U R O C Z Y S T E O D S Ł O N I Ę C I E P O S Ą G U S T A N I S Ł A W A S T A S Z I C A
Uroczystość odbyła się 25 listopada 1978 r. w sali konferencyjnej IHNOiT. Po-sąg Staszica — odnaleziony w stanie znacznie uszkodzonym1 — został starannie odnowiony i częściowo zrekonstruowany na podstawie zachowanych przekazów źródłowych. W uroczystości udział wzięli: przewodniczący Rady Naukowej •— prof. Leszek Kuźnicki, dyrektor Muzeum Ziemi PAN — doc. Krzysztof Jakubowski, kie-rolnictwo Instytutu oraz młodzież klasy IIb Państwowego Liceum Sztuk Pla-stycznych w Warszawie. Klasa ta dokonała w czynie społecznym renowacji i re-konstrukcji posągu.
Otwierając uroczystość dyrektorów Instytutu prof. — Józef Miąso •— podzięko-wał wszystkim, którzy włożyli wkład w odnowienie posągu, za ich trud i wskazał na symboliczną wymowę ustawienia tego posągu w placówce zajmującej się bada-niami dziejów nauki, oświaty i techniki. Następnie doc. Zbigniew Wójcik scharakte-ryzował krótko działalność naukową i organizacyjną Staszica oraz jego wielkie zasługi dla zapoczątkowania badań i eksploatacji geologicznych zasobów kraju, organizacji szkolnictwa zawodowego i niektórych dziedzin przemysłu.
Wszystkim uczniom zaproszonym na uroczystość wręczono upominki książkowe. Tadeusz Bieńkowski
( W a r s z a w a )
KOMITET HISTORII NAUKI I TECHNIKI
P I E R W S Z E P O S I E D Z E N I E K O M I T E T U H I S T O R I I NAU1KI I T E C H N I K I P A N
20 XII 1978 r. odbyło się pierwsze w nowej kadencji posiedzenie Komitetu, które poświęcone było głównie dyskusji nad makietą IV tomu Historii nauki pol-skiej 1.
Dyskusję zagaił prof. Bogdan Suchodolski. Zwrócił on uwagę, że przedstawiony tom jest kontynuacją poprzedniego. Przyjęto w nim ten sam schemat
poszczegól-1 Patrz „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" R. 23:poszczegól-1978 z. s. 808 (Kronika).
Oto treść omawianego dzieła: Historia nauki polskiej. Pod red. Bogdana S u-c h o d o l s k i e g о. T. IV. 1863—1918.
Cz. I. 1. Warunki rozwoju nauki: Gospodarczo-społeczne warunki rozwoju nau-ki i jej percepcja w społeczeństwie polsnau-kim (I. Pietrzak-Pawłowska), 2. Organizacja życia naukowego i twórczości naukowej w ramach zaborów. Ośrodki naukowe pol-skie za granicą — na Zachodzie i w Rosji (J. Hulewicz);
Cz. II. Tło filozoficzne nauki polskiej: 1. Filozofia pozytywistyczna (J. Skar-bek), 2. Filozofia katolicka (B. Dembowski), 3. Filozofia marksistowska (S. Dziam-ski), 4. Początki szkoły lwowsko-warszawskiej {S. Zamecki);
Cz. III. Rozwój nauk szczegółowych: 1. Kierunki rozwoju nauki światowej (S. Amsterdamski), 2. Matematyka (S. Dobrzycki), 3. Fizyka (K. Szymborski), 4. Astronomia (J. Dobrzycki), 5. Chemia (S. Zamecki), 6. Nauki techniczne: Mecha-nika) (Z. Mazurkiewicz, D. Mazurkiewicz), Elektryczność (K. Kolbiński, J. Kubia-towski), Termodynamika (W. Wiśniowski), Metalurgia (J. Piaskowski), 7. Biologia ogólna (L. Kuźnicki), 8. Botanika (Z. Kosiek), 9. Zoologia (K. Kowalska), 10. Nauki o gospodarstwie wiejskim (rolnictwo, leśnictwo, weterynaria •— S. Brzozowski), 11. Nauki medyczne (S. Konopka, R. Dzierżanowski, Z. Podgórska-Klawe), 12. Far-macja (B. Kuźnicka), 13. Geologia (S. Czarniecki), 14. Geografia i kartografia (J. Babicz), 15. Geodezja (M. Odlanicki-Poczobut), 16. Geofizyka (A. Arendarski), 17. Historiografia (M. H. Sarejski, J. Meternicki), 18. Historia filozofii (A. Borzym), 19. Historia sztuki (J. Białostocki), 20. Historia literatury (H. Markiewicz), 21.
Ar-nych części: 1) warunki rozwoju nauki polskiej, 2) powiązania między filozofią a nauką, 3) dzieje nauk szczegółowych. Materiały o charakterze dokumentacyjnym (bibliografia i biografie) zdecydowano wydrukować w osobnych tomach. Do no-wych elementów należą: 1) opracowanie gospodarczych uwarunkowań rozwoju na-uki polskiej (miało to duże znaczenie zwłaszcza na obszarze Królestwa Polskiego), 2) zmiana proporcji między częścią ogólną a naukami szczegółowymi (więcej da-nych z historii poszczególda-nych dyscyplin). Ponadto przewiduje się, że tom zamykać będzie syntetyczne podsumowanie, uwypuklające dynamikę nauki polskiej i jej rolę w nauce na świecie.
Kończąc swą wypowiedź prof. Suchodolski zasygnalizował, że w pierwszej czę-ści makiety brakuje opracowań prof. Ireny Pietrzak-Pawłowskiej i prof. Jana Hulewicza; tym samym dyskusja ograniczy się do materiałów zawartych w części drugiej (filozofia) i trzeciej (nauki szczegółowe). Wreszcie rozważania wymaga ce-zura zamykająca tom V (po 1918 г.).
Referat o charakterze recenzji wygłosił prof. Jerzy Michalski. Autor dyspo-nował przy tym wstępną wersją opracowania prof. Hulewicza, omawiającą roz-wój nauki na ziemiach polskich od 1850 r. i dlatego sugerował rozpoczęcie tomu od 1863 г., a ponadto wskazał na potrzeby szerokiego potraktowania pierwszej części dzieła. Uważał również, że projektowane opracowanie prof. Pietrzak-Pa-włowskiej — dotyczące gospodarczych uwarunkowań rozwoju nauki — nie powin-no powtarzać informacji zawartych w analizie dyscyplin szczegółowych.
Do spraw dyskusyjnych należy wybór tematyki opracowań w części drugiej dzieła. W tomie poprzednim były dwa rozdziały omawiające rozwój głównych kierunków filozoficznych w układzie chrolonogicznym. W tomie analizowanym znajdują się cztery tego typu rozdziały. Nie budzi kontrowersji opracowanie dra Janusza Skarbka o filozofii pozytywistycznej. Natomiast tytuł rozdziału o filozofii marksistowskiej raczej winien brzmieć: recepcja marksizmu w Polsce. Rozdział o filozoficznej szkole lwowsko-warszawskiej ma charakter podrzędny, a sprawa za-mieszczenia analizy filozofii katolickiej w ogóle powinna być ponownie rozważona. Brakuje natomiast w t e j części dzieła opracowania o filozofii antypozytywistycz-nej, która miała istotne znaczenie zwłaszcza w drugiej części omawianego okresu.
Część trzecią tomu rozpoczyna opracowanie doc. Stefana Amsterdamskiego o kierunkach rozwoju nauki światowej; niektóre jego elementy winny wejść — zdaniem recenzenta — do drugiej części tomu.
Pozostała część dzieła — to dzieje trzydziestu czterech dyscyplin. Poszcze-gólne opracowania nie zostały jeszcze ostatecznie zredagowane. Wszystkie infor-macje o instytucjach winny znaleźć się w części ogólnej opracowania, a dane bio-graficzne i bibliobio-graficzne w odpowiednich tomach dokumentacyjnych. Przełado-wanie tymi elementami poszczególnych opracowań wpłynęło na zagubienie istot-nych cech rozwoju nauki polskiej. Za najlepsze opracowanie recenzent uznał roz-dział prof. Jana Białostockiego o dziejach historii sztuki. W innych uwypuklono pewne elementy problemu, jak np. główne kierunki dyscypliny (językoznawstwo). Niezbędne jest zachowanie proporcji w obrębie grupy nauk przyrodniczych (dane o historiografii dyscyplin trzeba przerzucić do jednego opracowania, a z dziejów historii literatury należy usunąć wątki obce (prof. Henryk Markiewicz z a j m u j e się cheologia (A. Abramowicz), 22. Socjologia (A. Kłoskowska), 23. Etnografia (Z. So-kolewicz), 24. Filologia klasyczna (M. Plezia), 25. Orientalistyka (J. Reychman), 26. Germanistyka (Z. Żygulski), 27. Romanistyka (K. Kasprzyk), 28. Anglistyka (S. Helsztyński), 29. Językoznawstwo (ogólne i indoeuropejskie •— A. Weinsberg), 30. Językoznawstwo polonistyczne (J. Bajerowa), 31. Slawistyka (F. Sławski), 32. Psychologia (W. Bobrowska-Nowak), 33. Pedagogika (R. Wroczyński), 34. Ekono-mia (J. Górski), 35. Prawo (S. Grodziski).
np. neofilologią). Natomiast szkic o dziejach historii l i t e r a t u r y angielskiej może być — zdaniem recenzenta — w ogóle pominięty.
Innego r o d z a j u zagadnienia są godne rozważania w n a u k a c h ścisłych i przy-rodniczych. Cały blok n a u k o Ziemi nie został ujednolicony, przy czym n a j w i ę c e j zastrzeżeń budzi geografia, w k t ó r e j zamieszczono n a w e t i n f o r m a c j e o botanice, zoologii, geologii, a także literaturze podróżniczej. Konieczne są w t e j grupie opracowań r e d u k c j e (poza tekstem o geofizyce A. Arendarskiego), przy czym z a r -tykułu o geodezji należy w ogóle usunąć życiorysy mierniczych i zastąpić je i n f o r m a c j a m i o twórczości n a u k o w e j w t e j dziedzinie. ^
Historia n a u k i o gospodarstwie wiejskim -(rolnictwo, leśnictwo, weterynaria) w zgłoszonym do d r u k u opracowaniu zawiera również materiały z różnych dyscy-plin pozarolniczych (geologia, botanika, historia towarzystw gospodarskich). Z tego trzeba wyłowić istotne osiągnięcia n a u k i o gospodarstwie wiejskim.
Na zakończenie recenzent podkreślił, że wszyscy autorzy piszą głównie o osiąg-nięciach poszczególnych dyscyplin. P o m i j a n e są natomiast oceny negatywne, przez co obraz n a u k i polskiej jest w pewnym stopniu wypaczony. Nie znalazła także od-bicia dynamika rozwoju poszczególnych dyscyplin.
Po wystąpieniach prof. Suchodolskiego i prof. Michalskiego rozwinęła się ożywiona dyskusj.a. Przedstawiam w skrócie niektóre stwierdzenia jej uczestników.
Prof. J a n P a z d u r z a j ą ł się sprawami n a u k technicznych. W makiecie dyscypli-nom t y m poświęcono mało uwagi, dzieląc materiał na 4 grupy. Tymczasem w 1917 r. — na zjeździe techników polskich — wyróżniono 13 specjalności.
Prof. J a n Hulewicz przychylił się do sugestii prof. Michalskiego na temat początkowej cezury pierwszej części tomu. Zobowiązał się także rozszerzyć za-kres i n f o r m a c j i o międzynarodowych k o n t a k t a c h n a u k i polskiej (kształcenie się Polaków za granicą, praca uczonych polskich w ośrodkach badawczych innych krajów).
Wypowiedź mgr Jerzego Jasiuka dotyczyła n a u k technicznych. Sugerował on konieczność uzupełnienia t o m u f r a g m e n t e m u k a z u j ą c y m narodziny n a u k technicz-nych w Polsce. W poszczególtechnicz-nych opracowaniach należy dokonać ujednoliceń re-dakcyjnych, a przede wszystkim przeprowadzić ostrzejszą granicę między naukami technicznymi i techniką. Niezbędne są także nawiązania do n a u k i światowej.
Doc. Zbigniew Wójcik omówił opracowania zawarte w bloku n a u k o Ziemi. Stwierdził m.in. że geografia, geologia i geofizyka w y z y s k u j ą niemal te same m a -teriały. Opracowanie geologiczne podaje i n f o r m a c j e głównie o organizacji nauki, nie zaś o istotnych osiągnięciach dyscypliny, przy czym b r a k w ogóle peleo-botaniki, omówienia i działalności takich instytucji, jak Muzeum Przemysłu i Rol-nictwa itp. Rozdział dotyczący historii geografii ma w założeniu lepszą k o n s t r u k c j ę (układ materiału według kierunków specjalności), lecz jest przeładowany i n f o r m a -cjami z zakresu geologii (wyprawy badawcze), botaniki i zoologii (geografia roślin jest dyscypliną botaniczną, podobnie jak zoogeografia jest częścią zoologii!). Wsku-tek przeładowania m a t e r i a ł e m obcym autorzy rozdziałów dotyczących historii geo-logii i geografii, pominęli istotne osiągnięcia n a u k o Ziemi (np. b r a k oceny do-robku Ludomira Sawickiego).
Prof. Jerzy Jaros rozważał ogólne problemy kompozycji prac i stwierdził, że część I opracowania w i n n a się zajmować rozwojem n a u k i w Polsce, a dalsze — istotnym w k ł a d e m Polaków do nauki. Ponadto uznał, że tom V Historii nauki polskiej winien kończyć się na 1939 lub (najwyżej) 1945 r.
Prof. Władysław Kunicki-Goldfinger upomniał się o uzupełnienie tekstu z dzie-jów biologii ogólnej danymi o biologii eksperymentalnej. Ten kierunek stanowił istotny postęp w rozwoju specjalności (przy zamieraniu klasycznej botaniki i zoo-logii). Podkreślił ponadto, że zarówno szkice o n a u k a c h medycznych, jak i o rol-nictwie winny koncentrować się na bardziej istotnych problemach.
Prof. J e r z y P i a s k o w s k i opowiedział się za koniecznością powiązania n a u k t e c h nicznych w większą całość. P r z y zróżnicowanym podejściu a u t o r ó w do o p r a c o w y -wanego t e m a t u niezbędne jest przedstawienie części m a t e r i a ł u (mniej ważnego) w przypisach.
Prof. Józef Miąso podkreślił potrzebę powiązania w g r u p y n i e k t ó r y c h dyscy-plin (biologia z medycyną, n a u k i techniczne, n a u k i o Ziemi) i zaopatrzenie ich w odpowiednie k o m e n t a r z e wstępne. P o t r z e b n e są również szersze i n f o r m a c j e 0 popularyzacji n a u k i , gdyż miało to istotne znaczenie (zwłaszcza w fizyce) dla w y z y s k a n i a zdobyczy n a u k i w przemyśle.
Doc. Zdzisław K o w a l e w s k i postulował konieczność szerszego uwzględnienia w poszczególnych opracowaniach elementów socjologii n a u k i , określenia w p ł y w ó w n a u k i niemieckiej, a przede w s z y s t k i m dodanie rozdziału o r o z w o j u antropologii.
Prof. A n d r z e j Wróblewski podkreślił, że opracowanie poświęcone fizyce od-powiada w pełni zapotrzebowaniu. Natomiast m e c h a n i k a techniczna jest w istocie powtórzeniem f i z y k i ogólnej. P o p a r ł wypowiedź m g r a Jerzego J a s i u k a o potrzebie rozdziału wiążącego grupę n a u k technicznych. Stwierdził także, że rozdziałów dotyczących n a u k szczegółowych nie można całkowicie pozbawić d a n y c h o o r g a n i -zacji nauki.
Doc. R o m a n Mierzecki rozważał potrzebę sprecyzowania s t o s u n k u n a u k ścisłych do technicznych (ma to znaczenie zwłaszcza w chemii). U w y p u k l e n i a w y -m a g a także rola A k a d e -m i i U-miejętności w dziedzinie łączenia badaczy w g r u p y , z a j m u j ą c e się w y b r a n y m i zagadnieniami (o t y m trzeba będzie więcej n a p i s a ć w k o l e j n y m t o m i e Historii nauki polskiej). Podkreślił on z naciskiem, że historio-g r a f i a poszczehistorio-gólnych dyscyplin n a u k o w y c h jest i n t e historio-g r a l n ą częścią ich rozwoju.
U s t o s u n k o w u j ą c się do d y s k u s j i prof. В. Suchodolski odpowiedział n a n i e k t ó r e uwagi j e j uczestników. Stwierdził, że zdecydowano się n a d a ć taki, a nie inny, t y t u ł rozdziałowi poświęconemu filozofii m a r k s i s t o w s k i e j , aby podkreślić istotny w k ł a d uczonych polskich w t e j dziedzinie. Opracowanie o szkole l w o w s k o w a r szawskiej nie spełniło oczekiwań r e d a k c j i , a do n a p i s a n i a a r t y k u ł u o filozofii a n t y -pozytywistycznej nie znaleziono a u t o r a .
S p r a w a n a u k technicznych jest p r z e d m i o t e m troski r e d a k c j i . P r o w a d z o n e są rozmowy z prof. Eugeniuszem Olszewskim o przygotowanie o p r a c o w a n i a na t e m a t narodzin n a u k technicznych w Polsce. Rzecz zrozumiała, że owe trzynaście s p e c j a l -ności (wspomniał o nich prof. P a z d u r ) s t a n o w i ą r a c z e j k a n w ę do dzieła o historii techniki w Polsce. I n f o r m a c j e o społecznej roli n a u k i będą zamieszczane w za-kończeniu. R e d a k c j a dołoży n a t o m i a s t s t a r a ń , by pogrupować n i e k t ó r e dyscypli-n y (techdyscypli-niczdyscypli-ne, dyscypli-n a u k i o Ziemi), a grupy te poprzedzi odpowieddyscypli-nim w s t ę p e m .
Z a m y k a j ą c t e n p u n k t p o r z ą d k u dziennego, przewodniczący o b r a d — prof. J a -nusz Tazbir — zaapelował do uczestników o n a d s y ł a n i e n a piśmie szczegółowych u w a g o makiecie t o m u Historii nauki polskiej. P o i n f o r m o w a ł t a k ż e o n i e k t ó r y c h p r a c a c h P r e z y d i u m Komitetu, a m.in. o przygotowaniach do uroczystości 100-le-cia urodzin A l b e r t a Eisteina (głównym o r g a n i z a t o r e m jest S e k c j a Historyczna Polskiego T o w a r z y s t w a Fizycznego), o projekcie w y d a n i a w j ę z y k u angielskim s t u -d i u m J. Piaskowskiego n a t e m a t stali -d a m a s c e ń s k i e j i o p r z y g o t o w a n i a c h -do ' X V I I Międzynarodowego Kongresu Historii N a u k i , k t ó r y odbędzie się w B u k a r e s z
-cie w 1981 r.
P o n a d t o sprawozdanie z działalności K o m i s j i ds. Nauczania Historii Nauki 1 Techniki przedstawiła doc. I r e n a S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a (istnieje sześć g r u p spec-jalistycznych), a doc. Tadeusz Nowak omówił zamierzenia K o m i s j i Historii Nauk Technicznych (m.in. o p r a c o w y w a n y jest konspekt syntezy historii n a u k technicz-n y c h w Polsce).
Zbigniew J. Wójcik
