520
K ronikaC zechosłow acja
P R A S K IE S Y M P O Z J U M R E W O L U C J A N A U K O W A X V I I W I E K U I N A U K I M A T E M A T Y C Z N O -F I Z Y C Z N E
W u b ieg ły m r o k u m in ę ło 30.0 ła t o d śm ie rci c z o ło w e g o p rzy ro d n ik a czesk ieg o te g o o k re s u Jama M iarka z Damśkroum ¡(Joannes M a rcu s M a r ci d e K rom land, 1596— 1667). T e n za słu żon y w d zie ja ch u n iw ersy tetu p r a s k ie g o u czon y b y ł — z w y k szta ł cen ia a k a d em ick ieg o — le k a rzem . P ia stow a ł 'godność lek arza k ró le w s k ie g o , b y ł dzieka n em w y d z ia łu lek a rsk ieg o U n iw ersytetu K a r d a i r e k to re m te j uczelni. W lic z n y c h p r a c a c h d o ty c z ą c y c h iiz y k i p o d e jm o w a ł p ro b le m y , sta n o w ią ce k lu cz o w e za ga d n ien ia n a u k i o p rzy ro d zie w X V I I w ., a w ie c w m e ch a n ice — zderzen ia sp rę ży ste i sp a d e k sw o b o d n y ciał, w o p ty c e — - p o w sta w a n ie barw .
T rzech setn ą r o c z n ic ę śm ierci Jana M a rk a u c z c iło C z e c h o sło w a c k ie T o w a rzy stw o H istorii N a u k i i T ech n ik i, o r g a n iz u ją c — p r z y w sp ó łu d zia le S e k c ji H isto rii N a u k i M ię d z y n a ro d o w e j U nii H istorii i F ilo z o fii N auk i — sy m p o z ju m n a tem at R ew olu cja nau kow a X V I I w iek u i nauki m a tem a tyc zn o -fizyc zn e. S y m p o zju m , k t ó r e o d b y ło się w g m a ch u C a rolin u m w P ra d ze w dn iach 26— 29 w rze śn ia 1967 r., p o p rze d zo n e z o s ta ło u ro czy s tą sesją z u d zia łem sen atu u n iw ersy teck ieg o , n a k tó r e j J. S m o lk a p rze d sta w ił ż y cio ry s i d zia ła ln ość n a u k o w ą Jana M a rka ; V . RonChi w y g ło s ił o d czy t o r o z w o ju o p ty k i w X V I I w ., a Z . S e r v it o m ó w ił w k ła d M arka d o r o z w o ju m e d y cy n y .
W 'czterod n iow y ch obrad ach S y m p o z ju m u czestn iczy ło o k o ło 30 h isto ry k ó w n a u k i z 10 k r a jó w e u ro p e js k ic h i S ta n ó w Z je d n o cz o n y ch . Z P olsk i u d zia ł w zię li: p r o f. E. R y b k a , p r o f. W . Y o ise, d oc. J. D ob rzy ck i.
P r z e p ro w a d z o n o d y sk u sję nad refera tam i, k tó r y c h tek sty z o s ta ły u d ostęp n io n e w cz e s n e j dzięki op u b lik o w a n iu w t. 3 A cta historiae rerum naturalium necnon tećhnicarum (Praha 1967). B y ły t o r e fe ra ty : J. R . R a v e tza R o zw ó j nauki a r o z w ó j historii nauki (k o re fe re n t Z . H orsk ^ ), I. B . C oh en a D yna m ika ja k o klucz do N o w e j N auki w X V I I w . (k oreferen t I. B . P o g rie b y s k ij), A . P . J u szk iew icza O rew olu cji w m a tem a tyce n o w o ż y tn ej (k orefere n t O. F leck en stein ) i P . C osta b e la M ateria i św ia tło w X V I I w .
Ja k w id a ć , w ię k szo ś ć r e fe r a tó w d o ty c z y ła — • p rzy n a jm n ie j fo r m a ln ie — r o z w o ju p o sz cz e g ó ln y c h d y scy p lin . D o m in o w a ła je d n a k n a S y m p o zju m te m a ty k a o g ó l n y c h zagadnień ¡historii n a u k i: I. B . C o h e n z ilu s tro w a ł w sw y m r e fe r a c ie in teresu ją c ą tezę o m ech a n izm ie w sp ó łd zia ła n ia 'Czynników tr a d y c y jn y ch i n o w a to r sk ic h w k szta łtow a n iu n o w e j n a u k i; A . P . J u sz k iew fcz w p ie rw sze j części s w o je g o w y stą p ien ia p o le m iz o w a ł z p og lą d em o p r ek u rso rsk iej r o li naminaiEzmu p a ry sk ieg o w r o z w o ju fiz y k i m a tem aty czn ej.
P o z a ty m i za gadnieniam i d y sk u sja k o n ce n tro w a ła się szczególn ie w o k ó ł okre śle n ia p o ję c ia „¡rew olu cji n a u k o w e j” i zakresu, w ja k im odn osi s ię orno d o zja w isk h istory cz n a n a u k ow y ch X V I I w . D ysk u ta n ci p r a w ie p o w szech n ie z g o d n i b y li c o d o isto ty r e w o lu c ji n a u k o w e j X V I I w ., n ie w y d a je się n atom iast, a b y w w y n ik u d y sk u s ji p r z y b liż y ły się r ó ż n e stan ow isk a w o b e c za kresu tr e ś c io w e g o teg o p o ję cia . P o części w y n ik a ło to ze skądin ąd r a c jo n a ln e g o o g ra n iczen ia telm atyki obrad do n au k m a te m a ty cz n o -fiz y c z n y c h ; n ie w ą tp liw ie je d n a k n ied osta teczn ą u w a g ę zw ró c o n o w d y s k u s ji n a p rzem ia n y — za ch od zą ce w r a z z r e w o lu c ją n a u k o w ą w sp o łe czn o ści u czo n y ch i w in fra stru k tu rze ba dań n a u k o w y ch — k tóre m ia ły za w a ży ć n a r o z w o ju n a u k i n o w o ż y tn e j n ie m n ie j, ch oć w o d r ę b n y sp osób, n iż o d k ry cia w ie l k ic h u czo n y ch X V H w .
Kronika
521
Podkreślić należy sprawność i skuteczność wysiłków komitetu organizacyjnego, prowadzonego przez prof. J. Smolkę i dra Z. Horsky’ego, którego zasłulgą była do skonała atmosfera towarzysząca przez cały czas obradom Sympozjum.
J e r z y D ob rzyck i
M IĘ D Z Y N A R O D O W E K O L O K W IU M KOMElNiIOŁiOGiICiZNE W P R Z E R O W IE Z a r y s c a ło ś ci p ro b lem a ty k i, ja k i z gru bsza ty lk o zor ie n to w a n y u cze s tn ik u z y sk u je p ó tr z y d n io w y ch ob ra d a ch g ro n a „ k o m e n io lo g ó w ” , jest p o z o r n ie p r o sty : Jan A m o s K o m en sk y , zn a k o m ity m y ś licie l X V I I w ., s tw o r z y ł s y n k re ty c z n y c o p r a w d a , le.cz oryg in aln y system , o b e jm u ją c y ca ło ść ó w c z e s n e j nauki, k tó r e g o szczeg óln ie in teresu ją cą częścią są p o g lą d y p ed a gog iczn e, o d z n a c z a ją c e się n ie z w y k łą p o m y sło w o ś cią . W m ia rę jed n a k, ja k p r z y ch o d zi w d a ć się w sz cz e g ó ło w ą a n alizę p o s z cz e g ó ln y c h p o g lą d ó w K o m eń sk ieg o, ja sn o ść g łó w n y c h lin ii teg o o g ó ln e g o zarysu n a j w y r a ź n ie j za m azu je się.
N ie p o d e jm u ją c ry zy k a zw ią za n ego z p r e cy z o w a n ie m p o s z cz e g ó ln y c h p r o b le m ó w , sp ró b u jm y p rze d sta w ić o b r a z p o d s ta w o w y c h zagadnień w ta k im św ietle, w ja k im p o ja w ił się o n pod czas o b r a d m ię d z y n a ro d o w e g o k o lo k w iu m p o ś w ię c o n e g o ż y ciu i d zia ła ln ości K o m e ń s k ie g o w P r z e ro w ie (C ze ch o sło w a cja ) w d n ia ch
26—28 m a rca 1958 r.
O g ó ln e p o ję cia , sta n o w ią c e k o ś c ie c sy ste m u K o m e ń s k ie g o , n ależą do p o w sze ch n ie w ó w cza s w y s tę p u ją cy ch . P r z y k ła d e m teg o są c h o ć b y d w a zasadnicze p o ję c ia je g o sy stem u : n a u k i (scientia) i u m ie ję tn o śc i {ars). P o d o b n ie ja k n iem a l w sz y sc y je g o w sp ółcześn i, w szę d zie ta m , g d zie m ia ł o n n a m y śli p e w n o ś ć r o z u m o w an ia, praw dę lu b a rg u m e n ta cję ra c jo n a lis ty cz n ą opa rtą n a d e d u k cji, m ia ł na m y ś li naukę. T a m1 zaś, gd zie w g rę w ch o d z iły ele m e n ty „p o z a r a c jo n a ln e ” , tam z a zw y cza j Chodziło o U m iejętność. P is a ł o ty m K o m e n sk y m . in. w L e x ic o n januale (1650 r.), stw ie rd z a ją c, że scientia — to „p r a w d z iw e p ozn a n ie r z e c z y ” (vera rei c o -gnito), podczas g d y ars — to scientia op era tiva , a w ię c — p o s łu g u ją c się d zisie j szą te rm in olog ią — n au k a sto so w a n a .
M im o w ie lu p o d s ta w o w y c h r ó żn ic d o m in u ją cy m ak cen tem stylu m y śle n ia u c z o n y c h s ie d e m n a s to w ie czn y ch była. zasada m e to d o lo g ic z n e g o m on izm u , w ią żą ca się ściśle z m on izm em m eta fizy czn y m . I c h o ć b y ła to często p o w ie r z ch o w n a ty lk o w ię ź łą czą ca w ie lu u cz o n y ch , to jed n a k stą d m . in. w y w o d z iła się te n d e n c ja do p o w ią za n ia w szy stk ich n auk w je d e n p o w sz e c h n y sy stem e n cy k lo p e d y cz n y , o p a rty o j e d n olite założen ia m eto d o lo g iczn e , czeg o k la s y cz n y m p rzy k ła d em b y ła p a n sofia K o m eń sk iego. W m y śl założeń t w ó r c y m ia ła on a o d zw ie r cie d la ć je d n o lity p orzą d ek n a tu ry i w ią za ć w jed n ą całość to w szy stk o , c o łą cz y się z p r o ce s e m pozn an ia.
D zieła K o m e ń sk ie g o o d zw ie rcie d la ją n u rt d w o ja k i: r o z u m o w a n ie d e d u k cy jn e z je d n e j stron y i in d u k cy jn e — w ią ż ą ce się z tzw . lin ią ¡Bacona — z d ru g iej. Z a r ó w n o on, ja k i jed en z je g o u c z n ió w w y s o k o ce n ił B a co n a , oh oć w sk a z ó w k i je g o o b a j ad ap tow a li n ie ra z do o d m ie n n e g o sp o so b u rozu m ow a n ia . N ie u lega jed n a k w ą tp liw o ści, że K o m e ń sk ie m u c h od ziło także o p ow ią z a n ie św ia ta m y śli i św ia ta rzeczy , a postu lat ad ekw a tn ości s łó w i r z e cz y w isto ści b y ł w is to c ie je d n y m z w a r ia n tó w B a co n o w sk ie g o fu n d a m en ta ln eg o za łożen ia e p is te m o lo g iczn e g o , k tó r e g ło
siło p o trze b ę p ow ią za n ia u m y słu i p rze d m iotó w , ja k ie m a on b a d a ć.
R ó w n o cz e ś n ie jed n a k, w p o ró w n a n iu z p rz o d u ją c y m i w ó w c z a s p r z e d sta w ic ie lam i n auk m a te m a ty cz n o -p r z y ro d n ic z y c h , K o m e n sk y o k a z u je się b y ć m y ślicielem o o d m ie n n e j o r ie n ta c ji. G d y G alileu sz i K a r te z ju s z g łó w n e zadan ie n au ki u p a try w a li w ilo ś cio w y m b a dan iu z ja w isk p rz y r o d y , K o m e n sk y n ie w y k r e ślił p o ję cia
