jak te. poloni4ci, komparaty4ci, teologowie i bibli4ci. Jest to wa.na i bardzo po-trzebna na polskim rynku wydawniczym monografia, która otwiera perspektywy dla dalszych badaF komparatystycznych, przede wszystkim za4 ukazuje ka.demu czytel-nikowi, jak wielkG i niewyczerpanG skarbnicG dla naszej kultury byHa i jest Biblia.
Anna Rutka Katedra Niemieckoj2zycznej Literatury XX wieku w Instytucie Filologii Germa>skiej KUL
Piotr P. CHRUSZCZEWSKI, J2zykoznawstwo antropologiczne. Zadania i
me-tody, WrocHaw: OddziaH PAN we WrocHawiu 2011 ss. 340. Prace Komisji
Nauk Filologicznych OddziaHu PAN we WrocHawiu vol. III. ISBN: 978-83-917 386-5-8.
Wprowadzenie (s. 15-19) do recenzowanej pracy jednoznacznie okre4la przedmiot badaF. Piotr P. Chruszczewski uzasadnia jego wybór w oparciu o refleksje nad kla-sykG literatury przedmiotu i powoHuje si` m.in. na Alessandra Durantiego, Claude’a Lévi-Straussa, Petera L. Bergera, Thomasa Luckmanna, Jacoba Grimma, Ottona Schradera czy Jana NiecisHawa Baudouin de Courtenay’a, co 4wiadczy o przeglGdo-wym charakterze caHej pracy. Poprzez jasno sformuHowanG tez`, stanowiGcG punkt wyj4cia dla rozwa.aF o nierozerwalnym zwiGzku mi`dzy j`zykiem, kulturG a spoHe-czeFstwem (s. 15 nn.), Autor wyragnie zaznacza dynamiczny charakter tej relacji. We wprowadzeniu nakre4la równie. struktur` pracy i w kilku konkretnych sHowach syg-nalizuje kwestie podejmowane i rozwijane w kolejnych rozdziaHach.
Pierwszy rozdziaH jest po4wi`cony historii metodologii badaF antropolingwistycz-nych, zapoczGtkowanej pionierskimi pracami Alberta Gallatina (s. 25). Autor referuje jej rozwój, ale da si` tutaj zauwa.yh jego krytycznG postaw`, dokonuje diachronic-znego przeglGdu koncepcji metodologicznych, jednak wskazuje na ich przemiany jako4ciowe i kontrastuje je. Jest to wi`c równie. przeglGd jako4ciowy. Chruszczewski pokazuje zmiany punktów ci`.ko4ci w analizach, zmiany w definiowaniu zjawisk, ewolucj` w postrzeganiu i odkrywaniu wielowGtkowego charakteru badaF. Uwypukla zjawisko przenikania si` poszczególnych szkóH (s. 35) oraz ich wpHywu na inne obszary badawcze (np. prace Margaret Mead i odniesienie do zakresu badaF nad zachowaniami zwiGzanymi z pHciG (s. 35). Autor jest 4wiadomy kompleksowo4ci poj`cia „kultura”. Jej definicje dobiera w sposób celowy, zgodny z nadrz`dnym celem swojej pracy. Chruszczewski podchodzi do zestawienia definicji kultury w sposób analityczny. Porównuje je, by podkre4lih konsekwencje ich ró.nic dla metodologii badaF antropologicznych (s. 37). W obliczu wielo4ci definicyjnych koncepcji poj`cia „kultura” Autor prezentuje klasyk` typologii definicji A. L. Kroebera i C. Kluck-ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 60:2012 z. 5
holma (s. 44-48), która porzGdkuje wieloaspektowo4h tego zjawiska. Nakre4lajGc poczGtki europejskich badaF antropologiczno-j`zykowych, Chruszczewski uzasadnia dobór trzech szkóH: niemieckiej, brytyjskiej i francuskiej jako dynamicznie rozwija-jGcych si` i marozwija-jGcych najwi`kszy wpHyw na wykrystalizowanie si` wspóHczesnego j`zykoznawstwa antropologicznego jako dyscypliny naukowej (s. 49). Ponownie do-konane zostaje zestawienie ich gHównych zaHo.eF z wyodr`bnieniem jednak aspektów, które je ró.niG.
RozdziaH drugi traktuje o aktualnych zaHo.eniach i problemach badawczych j`zyko-znawstwa antropologicznego. Autor pracy podkre4la jego komplementarny charakter (s. 70), co powoduje konieczno4h precyzyjnego okre4lenia punktu wyj4cia (s. 73) dla prowadzonych badaF. Chruszczewski jest konsekwentny równie. w kwestii doboru poj`h i zwraca uwag` na terminologiczne ró.nice mi`dzy j`zykoznawstwem antropo-logicznych oraz antropologiG j`zyka (s. 73 nn.). W rozdziale tym, w oparciu o wspóH-czesne tendencje i aktualny dyskurs naukowy, Autor proponuje taksonomi` antropologii j`zyka i porzGdkuje w ten sposób dziedziny i ich optyk` na przedmiot badaF (s. 74).
W rozdziale trzecim uwaga Autora skupiona jest na czterech paradygmatach badawczych j`zykoznawstwa antropologicznego: dokumentacyjnym, kulturowo--lingwistycznym, transformacyjnym oraz komunikacyjno-dyskursywnym – i to stano-wi niejako clou rozwa.aF zawartych w pracy.
Konfrontacja z pierwszym paradygmatem dokumentacyjnym (s. 94-117) ma cha-rakter ostro.nej lecz krytycznej polemiki z tezami jego przedstawicieli Sapira, Whorfa i Boasa. Chruszczewski podchodzi sceptycznie do radykalnego stwierdzenia Sapira o komunikatach werbalnych jako jedynych kierujGcych dziaHaniami ludzkimi (s. 98). Autor idzie dalej w swoich odwa.nych tezach: „Co wi`cej, zdajG si` nie byh ani jedynymi, ani podstawowymi bodgcami, które kierujG ludzkimi dziaHaniami” (por. Chruszczewski 2011: 98) i popiera je konkretnG, przekonywujGcG argumentacjG (s. 102). Jednocze4nie podsumowuje (s. 101) wywód, który zyskuje tym samym przejrzysty charakter. W kontek4cie paradygmatu dokumentacyjnego pojawia si` j`zykoznawstwo terenowe (s. 103-107), któremu – jak zauwa.a Chruszczewski – nie jest po4wi`cona literatura przedmiotu, ale które jest warte uwagi. Autor nakre4la za-tem cele, problemy i wyzwania pomijanego lub/i zapomnianego j`zykoznawstwa terenowego oraz proponuje metody gromadzenia danych na tym obszarze badaF. Inte-resujGcym wydaje si` model gramatyk komunikacyjnych dyskursów, do którego Chruszczewski odwoHuje si` dwukrotnie w swojej pracy (s. 110 i 199), a w którym traktuje dyskurs jako wielko4h nadrz`dnG wobec tekstu tworzonego w konkretnej interakcji. Paradygmat dokumentacyjny obejmuje równie. badania zmian leksyki (s. 111 nn.) i zjawisk fonetycznych (s. 112-117), dzi`ki którym Autor ksztaHtuje kon-kretnG perspektyw` badawczG i otwiera horyzonty w opisywanej dyscyplinie j`zyko-znawstwa antropologicznego.
Alfred L. Kroeber jest reprezentantem paradygmatu badaF zorientowanych na j`zyk, kultur` i umysH (paradygmat kulturowo-lingwistyczny – s. 117-150). Zauwa.yh
mo.na, .e zakres jego badaF staje si` wr`cz interdyscyplinarny (s. 118) i przyjmuje psychologiczny wymiar badaF ludzkiej kognicji. Autor pracy pokusiH si` o bardzo osobistG uwag`: „Szkoda, .e obszerny i wielowGtkowy dorobek Alfreda L. Kroebera nie jest powszechnie znany i ogólnodost`pny” (s. 119) i docenia tym samym wkHad i znaczenie Kroebera. Postulowana w kolejnym podrozdziale konsiliencja komuni-kacyjna (s.121) jest nad wyraz inspirujGca. Jest dobrze uzasadniona, wynika z holi-stycznego, a nie z wybiórczego traktowania zjawisk. Proponowane tutaj szerokie spektrum badawcze stanowi swojego rodzaju manifest samego Autora, który swojG pracG udowadnia wierno4h postulowanej konsiliencji. Jako .e w opisie drugiego para-dygmatu badawczego dwa ostatnie podrozdziaHy po4wi`cone sG zmianom, od-powiednio kulturowej (s. 139-143) i j`zykowej (s. 144-150), Chruszczewski zestawia wielo4h mechanizmów zmian, nazywajGc je kolejno: wynalazek, dyfuzja/zapo.ycze-nie kulturowe, strata kulturowa, akulturacja jako zmiany kulturowe (s. 139) oraz psycholingwistyczno-typologiczny, intralingwalny i spoHeczny jako zmiany j`zykowe (wedHug klasyfikacji Jeana Aitchisona – s. 144). Autor wyja4nia dokHadnie ich istot` i opatruje odpowiednimi przykHadami. Obraz ten dopeHnia modelami 4mierci j`zyka (s. 147-150). W ten sposób Chruszczewski tworzy kompendium wiedzy dotyczGcej typologii zmian w kulturze i j`zyku, które stanowi doskonaHy terminologiczno-jako-4ciowy punkt odniesienia do realizacji zaHo.eF drugiego paradygmatu kulturowo-lingwistycznego.
Opisanie trzeciego paradygmatu transformacyjnego Autor rozpoczyna od uzupeH-nienia modelu Alessandro Durantiego (2003), poniewa. widzi braki, dostrzega luki w dyskursie naukowym. Do modelu tego wprowadza dwie wielko4ci: spoHeczno4h mownG oraz spoHeczno4h dyskursu (s. 151). Nasuwa si` jednak pytanie: co zyskuje przez to ten model? na jakG nowG jako4h i perspektyw` si` otwiera?
W centrum paradygmatu transformacyjnego znajdujG si` praktyki j`zykowe, rama partycypacyjna, poczucie wHasnego „ja” oraz to.samo4h interlokutorów (s. 151). Chruszczewski sHusznie zatem rozwa.a wpHyw socjolingwistyki na rozwiGzania metodologiczne. Kolejny raz Autor dba o precyzj` poj`ciowG i rozró.nia tutaj socjo-lingwistyk`, makro- i mikrosocjolingwistyk` oraz socjologi` j`zyka (s. 153). W roz-dziale tym przewija si` w rozwa.aniach, dotyczGcych czy to etnografii komunikacji (s. 154 – 163), czy j`zykowego tworzenia obiektów spoHecznych (s. 163-165), poj`cie dyskursu, który nie zostaje jednoznacznie zdefiniowany. Mo.na zatem domy4lah si` i wnioskowah z kolejnych podrozdziaHów po4wi`conych aktom mowy, .e istota dys-kursu, o którym mówi Chruszczewski, oraz wspomniane w podrozdziale zatytuHo-wanym „Antropopragmatyczne aspekty komunikacji: aisatsu” praktyki dyskursywne, zakorzenione sG w tradycji amerykaFskiej analizy konwersacyjnej. W podrozdziale pt. „Wspólnota mowna i spoHeczno4h dyskursu jako potencjalne jednostki analizy” Autor dokonuje przeglGdu definicji grup ludzi, którzy w swoim repertuarze majG caHG gam` zachowaF werbalnych i niewerbalnych. Specyfika wspólnoty mownej, okre4lana w de-finicjach m.in. Bloomfielda (1933), Hocketta (1958), Gumperza ([1968] 1972),
pro-wadzi do wyodr`bnienia fenomenu spoHeczno4ci dyskursu (por. BLOOMFIELD 1933), który stanowi pomost mi`dzy dyskursem w tradycji angloamerykaFskiej a jego analizG bGdg te. ju. dzi4 lingwistykG dyskursu w uj`ciu Warnkego i Spitzmüllera (2011).
Na wst`pie rozdziaHu 3.4. Chruszczewski podkre4la, .e paradygmat komunika-cyjno-dyskursywny, któremu ten rozdziaH jest po4wi`cony, wywodzi si` z paradyg-matu transformacyjnego. Punkt ci`.ko4ci jest jednak inny, mianowicie antropolingwi-styczne studium gramatyk komunikacyjnych poszczególnych dyskursów (s. 199). Tu Autor pracy jednoznacznie okre4la istot` tekstu jako werbalnG jednostkowG realizacj` dyskursu zanurzonG sytuacyjnie, spoHecznie i kulturowo, a sam dyskurs jako dyna-miczne zjawisko (s. 200 nn.). Definicje te stanowiG przedtakt do opisania kwestii gramatyki koncepcyjnej dyskursów (s. 201-204). PrezentujGc koncepcj` dyskursu, Autor wychodzi od, zdawah by si` mogHo, kontrowersyjnego stwierdzenia, .e skom-plikowane (i kompleksowe – J.P.) poj`cie dyskursu zwiGzane jest z j`zykiem i komu-nikacjG, spoHeczeFstwem i kulturG oraz tekstem, który jest w samym centrum ka.dego dyskursu, b`dGc jego jednostkowG realizacjG (s. 205), co stoi w opozycji do antropo-centrycznej teorii j`zyków ludzkich (por. GRUCZA 1993). PodsumowujGc jednak roz-wa.ania na temat tego terminu, Autor powoHuje si` na twierdzenia holenderskiego badacza T. van Dijka, który traktuje dyskurs jako form` ludzkiego dziaHania i tym samym stawia czHowieka w centrum zainteresowaF analizy dyskursu. Chruszczewski potwierdza t` perspektyw` rozwa.aF w podrozdziale po4wi`conym koncepcji kon-tekstu (s. 215-219), spoHecznemu (s. 223 n.) oraz kulturowemu zanurzeniu tekstów (s. 225-228).
Bardzo interesujGcG i sensownie uzasadnionG tezG w kontek4cie analizy istoty komunikacji wydaje si` byh stwierdzenie, .e to komunikacja polityczna stanowi „naj-bardziej wysublimowany proces dotarcia z informacjG do drugiego czHowieka” (CHRUSZCZEWSKI 2011: 229). Autor traktuje t` koncepcj` komunikacji jako sHusznG, poniewa. dominantG semantycznG jest spoHeczeFstwo (s. 229).
Dalsze podrozdziaHy w sposób przejrzysty prezentujG specyfik` kolejnych form ko-munikacji, poczGwszy od intrapersonalnej (s. 230-232) poprzez interpersonalnG (s. 232), masowG (s. 233), a skoFczywszy na zjawisku my4lenia grupowego (s. 234-236).
Bardzo zajmujGcy jest podrozdziaH pt. „Podstawowe elementy wybranych modeli komunikacji” (s. 236-241), w którym Chruszczewski uwypukla te elementy modeli komunikacji werbalnej, które mogG podlegah analizie. Tym samym zaznacza per-spektywy badawcze na tym obszarze. Wychodzi od najprostszego modelu Shannona i Weavera (1949), by przej4h do zHo.onych, uwzgl`dniajGcych komunikacj` masowG (LASWELL 1948, NEWCOMB 1953, cyt. za: FISKE [1982] 1999: 49-51, JAKOBSON 1960, WESTLEY/MACLEAU 1957). PeHnego obrazu dopeHniHby równie. model Goff-mana (1963, 1967), który w opozycji do najprostszego modelu Shannona/Weavera (1949) uwzgl`dnia porzGdek interakcyjny w sytuacji komunikacyjnej obejmujGcej wi`cej ni. jednego nadawc` i odbiorc`, a zatem idzie w kierunku zainteresowania Autora komunikacjG masowG.
Nad wyraz znaczGce rozdziaHy pt. „Intertekstualno4h, metatekstualno4h, hiper-tekstualno4h” (s. 244-249) oraz „Antropocentryzm lingwistyczny; lingwistyczna to.-samo4h pHci” (s. 259 – 263) wieFczG wywód prezentowany w pracy i wskazujG na wspóHczesne tendencje w prowadzonych badaniach. Autor jednak w sposób niejedno-znacznie spójny wprowadza do wywodu te wHa4nie rozwa.ania. Brakuje zatem uza-sadnienia expressis verbis, dlaczego te wHa4nie zjawiska wspóHstanowiG o ostatnim z opisywanych paradygmacie komunikacyjno-dyskursywnym.
Podsumowanie pracy obejmuje okre4lenie przez Chruszczewskiego istoty j`zyka, jego funkcji i celu (s. 264) oraz okre4lenie domen badawczych antropologii j`zyka. Autor systematyzuje wspóHczesne badania na obszarze j`zykoznawstwa antropo-logicznego w oparciu o opisane paradygmaty (s. 265-268) i wykazuje tym samym zHo.ono4h i kompleksowo4h tych.e.
Dzi`ki zestawieniu tak wielu teorii praca zyskuje wielowymiarowy, interdyscy-plinarny charakter, a obszerna literatura wykorzystana w pracy dowodzi skrupulat-no4ci i rzetelskrupulat-no4ci prowadzonego przez Autora wywodu. Jedynie przypisy dolne rezerwowane z reguHy na uwagi wHasne bGdg uzupeHnienia bibliograficzne sG w pew-nych miejscach pracy mo.e zbyt obszerne. Ze wzgl`du na ich znaczenie dla roz-wini`cia lub uzupeHnienia omawianego aspektu warto, by byHy wHGczone do tekstu gHównego (np. s. 39, 40, 51, 52, 58, 61, 81, 83 nn., 115, 168, 197, 253 nn.).
BIBLIOGRAFIA
BLOOMFIELD, Leonard (1933): Language, New York: Henry Holt and Company.
DURANTI, Alessandro (2003): Language as Culture in U.S. Anthropology. Three Paradigms, „Current Anthropology” vol. 44, No. 3, s. 323-347.
FISKE, John ([1982] 1999): [Introduction to Communication Studies, London: Routledge]. TH. pol. Aleksandra Gierczak. Wprowadzenie do bada> nad komunikowaniem, WrocHaw: Astrum. HOCKETT, Charles (1958): A Course in Modern Linguistics, New York: Macmillan.
GOFFMAN, Erving (1963): Behavior in Public Places. Notes on the Social Organization of
Gathe-rings. TH. pol. Olga Siara. Zachowanie w miejscach publicznych: o spoSecznej organizacji zgromadze>. Warszawa: PWN.
GOFFMAN, Erving (1967): Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behavior. TH. pol. Alina Szul.ycka. RytuaS interakcyjny. Warszawa: PWN.
GRUCZA, Franciszek (1993): Zagadnienia ontologii lingwistycznej: O j2zykach ludzkich i ich
(rze-czywistym) istnieniu, w: Opuscula Logopaedica. In honorem Leonis Kaczmarek, Lublin, 25-47.
GUMPERZ, John J. ([1968] 1972) The Speech Community, w: Pier Paolo GIGIOLI (red.), Language
and Social Context, Harmondsworth: Penguin Books, s. 219-231. [Pierwodruk w:] Inter-national Encyclopedia of the Social Sciences, New York: Macmillan, s. 381-386.
JAKOBSON, Roman (1960): Linguistics and Poetics, w: Thomas A. SEBEOK (red.), Style in
LASWELL, Harold D. (1948) The Structure and Function of Communikaction in Society, w: L. BRYSON (red.), The Communication of Ideas, New York: Institute of Religious and Social Studies. [Tak.e w:] Wilbur SCHRAMM (red.) (1960) Mass Communication. Illinois: University of Illinois Press
SHANNON, Claude, WEAVER, Warren (1949): The Mathematical Theory of Communication. Illinois: University of Illinois Press.
WARNKE, Ingo H., SPITZMÜLLER, J. (2011): Diskurslinguistik. Eine Einführung in Theorien und
Methoden der transtextuellen Sprachanalyse. Berlin/Boston: Walter de Gruyter.
WESTLEY, Bruce H., MACLEAU, Malcolm S. (1957): A Conceptual Model of Communikation
Research, „Journalism Quarterly” vol. 34, s. 31-38.
Joanna P2dzisz ZakSad Lingwistyki Stosowanej UMCS
Anna W a r a k o m s k a, Prawda wyYszej instancji. O ironii na przykSadzie
prozy Herberta Rosendorfera, Warszawa: Instytut Germanistyki UW 2009,
ss. 424. ISBN: 83-89919-70-2.
Autorka monografii po4wi`conej twórczo4ci wspóHczesnego autora niemiecko-j`zycznego, monachijskiego prozaika Herberta Rosendorfera (1934), akcentujGc na wst`pie rozprawy ró.norodno4h tematycznG i gatunkowG dzieH cenionego i popular-nego w4ród czytelników pisarza-erudyty, konstatuje luk` dotyczGcG naukowego opra-cowania dorobku Rosendorfera. WskazujGc na wyrywkowy charakter omawianych tekstów, bH`dy interpretacyjne, Autorka zwraca uwag`, .e sGdy wydawane na temat twórczo4ci pisarza, plasujGce go w poetyce realizmu magicznego, nie sG poparte nau-kowym dowodem (s. 14). Brak analiz wprowadzajGcych w arkana poetyki Rosen-dorfera jest dla autorki punktem odniesienia: HGczenie elementów realizmu i fanta-styki, humor, predylekcja do muzyki oraz sposób przeHo.enia tych elementów na j`zyk literatury stanowiG istot` zainteresowaF badaczki. Ironia, pojmowana jako krytyczna postawa wobec otaczajGcego 4wiata, podstawowy element konstytuujGcy fabuH` u Rosendorfera, staje si` centralnG kategoriG u Warakomskiej. Celem rozprawy jest zaprezentowanie ironii w ró.nych kontekstach i na wielu pHaszczyznach narracji w prozie autora Niemieckiej suity (Deutsche Suite). Na korpus badawczy skHadajG si` wybrane fragmenty prozy pisarza. Z ogromnego dorobku prozatorskiego do analizy zostaHy wybrane powie4ci i opowiadania, a tak.e pozycje o charakterze autobiogra-ficznym, eseje, wywiady oraz zapisy wystGpieF publicznych.
Jako .e analiza twórczo4ci Rosendorfera skupia si` wokóH problemu ironii, pierwsza, teoretyczna cz`4h pracy po4wi`cona zostaHa eksplikacji tego poj`cia. Autorka, przywoHujGc na wst`pie swych teoretycznych rozwa.aF WHadysHawa Tatar-ROCZNIKI HUMANISTYCZNE 60:2012 z. 5
