wspólnym administrowaniu obszarem gospodarczym, utworzonym przez kraje członkowskie obu ugrupowań. Propozycja ta została przez kraje EFTA zaakceptowana podczas spotkania w Oslo w marcu 1989 r. Rozpoczęte 20 czerwca 1990 r. negocjacje między krajami EFTA i WE zakończyły się podpisaniem 2 maja 1992 r. w Oporto „Układu w sprawie utworzenia Europejskiego Obszaru Gospodarczego” (EEA – European Economic Area). W negocjacjach dotyczących utworzenia EOG brały udział wszystkie kraje członkowskie EFTA, jednak nie wszystkie ostatecznie weszły w skład Obszaru. Przeprowadzone w grudniu 1992 r. w Szwajcarii referendum powszechne w sprawie uczestnictwa tego kraju w EOG (a docelowo – we Wspólnotach Europejskich) zakończyło się wynikiem negatywnym, co spowodowało rezygnację tego kraju z członkostwa w EOG. Skomplikowało to sytuację Lichtensteinu, którego ludność wyraziła w referendum zgodę na udział w EOG. Kraj ten bowiem od 1928 r. pozostawał w unii celnej ze Szwajcarią. Ostatecznie Szwajcaria w dodatkowych negocjacjach uzyskała w Europejskim Obszarze Gospodarczym status obserwatora, natomiast Lichtenstein został członkiem EOG po renegocjacji umowy dotyczącej unii celnej ze Szwajcarią19. Układ w sprawie utworzenia EOG wszedł ostatecznie w życie z dniem 1 stycznia 1994 r. Głównym założeniem układu było utworzenie na obszarze krajów-sygnatariuszy jednolitego obszaru gospodarczego, opartego na swobodnym przepły17 18 19. Buk.indb 20. Por. A. Makać, op. cit., s. 70.. A. Marszałek, op. cit., s. 144.. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 271.. 1/16/08 2:37:37 PM.

(7) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 21. wie towarów przemysłowych (ale pochodzących tylko z krajów członkowskich) osób, usług i kapitału oraz jednolitych zasadach konkurencji 20. Kraje EFTA, będące sygnatariuszami układu (w literaturze najczęściej określane mianem krajów EOG-EFTA; EAA-EFTA Countries), zobowiązały się do wdrożenia wspólnotowego prawodawstwa (acquis communautaire) dotyczącego powyższych czterech swobód, które są fundamentem jednolitego rynku europejskiego, oraz wspólnotowych reguł konkurencji i prawa spółek21. Aby zapewnić sprawną realizację tychże czterech swobód, państwa tworzące EOG zobowiązały się również do dalszego rozwijania współpracy w dziedzinach pozagospodarczych, takich jak22: polityka społeczna, ochrona konsumenta, ochrona środowiska, statystyka, prawo spółek, badania i rozwój, edukacja i szkolenia, pomoc dla małych i średnich przedsiębiorstw, turystyka, sektor audiowizualny oraz ochrona cywilna. Układ nie przewidywał natomiast prowadzenia przez kraje EOG jakiejkolwiek wspólnej polityki wobec krajów trzecich 23, nie przewidywał także utworzenia w ramach Obszaru strefy wolnego handlu artykułami rolnymi ani też objęcia krajów EFTA wspólną polityką rolną (CAP – Common Agriculture Policy). Układ przewidywał także powołanie pewnych instytucji, mających kierować funkcjonowaniem Europejskiego Obszaru Gospodarczego, a mianowicie24: Rady EOG (EEA Council), Wspólnego Komitetu (EEA Joint Committee), Wspólnego Komitetu Parlamentarnego (EEA Joint Parliamentary Committee) oraz Komitetu Konsultacyjnego EOG (EEA Consultative Committee). Najtrudniejsze z kwestii poruszanych w trakcie negocjacji znalazły swoje rozwiązanie w postaci dodatkowych bilateralnych umów, podpisanych między Wspólnotą a zainteresowanymi krajami EFTA, jednocześnie z właściwym układem. Były to25: – dwustronne porozumienie między WE a Austrią, Islandią, Szwecją i Norwegią, dotyczące handlu artykułami rolnymi nieobjętymi właściwym układem, – dwustronne porozumienie między WE a Islandią, Norwegią i Szwecją, dotyczące rybołówstwa w morskiej strefie ekonomicznej tych krajów; w praktyce chodziło tutaj o zapewnienie kutrom z Hiszpanii i Portugalii prawa do dodatkowych połowów na tych wodach, – dwustronne porozumienie między WE a Austrią i Szwajcarią w sprawie przejazdów drogowych, zawierające zobowiązania Wspólnoty do redukcji o 60% emisji spalin z ciężarówek w ciągu 12 lat (wniosek Austrii) oraz skierowania części 20 21 22 23 24 25. Buk.indb 21. Ibidem, s. 272.. E. Kończyk, op. cit. Ibidem.. A. Makać, op. cit., s. 72. P. Ważniewski, op. cit.. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 270.. 1/16/08 2:37:37 PM.

(8) Wojciech Bąba. 22. samochodowego tranzytu towarowego, dokonywanego przez terytorium Szwajcarii, na linie kolejowe tego kraju26. W trakcie negocjacji najmniej rozwinięte kraje Wspólnot (Grecja, Hiszpania, Irlandia i Portugalia) wystąpiły także z żądaniem przyznania im przez państwa EFTA specjalnej rekompensaty z tytułu strat gospodarczych, wywołanych otwarciem się gospodarek tych krajów na wysoko konkurencyjne towary z państw EFTA. Po długich negocjacjach kraje EFTA zgodziły się przekazać Europejskiemu Bankowi Inwestycyjnemu na okres pięciu lat kwotę 1,5 mld ECU, z której miały być finansowane odsetki od pożyczek, udzielanych przez ten bank na realizację przedsięwzięć służących rozwojowi najbardziej zacofanych regionów Wspólnot. Specjalnie w tym celu utworzony mechanizm finansowy (Financial Mechanism) umożliwiał składanie wniosków o kredyty bezpośrednio do EBI27. Ponadto kraje EFTA zobowiązały się przekazać 0,5 mld ECU na wspólnotowy Fundusz Spójności, który udzielać miał z tych środków bezzwrotnych dotacji (grantów) na finansowanie dużych inwestycji w najmniej rozwiniętych krajach Wspólnot. Inwestycje te dotyczyć mogły ochrony środowiska, transportu, oświaty oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw28. Utworzenie EOG oznaczało powstanie najsilniejszego w owym czasie pod względem gospodarczym ugrupowania integracyjnego na świecie, obejmującego prawie 400 mln mieszkańców. W 1990 r. łączne obroty handlowe krajów WE i EFTA stanowiły 47,2% światowego eksportu i 46,7% światowego importu. W 1993 r. udział krajów tworzących EOG w światowej produkcji przemysłowej wynosił ponad 40%, w światowym eksporcie – 47%, natomiast w światowym imporcie – 46,6%. Zdecydowana większość obrotów handlowych krajów EOG (68% w 1993 r.) przypadała na handel wewnątrz tego ugrupowania29. Jak już wcześniej wspomniano, większość krajów EFTA traktowała udział w budowie EOG jedynie jako etap na drodze do uzyskania członkostwa we Wspólnotach Europejskich30. Kraje te były bowiem świadome, że członkostwo w EOG zapewni im wprawdzie dostęp do jednolitego rynku europejskiego, ale możliwość kształtowania zasad regulujących ten rynek posiadać będą wyłącznie kraje Wspólnot. Ponadto wdrażanie tychże zasad przez kraje EOG-EFTA, czyli dostosowywanie reguł prawnych, administracyjnych czy technicznych tych krajów do reguł jednolitego rynku europejskiego, zaowocuje dalszym zwiększeniem wymiany handlowej ze Wspólnotami. 26 27 28 29 30. Buk.indb 22. E. Kończyk, op. cit.. Ibidem.. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 274.. Ibidem, s. 271.. A. Makać, op. cit., s. 74.. 1/16/08 2:37:37 PM.

(9) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 23. Kraje Wspólnot Europejskich nie ukrywały natomiast, że występując w 1989 r. wobec krajów EFTA z inicjatywą utworzenia EOG, dążyły do stworzenia rozwiązania instytucjonalnego, w jakiejś mierze alternatywnego wobec członkostwa. Liczyły one, że przynajmniej część krajów EFTA uznać może propozycję powołania EOG za satysfakcjonującą, rezygnując tym samym z działań mających na celu uzyskanie członkostwa we Wspólnotach. Pozwoliłoby to krajom WE skoncentrować się na realizacji planów pogłębienia integracji w dotychczasowym gronie (zakończenie budowy jednolitego rynku europejskiego, wprowadzenie unii walutowej)31. Spośród ówczesnych krajów EFTA jako pierwsza wniosek o akcesję do Wspólnot Europejskich złożyła Austria (17 lipca 1989 r., czyli jeszcze przed rozpoczęciem negocjacji w sprawie utworzenia EOG). Następnie uczyniły to: Szwecja (1 lipca 1991 r.), Finlandia (18 marca 1992 r.) oraz Norwegia (25 listopada 1992 r.). Negocjacje akcesyjne z tymi krajami Wspólnoty rozpoczęły jednak dopiero w 1993 r., po zrealizowaniu głównych postanowień „Jednolitego aktu europejskiego”. Z uwagi na to, że znaczna część obszaru podlegającego negocjacjom była wcześniej bądź równolegle omawiana w trakcie rozmów dotyczących utworzenia EOG, negocjacje udało się zakończyć już w marcu 1994 r. Z dniem 1 stycznia 1995 r. trzy kraje należące dotąd do EFTA: Austria, Finlandia i Szwecja, zostały członkami Wspólnot Europejskich (obywatele Norwegii ponownie odrzucili wynegocjowany traktat akcesyjny w referendum powszechnym). Tym samym grono krajów EFTA zmniejszyło się do czterech: Norwegii, Islandii, Lichtensteinu i Szwajcarii (pozostającej dodatkowo poza EOG), co oznaczało naturalnie znaczne osłabienie tego ugrupowania. Wystarczy wspomnieć, że po 1 stycznia 1995 r. udział obrotów handlowych dokonywanych w ramach EFTA w całości obrotów handlowych krajów członkowskich tego ugrupowania spadł do poziomu około 1%. Jednocześnie udział obrotów z krajami członkowskimi WE w globalnych obrotach handlowych krajów EFTA wzrósł do poziomu ok. 70%32 (zob. tabele 1 i 2). Tabela 1. Udział handlu z EFTA i WE w globalnych obrotach handlowych krajów EFTA w latach 1959–1996 (w %)* Lata 1959. 1967. 1972. 31 32. Buk.indb 23. Import EFTA. WE. EFTA. 23,1. 30,6. 26,6. 17,4. 25,5. 27,8. 34,1. 17,3. 29,1. Eksport. WE. 23,8. 24,6. 26,0. Ibidem, s. 75.. Ibidem, s. 79.. 1/16/08 2:37:38 PM.

(10) Wojciech Bąba. 24. cd. tabeli 1 Lata. Import. Eksport. EFTA. WE. EFTA. 1980. 12,8. 53,5. 15,2. 1990. 12,9. 61,0. 13,4. 58,0. 74,7. 0,8. 66,8. 1973 1985. 1994. 1996. 16,0. 56,7. 12,9. 58,2. 11,6. 58,3. 0,9. * EFTA i WE w składzie aktualnym dla poszczególnych lat.. 18,4. 13,6. 11,6. WE. 48,0. 52,5. 52,9. 56,6. Źródło: A. Makać, op. cit., s. 61.. Koncepcja Europejskiego Obszaru Gospodarczego pojawiła się również w kontekście stosunków krajów członkowskich WE i EFTA z krajami Europy Środkowo-Wschodniej. Mianowicie w pierwszej połowie lat 90. niektórzy autorzy lansowali pogląd, że najwłaściwszą drogą do członkostwa krajów Europy Środkowo-Wschodniej we Wspólnotach Europejskich byłoby przejście od umów o wolnym handlu z EFTA33, przez członkostwo w EFTA, następnie członkostwo w EOG, aż do członkostwa we Wspólnotach. Podstawę powyższej konstrukcji stanowić miała paneuropejska wielostronna strefa wolnego handlu, mająca w założeniu zastąpić dotychczasowe bilateralne strefy wolnego handlu między WE i EFTA a krajami Europy Środkowo-Wschodniej oraz wchłonąć strefy regionalne (EFTA i CEFTA)34. Koncepcja ta nigdy jednak nie doczekała się realizacji, przede wszystkim z powodu braku zainteresowania nią krajów Europy Środkowo-Wschodniej, świadomych ograniczeń związanych z funkcjonowaniem EOG35. Utworzenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego stanowiło natomiast dla tych krajów impuls do zacieśnienia stosunków z WE i EFTA. Mogło ono bowiem oznaczać dla nich, negocjujących na początku lat 90. układy stowarzyszeniowe ze Wspólnotami oraz umowy o utworzeniu SWH z krajami EFTA, pogorszenie warunków wymiany handlowej z krajami obu ugrupowań 36. Widoczna staje się tutaj analogia z sytuacją krajów EFTA w momencie rozszerzenia Wspólnot Europejskich w latach 60. oraz tworzenia jednolitego rynku europejskiego w latach 80.. 33 34 35 36. Buk.indb 24. Ibidem, s. 79 i nast.. A. Marszałek, op. cit., s. 149.. P. Ważniewski, op. cit.. E. Kaliszuk, Europejski Obszar Ekonomiczny, „Wspólnoty Europejskie” 1991, nr 3.. 1/16/08 2:37:38 PM.

(11) Buk.indb 25. 1903. 900. 3007. 3137. 2775. 265. 1754. 658. 1033. 1592. 2749. 2814. 4727. 7710. 89545. 119649. Import. 2168. 2654. 3665. 4170. 4367. 5019. 7182. 12559. 23570. 188900. 270370. Suma obrotów. 0,8. 1,0. 1,4. 1,5. 1,6. 2,0. 3,0. 5,0. 9,0. 70,0. 100,0. Udział (w %). a. Federacja Rosyjska. c. GCC (6). Hong Kong. Kanada. b. ASEAN (10). Chiny. EFTA FTA (13). Japonia. USA. UE 25. Świat. Podmiot. 2171. 1200. 3112. 3545. 3010. 2738. 5456. 5072. 16749. 117396. 257. 1761. 656. 1207. 1749. 3641. 2187. 3359. 7568. 108528. 138472. Import. 2003. 170419. Eksport. 2428. 2961. 3768. 4752. 4759. 6379. 7643. 8431. 24317. 225924. 308891. Suma obrotów. 0,79. 1,0. 1,2. 1,5. 1,5. 2,1. 2,5. 2,7. 7,9. 73,1. 100,0. Udział (w %). Rada Współpracy Państw Arabskich Zatoki Perskiej (Gulf Cooperation Council): Bahrajn, Kuwejt, Oman, Katar, Arabia Saudyjska i Z.E.A.. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EFTA Secretariat’s Annual Report 2003, EFTA Secretariat’s Annual Report 2004, http://secretariat. efta.int/.. c. b. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (Association of Southeast Asian Nations): Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur, Tajlandia, Brunei, Wietnam, Laos, Myanmar, Kambodża.. a. Kraje, z którymi EFTA podpisała umowy o utworzeniu strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi; obecnie: Bułgaria, Chile, Chorwacja, Izrael, Jordania, Liban, Macedonia, Meksyk, Maroko, Autonomia Palestyńska, Rumunia, Singapur, Tunezja i Turcja.. GCCc (6). Federacja Rosyjska. Hong Kong. Kanada. ASEAN (10). b. 4368. 2270. Japonia. Chiny. 15860. 7832. a. 99355. 150721. 2002. Eksport. EFTA FTA (20). USA. UE 15. Świat. Podmiot. Tabela 2. Najważniejsi partnerzy handlowi EFTA w 2002 i 2003 r. (dane w mln USD). Wpływ wschodniego rozszerzenia… 25. 1/16/08 2:37:39 PM.

(12) Wojciech Bąba. 26. Tabela 3. Udział najważniejszych partnerów w eksporcie zewnętrznym krajów EFTA w latach 2002–2004 (w %) 2002. UE-15 USA. Reszta świata. EFTA FTA (20). 66. 10 10. 2003. UE-25 USA. Reszta świata. 69 10. 9. 5. Chiny i Hong Kong. 4. Chiny i Hong Kong. 4. EFTA FTA (13). 3. Japonia. 3. Japonia. 3. a. Kanada. 2. a. Kanada. 2. 2004. UE-25 USA. Reszta świata. EFTA FTA (14) a. Chiny, Hong Kong i Makao Japonia. Kanada. 69 10. 8. 3 3 3 2. Kraje, z którymi EFTA podpisała umowy o utworzeniu strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi, obecnie: Bułgaria, Chile, Chorwacja, Izrael, Jordania, Liban, Macedonia, Meksyk, Maroko, Autonomia Palestyńska, Rumunia, Singapur, Tunezja i Turcja.. a. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EFTA Secretariat’s Annual Report 2003, EFTA Secretariat’s Annual Report 2004, EFTA in Facts and Figures. August 2005, http://secretariat.efta.int/.. 3. Stosunki między EFTA a krajami Europy Środkowo-Wschodniej. Rozszerzenie Europejskiego Obszaru Gospodarczego W drugiej połowie lat 80. EFTA zawarła z ówczesnymi socjalistycznymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej serię porozumień, dotyczących liberalizacji wzajemnego handlu. Stosunki umowne uległy intensyfikacji po przemianach demokratycznych, które miały miejsce w tych krajach na początku lat 90. Począwszy od 1990 r. EFTA rozpoczęła podpisywanie z krajami Europy Środkowo-Wschodniej deklaracji o współpracy w dziedzinie handlu, przemysłu, turystyki, transportu, nauki i techniki. Pierwsze deklaracje tego typu EFTA podpisała w czerwcu 1990 r. z Czechosłowacją, Polską i Węgrami, następne – w grudniu 1991 r. z Bułgarią, Estonią, Litwą, Łotwą i Rumunią, w maju 1992 r. ze Słowenią oraz w grudniu 1992 r. z Albanią. Deklaracje te przewidywały możliwość podjęcia przez strony różnych form współpracy, z ustanowieniem między stronami strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi włącznie37. Następstwem podpisania powyższych deklaracji było zawarcie przez EFTA z niektórymi z wymienionych krajów umów o utworzeniu stref wolnego handlu artykułami przemysłowymi (z Czechosłowacją w marcu 1992 r., z Polską i Rumunią w grudniu 1992 r., z Bułgarią i Węgrami w marcu 1993 r., z Słowenią w czerwcu 1995 r. 37. Buk.indb 26. Z. M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 268.. 1/16/08 2:37:40 PM.

(13) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 27. oraz z Litwą, Łotwą i Estonią w grudniu 1995 r.)38. Umowy te przewidywały znoszenie barier handlowych zgodnie z zasadą asymetryczności, tzn. kraje EFTA miały znosić cła i ograniczenia ilościowe szybciej niż kraj Europy Środkowo-Wschodniej, będący stroną umowy. Ponadto umowy miały funkcjonować według tzw. zasady paralelizmu, która zobowiązywała dany kraj Europy Środkowo-Wschodniej przez cały okres wprowadzania umowy w życie do traktowania krajów EFTA pod względem liberalizacji ceł i innych opłat oraz ograniczeń ilościowych w taki sam sposób, jak państwa Wspólnot Europejskich39. Na intensyfikację stosunków umownych między EFTA a krajami Europy Środkowo-Wschodniej miało także wpływ podpisywanie przez te kraje umów o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi (Układów Europejskich). Jako pierwsze podpisały je w 1991 r. Węgry, Polska i Czechosłowacja. Stwarzały one państwom członkowskim Wspólnot uprzywilejowane warunki w handlu z krajami Europy Środkowo-Wschodniej, stawiając automatycznie w gorszej sytuacji pozostałych partnerów handlowych tych krajów, w tym państwa należące do EFTA40. Cztery lata po wejściu w życie Układu o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz trzy lata po rozszerzeniu Wspólnot o Austrię, Finlandię i Szwecję, Wspólnoty rozpoczęły negocjacje akcesyjne z kolejną grupą krajów, do której należały: Cypr, Czechy, Estonia, Polska, Słowenia i Węgry (rozpoczęcie negocjacji 31 marca 1998 r.) oraz Bułgaria, Litwa, Łotwa, Rumunia i Słowacja (rozpoczęcie negocjacji 10 grudnia 1999 r.). Jak wcześniej wspomniano, wszystkie te kraje, z wyjątkiem Cypru i Malty, były sygnatariuszami umów dotyczących utworzenia z EFTA strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi. Przed przystąpieniem do WE powyższe umowy musiały zostać przez kraje przystępujące wypowiedziane z sześciomiesięcznym wyprzedzeniem. Od momentu akcesji stosunki handlowe między nowymi krajami członkowskimi Wspólnot a krajami EOG-EFTA miały kształtować zasady zapisane w Układzie o EOG. Powiększenie EOG nie następuje jednak automatycznie wraz z rozszerzeniem Wspólnot. Prawną podstawę do jego rozszerzenia stanowi art. 128 Układu o EOG, który stwierdza41: 1) każdy kraj europejski przystępujący do Wspólnot lub stający się członkiem EFTA występuje o przystąpienie do niniejszego układu, składając wniosek do Rady EOG; 38 39 40 41. Buk.indb 27. EFTA Secretariat’s Annual Report 2004, s. 25.. Z.M. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 268–269. A. Marszałek, op. cit., s. 147.. P. Ważniewski, op. cit.. 1/16/08 2:37:40 PM.

(14) Wojciech Bąba. 28. 2) warunki przystąpienia powinny zostać uzgodnione między dotychczasowymi stronami układu a krajem, który złożył wniosek o akcesję. Porozumienie powinno być przedstawione do ratyfikacji lub aprobaty przez wszystkie strony porozumienia zgodnie z obowiązującymi w nich procedurami. Rozszerzenie EOG wymagało więc zawarcia między stronami układu a każdym z dziesięciu przystępujących do Wspólnot krajów specjalnych umów, a następnie ich ratyfikacji lub zatwierdzenia zgodnie z odpowiednimi procedurami krajowymi. W grudniu 2002 r. dziesięć krajów, negocjujących przystąpienie do Wspólnot Europejskich, złożyło wniosek o przystąpienie do EOG. Negocjacje w tej sprawie rozpoczęły się 9 stycznia 2003 r. i koncentrowały na dwóch zagadnieniach, wzbudzających największe kontrowersje42: – kwestii dostępu krajów przystępujących do funkcjonującego w ramach EOG rynku produktów rybnych, – kwestii transferów finansowych krajów EFTA na rzecz krajów przystępujących, mających służyć wyrównaniu różnic w poziomie rozwoju wewnątrz EOG. Jeśli chodzi o organizację rynku artykułów rybnych, to porozumienie w tej sprawie było blokowane przez Polskę, dążącą do utrzymania bezcłowego importu ryb z Norwegii i Islandii, na którym bazował polski sektor przetwórstwa rybnego. Polska proponowała wprowadzenie kontyngentu celnego na import ryb z tych krajów w wysokości dotychczasowego importu. Chodziło tutaj przede wszystkim o import łososi, makreli i śledzi, w których przetwórstwie wyspecjalizowały się polskie zakłady. Ostatecznie, nie chcąc blokować końcowego porozumienia (dla pozostałych krajów przystępujących problem ten nie miał tak dużego znaczenia), Polska w czerwcu 2003 r. zaakceptowała warunki przystąpienia do EOG w tej dziedzinie. Ogólnie przewidywały one, że po powiększeniu EOG o nowe kraje, wysokość kontyngentów w imporcie ryb z krajów EOG-EFTA (w praktyce z Norwegii i Islandii) utrzymana zostanie na poziomie dotychczasowego importu, realizowanego przez 25 krajów poszerzonych Wspólnot. Było to rozwiązanie analogiczne do zastosowanego podczas rozszerzenia Wspólnot o Austrię, Finlandię i Szwecję. Warto podkreślić, że zignorowano w tym wypadku postulat Komitetu Konsultacyjnego EOG, który sugerował, aby uzgodnienia dotyczące handlu rybami brały pod uwagę nie tylko dotychczasowy poziom handlu, ale również jego przyszły rozwój43. W przeciwieństwie bowiem do rozszerzenia z 1995 r., tym razem do Wspólnot przystępowały generalnie kraje o niższym – niż dotychczasowi członkowie – poziomie rozwoju, jednocześnie mający duży potencjał, jeśli chodzi o wzrost obrotów handlowych w przyszłości (por. tabele 4 i 5). 42 43. Buk.indb 28. Ibidem.. Ibidem.. 1/16/08 2:37:40 PM.

(15) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 29. Natomiast co do kwestii transferów finansowych, Islandia, Lichtenstein i Norwegia zobowiązały się do przekazania w latach 2004–2009 w ramach wspomnianego wcześniej mechanizmu finansowego 600 mln euro na potrzeby uboższych krajów WE44. Ze środków tych korzystać będzie mogło dziesięć przystępujących do Wspólnot krajów oraz Hiszpania, Grecja i Portugalia. Porozumienie przewidywało ponadto utworzenie przez Norwegię specjalnego norweskiego mechanizmu finansowego (Norwegian Financial Mechanism), w ramach którego kraj ten przekaże w latach 2004–2009 na rzecz słabiej rozwiniętych krajów Wspólnot dodatkowe 567 mln euro. Środki te zostaną rozdysponowane wyłącznie pomiędzy dziesięć nowych krajów członkowskich WE. Dostępne w ramach obu mechanizmów finansowych środki zostaną przeznaczone przede wszystkim na finansowanie wydatków związanych z ochroną środowiska, zrównoważonym rozwojem, ochroną europejskiego dziedzictwa kulturowego, uszczelnianiem wschodniej granicy WE, poprawą funkcjonowania sądownictwa, przeciwdziałaniem bezrobociu oraz ochroną zdrowia45. Tabela 4. Struktura wymiany handlowej między EFTA a 10 krajami kandydującymi do członkostwa w UE w 2003 r. (w %) Kraj Cypr. Udział danego kraju Udział danego kraju w całkowitym eksporcie EFTA w całkowitym imporcie EFTA do 10 krajów kandydackich z 10 krajów kandydackich 2. 1. Estonia. 2. 8. Łotwa. 4. 4. Litwa. Malta. Polska. Republika Czeska Słowacja. Słowenia Węgry. 4. 5. 2. 0,3. 29. 25. 29. 6 6. 16. 25. 7 5. 20. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EFTA Bulletin – EFTA and Enlargement (September 2004), http://secretariat.efta.int/.. Porozumienie o powiększeniu EOG zawierało również zasadę, że wszelkie okresy przejściowe, wynegocjowane w traktacie o przystąpieniu dziesięciu nowych 44 45. Buk.indb 29. EEA Enlargement, s. 2, http://secretariat.efta.int/.. P. Ważniewski, op. cit.. 1/16/08 2:37:41 PM.

(16) Wojciech Bąba. 30. krajów do WE (traktacie akcesyjnym), dotyczące obszaru funkcjonowania EOG, zostaną zaimplementowane do tegoż porozumienia46. Ostatecznie dziesięć krajów kandydujących do członkostwa we Wspólnotach Europejskich parafowało umowę o przystąpieniu do EOG 3 lipca 2003 r. Jednocześnie umowę parafowały trzy kraje EFTA, będące członkami EOG (Norwegia, Islandia i Lichtenstein), oraz przedstawiciel Komisji Europejskiej w imieniu 15 krajów członkowskich Wspólnot Europejskich. Umowa weszła w życie z dniem rozszerzenia Wspólnot Europejskich, czyli 1 maja 2004 r. Tabela 5. Porównanie podstawowych wielkości ekonomicznych dla krajów EFTA i 10 krajów kandydujących do członkostwa w UE w 2003 r. Kraj Cypr Estonia. Litwa. PKB per capita (w EUR) 17650. PKB per capita według parytetu siły nabywczej, UE-25=100 (w %). 10010. 83. 46. Ludność (w tys.) 715,1. 1356,0. 9190. 46. 3462,6. Malta. 15880. 73. 397,3. Republika Czeska. 14320. Łotwa Polska. 8810. 9630. 16050. 77. 1995,0. 23110. 109,6. 25180. 116. Węgry. 12330. UE 25. Islandia. Norwegia. Szwajcaria. 38218,5. 10203,3. 10900. UE 15. 46. 2331,5. 69. Słowacja. Słowenia. 39. 20970. 31510. 27020. 51 61. 5379,2. 10142,4. 380359,0. 100. 454552,3. 149. 4552,3. 129. 288,5. 7317,9. Źródło: opracowanie własne na podstawie: EFTA Bulletin – EFTA and Enlargement (September 2004).. Wschodnie rozszerzenie uczyniło z Europejskiego Obszaru Gospodarczego największy i najbardziej zintegrowany rynek regionalny na świecie, obejmujący ponad 460 mln konsumentów. EOG jest jednocześnie największą obecnie na świecie strefą wolnego handlu. Po planowanym na 2007 r. poszerzeniu Wspólnot o Bułgarię i Rumunię obszar ten będzie liczył prawie pół mld konsumentów. 46. Buk.indb 30. EFTA Secretariat’s Annual Report 2004, s. 42.. 1/16/08 2:37:41 PM.

(17) Wpływ wschodniego rozszerzenia…. 31. Literatura Doliwa-Klepacki Z.M., Europejska integracja gospodarcza, Temida, Białystok 1996. EFTA Bulletin – EFTA and Enlargement (September 2004), http://secretariat.efta.int/. EEA Enlargement, http://secretariat.efta.int/. EFTA in Facts and Figures, August 2005, http://secretariat.efta.int/. EFTA Secretariat’s Annual Report 2003, http://secretariat.efta.int/. EFTA Secretariat’s Annual Report 2004, http://secretariat.efta.int/. Kaliszuk E., Europejski Obszar Ekonomiczny, „Wspólnoty Europejskie” 1991, nr 3. Kończyk E., Zasady funkcjonowania przyszłego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, „Wspólnoty Europejskie” 1993, nr 7–8. Makać A., EFTA w procesach zachodnioeuropejskiej integracji gospodarczej [w:] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Oziewicz, PWN, Warszawa 2001. Marszałek A., Integracja europejska – podręcznik akademicki, PWE, Warszawa 2004. Ważniewski P., Europejski Obszar Gospodarczy przed rozszerzeniem, „Wspólnoty Europejskie” 2003, nr 6. The Impact of the Eastern Enlargement of the European Communities on the Operation of the European Economic Area This article addresses the impact of the Eastern Enlargement of the European Communities, which took place in 2004, on the operation of the European Economic Area. In the first part of the article, the author looks at the history of relations between the European Economic Community and EFTA. He presents the genesis of both these groupings, changes in their membership that took place during the analysed period, and the agreements signed between the European Economic Community and member-states of EFTA. In the second part of the article, the author describes the main features of the European Economic Area (EEA). He presents the processes that led to the emergence in the mid1980s of the idea of creating the EEA, describes the course of the negotiations to establish the EEA, including the most problematic issues that were faced, and sets out the main provisions of the Treaty to establish the European Economic Area in 1992. The third part of the article is devoted to the issue of relations between EFTA countries and the countries of Central and Eastern Europe hoping to accede to the European Communities as well as the problem of the expansion of the European Economic Area due to the Eastern Enlargement of the European Union. The author presents here the development of cooperation between the above-mentioned countries, characterises the procedure for expanding the European Economic Area, and also analyses the course and results of negotiations in regard to expansion of the EEA conducted by European Union countries, EEA-EFTA countries, and the candidate countries of Central and Eastern Europe hoping to join the European Union in 2003–2004.. Buk.indb 31. 1/16/08 2:37:42 PM.

(18)