"Biblia Hebraica Stuttgartensia...", ed. H. Bardtke [et al.], Stuttgart 1967-1977 : [recenzja]

Józef Wiesław Rosłon

"Biblia Hebraica Stuttgartensia...", ed.

H. Bardtke [et al.], Stuttgart

1967-1977 : [recenzja]

Collectanea Theologica 54/1, 167-169

R E C E N Z J E

₁₆₇

g a ją o n e do u c z y n ié n ia t e k s t u J o n y b a r d z ie j b ib lijn y m w m ie js c a c h , g d zie b y ł w s t y lu z b y t ra b in is ty c z n y .

K a lig r a f i a Y e a te s a je s t c z y te ln a , lecz n ie k ie d y tr u d n o ro z ró ż n ić u n ieg o b e t od g im e l lu b a j i n od sad e. C h o c ia ż n ie d a je p u n k ta c j i s a m o g ło sk o w e j, c z a se m d la u n ik n ię c ia n ie p o r o z u m ie n ia s ta w ia p e w n e p u n k ty sa m o g ło sk o w e . K o n ty n u a c ję p r z e k ła d u J o n y z p o p r a w k a m i Y e a te s a o d n o śn ie e w a n g e lii Ł u k a s z a i J a n a z a w ie r a tr z e c i to m p u b li k a c ji p t. E v a n g i l e s d e L u c e t de J e a n t r a d u i t s e n h é b r e u e n 1668 p a r G i o v a n n i B a t t i s t a I o n a r e t o u c h é s e n 1805 p ar T h o m a s Y e ate s, T u r n h o u t (B elg iq u e) 1982, B ré p o ls, k a r t y 185— 395 (T r a d u c t i o n s h é b r a ï q u e s d e s E v a n g i l e s r a s s e m b l é e s p a r J e a n C a r m i g n a c , 3). P rz e d te k s te m je d n o s tro n ic o w e w p ro w a d z e n ie d la ty c h , co n ie c z y ta li p o ­ p rz e d n ie g o to m u (M a te u sz a i M a rk a ). o. J ó z e f W i e s ł a w R o s l o n O F M C o n v .t W a r s z a w a B i b l i a H e b r a i c a S tu t t g a r t e n s i a . . . E d itio f u n d i tu s4 r e n o v a t a a d ju v a n t ib u s H. B a r d t k e t , W. B a u m g a r t n e r f, P. A. H. d e B o e r (i in.) c o o p e- r a n t ib u s H . P . R ü g e r et J. Z i e g l e r e d id e r u n t K . E i l i g e r et W. R u ­ d o l p h · T e x tu m M a s o r e tic u m c u r a v it H. P . R ü g e r . M a s o ra m e la b o r a v it G. E. W e i l , S t u t t g a r t 1967— 1977, D e u ts c h e B ib e lg e s e lls c h a ft, P r o l e g o m e n a s. LV, te k s t k s ią g s. 1574, w k ła d k a lu ź n a : T a b u l a a c c e n t u u m i V e r z e i c h n t ; der m a s o r e t i s c h e n T e r m i n i . P o 40 la ta c h n a s t ą p ił a z m ia n a f o r m y w w y d a n iu n a u k o w y m B ib lii H e b ­ r a j s k ie j , o k r e ś la n e j k r ó tk o ja k o K i t t e 1— K a h 1 e. Z n a m ie n n a z m ia n a n a w ie lk ą s k a lę m ia ła m ie js c e ju ż ra z , k ie d y to p o c z ą w sz y od w y d . 3 w r. 1929 za p o d s ta w ę w z ię to te k s t k o d e k s u L e n in g ra d z k ie g o (L) z n a k o w a n y w P u b lic z ­ n e j B ib lio te c e sy m b o le m B19A, p o c h o d z ą c y od B e n A s z e ra , z a m ia s t d o ty c h c z a s p u b lik o w a n e j p ó ź n ie js z e j f o r m y te k s tu z B ib lii R a b iń s k ie j J a k u b a b e n C h a ji- m a (W e n e c ja 1524— 1525). P o z o s ta ła w te d y n a d a l n a z w a B ib l i a H ebraic a. W 1951 r. d o d a n o do k s ią g Iz a ja s z a i H a b a k u k a w a r ia n t y z rę k o p is ó w z n a ­ le z io n y c h n a d M o rz e m M a rtw y m .

O b e c n e w y d a n ie , z re a liz o w a n e w la ta c h 1967— 1977 p rz y z m ie n io n y m w d u ż e j m ie rz e z e sp o le w y d a w c ó w i w s p ó łp r a c o w n ik ó w t a k d a le c e o d b ie g a od p o p rz e d n ie j B ib lii H e b r a js k ie j R. K itt e l — P. K a h le , że z m ie n io n o n a w e t ty tu ł, b y n ie b y ło n ie p o r o z u m ie n ia . W y d a w c y p ro s z ą te ż u ż y tk o w n ik ó w te j B ib lii, b y d o ty c h c z a so w e w y d a n ie o k r e ś la li ja k o B ib l i a H e b r a i c a K i t t e l i a n a , w sk ró c ie B H K , n a to m ia s t to w y d a n ie , c y to w a li ja k o B ib lia H e b r a i c a S t u t t ­ g a r t e n s ia , w s k r ó c ie B H S. P u b lik o w a n y m w n ie j te k s te m m a s o re c k im p o z o s­ t a ł n a d a l, u w a ż a n y za n a js ta r s z y p e łn y r ę k o p is h e b r a j s k i A ro n a b e n M osze b e n A s z e ra z X w ., w p ro w a d z o n y p rz e z R u d o lfa K itt e la do w y d . 3. B H S p o ja w ia ła się w o s o b n y c h z e sz y ta c h , p o c z ą w sz y o d 1967 r., b y n a s ­ tę p n ie j a k p o p r z e d n ia B H K p r z y b r a ć f o r m ę o p ra w n e g o w p łó tn o w o lu m in u o b e jm u ją c e g o cało ść z b io r u k s ią g S ta r e g o T e s ta m e n tu h e b ra js k ie g o . W d a l­ sz y m c ią g u u tr z y m a n o w o d r ó ż n ie n iu od r ę k o p is u L w u k ła d z ie K s ię g ę K r o ­ n ik n a k o ń c u z b io ru .

W P r o l e g o m e n a p o d a n y c h w ję z y k u n ie m ie c k im , a n g ie ls k im , fr a n c u s k im , h is z p a ń s k im i ła c iń s k im w s k a z a n e z o s ta ły w y r a ź n ie r ó ż n ic e w s to s u n k u do B H K , d o ty c z ą c e k r o j u c z c io n e k , te k s tu , m a s o ry i a p a r a t u k ry ty c z n e g o .

K ró j c z c io n e k h e b r a js k ic h je s t n ie c o o d m ie n n y od u ż y te g o w B H K , b o ­ w ie m p o p r z e d n i s k ła d z o s ta ł z n is z c z o n y w c zasie w o jn y i tr z e b a b y ło d o b ra ć n o w e c z c io n k i, lic z ą c się ju ż z w y m o g a m i n o w o c z e sn e g o s k ła d u m a sz y n o w e g o , w k tó r y m w y k ra c z a ć n ie m o g ą p o z a k w a d r a t lu b p o ło w ę k w a d r a tu , n ie m o ­ g ą b y ć n iż s z e a n i w y ższe, b y d a ło s ię d o b rz e d o p a s o w a ć do n ic h p u n k ta c j ę m a s o re c k ą . P o w ie d z ia łb y m , że w w y n ik u k r ó j n ie k tó r y c h l i te r je s t n a w e t b a r d z ie j e s te ty c z n y n iż p o p rz e d n io (np. g im e l, m e m , n u n , a jin , s a d e czy szin, to o s ta tn ie m a w re s z c ie z d e c y d o w a n ie k r o p k ę z le w e j lu b z p r a w e j s tro n y ,

a n ie n a ś r o d k u , j a k p o p rz e d n io ). O g ó ln ie n o w e li te r y r o b ią w r a ż e n ie „ sm u - k le js z y c h ” n iż p o p rz e d n ie . T e k s t b ib l ijn y w ie r n ie o d p o w ia d a k o d e k s o w i L i n a w e t ta m , g d z ie w y ­ d a je się, że je s t b łą d k o p is ty , w y d a w c y ty lk o w a p a r a c ie w s k a z u ją n a r ó ż ­ n ic ę z in n y m i k o d e k s a m i, a le p o z o s ta w ia ją c h a r a k t e r y s t y c z n ą d la L p is o w n ię , c h o ć b y b a rd z o d z iw n ą . T a k ż e s ilu q i m e te g s t a w i a ją j a k w rę k o p is ie r a z z le w e j, in n y m ra z e m z p r a w e j s tr o n y sa m o g ło sk i, n ie d o d a ją ich, g d z ie ich b r a k w L. Z p o w o d u w ie lk ie j tr u d n o ś c i w d r u k u z d e c y d o w a n o się ty lk o o p u sz c z a ć ra f e . Z a c h o w a n e z o sta ło za B H K , c h o c ia ż w b r e w rę k o p is o w i, z a ­ z n a c z a n ie p e r y k o p o tw a r ty c h i z a m k n ię ty c h n ie c o m n ie js z ą c z c io n k ą (ch o d zi 0 lite r y p i s). D o k ła d n e i s k r u p u la tn e p o r ó w n y w a n ie z te k s te m k o d e k s u u m o ż liw ił m ik r o f ilm o ry g in a łu , o s ią g n ię ty p rz e z O. E is s fe ld ta i K . A la n d a w L e n in g r a d z ie i o p ra c o w a n y w T y b in d z e p rz e z p ro f. H. P. R ü g e ra . U d ało się go z ro b ić w P u b lic z n e j B ib lio te c e L e n in g r a d z k ie j w 1957 r.

S p e łn ia ją c z a p o w ie d ź i z a ra z e m p r a g n ie n ie R. K itt e la p o s ta r a n o się w y ­ d a ć p r a w ie c a łą w ie lk ą m a s o r ę k o d e k s u L. M a łą m a s o rę , d o d a w a n ą n a m a r ­ g in e s ie , n a n o w o p r z e p r a c o w a n o , czego p o d ją ł się G e r h a r d E. W eil. W ie lk ą m a s o r ę w y d a n o w o s o b n y m w o lu m in ie s t a r a n ie m w s p ó ln y m W ir te m b e r s - k ie g o T o w a r z y s tw a B ib lijn e g o w S tu ttg a r c ie i P a p ie s k ie g o I n s t y t u t u B ib lij­ n e g o w R zy m ie, co m o ż n a u z n a ć za z n a k czasu , ja k o t. I p t. M a s s o r a h G e d o - lah, a je d n o c z e ś n ie ja k o t. I I B H S , w r. 1971. W B H S o d sy ła c z e do te g o to ­ m u p o d a w a n e są w a s p e k c ie k r y ty c z n y m ze s k r ó te m M m d ru k o w a n e c z c io n ­ k ą t a k m a łą ja k h e b r a j s k ie li te r y m a s o r y m a r g in e s o w e j. C a łk o w ite j p r z e m ia n ie u le g ł w B H S a p a r a t k ry ty c z n y . R u d o lf K itte l w w y d . 3 z 1929 r. w p r o w a d z ił p o d z ia ł a p a r a t u n a d w ie części z o d s y ła c z a ­ m i p r z y p o m o c y m a ły c h l i t e r g re c k ic h do p ie r w s z e j' i m a ły c h li te r ła c iń s k ic h do d r u g ie j części. P ie r w s z a część a p a r a t u m ia ła z a w ie ra ć „ w a r ia n t y te k s tu 1 u w a g i m n ie j w a ż n e ”, d r u g a n a to m ia s t — „ is to tn e z m ia n y w te k ś c ie i u w a ­ g i o w ię k s z y m z n a c z e n iu ” . Do w y d . 7 z 1951 r. d o łącz o n o ( d o d r u k o w a n o po p ro s tu , z a h a c z a ją c o m a r g in e s d o ty c h c z a so w y ) tr z e c ią część a p a r a t u w k s ię g a c h Iz a ja s z a i H a b a k u k a z w a r ia n ta m i te k s tó w z n a d M o rz a M a rtw e g o (g ro ty k o ło Q u m ra n ). J u ż s a m p o d z ia ł z w a ż a ją c y n a „ m n ie j w a ż n e ” i „ b a r ­ d z ie j y eażn e” u w a g i i z m ia n y b y ł dość p re c y z y jn y , p o n a d to z u p ły w e m c z a ­ s u r o z w in ę ła się ta k ż e k r y t y k a te k s tu , z re z y g n o w a n o w ię c z d o ty c h c z a s o ­ w e j f o r m y a p a r a t u i g ru n to w n ie p rz e b a d a n o o ra z p rz e r o b io n o je g o z a w a r ­ to ść. S p e c ja lis ta od z a g a d n ie ń L X X p ro f. J. Z ie g le r z W ü r z b u r g a i s p e c ja lis ­ ta od s p r a w ta r g u m ic z n y c h p ro f. H . P. R ü g e r z T y b in g i u ło ż y li n a n o w y c h z a s a d a c h a p a r a t k r y ty c z n y p o je d y n c z y o d p o w ia d a ją c y d z is ie js z e m u s ta n o w i w ie d z y w te j d z ie d z in ie . W y ra ż a s ię w n im m. in. b a r d z ie j o s tro ż n a i w s tr z e ­ m ię ź liw a p o s ta w a w o b e c k o n ie k t u r i r e tr o p r z e k ła d ó w z tłu m a c z e ń , w o b e c d o s z u k iw a n ia się w te k ś c ie b łę d ó w h a p lo - i d it to g r a f ii itp ., w z g lą d n a l i t e ­ r a t u r ę u g a r y c k ą i fe n ic k ą , ch o c ia ż p o d ty m o s ta tn im w z g lę d e m , b y ć m o że n a ­ le ż a ło b y to z a p is a ć n a k a r b ro z tro p n o ś c i, w y d a je się, że b a rd z o o g lę d n ie w y ­ k o r z y s ta n o w y n ik i b a d a ń n a d o r to g r a f ią , s ło w n ic tw e m , f l e k s ją i s k ła d n ią d ia l e k tu p ó łn o c n o z a c h o d n io s e m ic k ie g o , p ro w a d z o n y c h p rz e z M. D a h o o d a i jeg o u c z n ió w . N o w y a p a r a t k r y ty c z n y je s t m n ie j d ro b ia z g o w y i o b sz e rn y , b a r d z ie j s z a n u je się w n im p r z e k a z a n y te k s t m a s o re c k i, je s t o g lę d n y w p r o ­ p o z y c ja c h o d m ie n n e g o c z y ta n ia i rz e c z o w y . S k r ó ty w n im i o b ja ś n ie n ia n a ­ d a l p o z o s ta ją w ję z y k u ła c iń s k im . J e ś li c h o d z i o s z a tę z e w n ę trz n ą , B ib lia S tu t tg a r c k a , o p ra w io n a w p ło w e p łó tn o z w y c iś n ię ty m n a p ie r w s z e j s tr o n ie (w s to s u n k u do te k s tu h e b r a j s k ie ­ go n a s tr o n ie o s ta tn ie j) ty tu łe m h e b r a j s k im T o r a n e b i j i m u k e t u b i m i w ię k ­ sz y m i c z e rw o n y m i l i te r a m i (m a ju s k u łą ) w y tło c z o n y m t y t u łe m ła c iń s k im B IB L IA H E B R A IC A (i m n ie js z y m i c z c io n k a m i) S T U T T G A R T E N S IA , p r e z e n ­ t u j e się e s te ty c z n ie i p o g o d n ie j n iż p o p r z e d n ia B H K , z w ła sz c z a w d a w n ie j­ sz y c h la ta c h o p r a w ia n a w c z a rn e p łó tn o ze z ło ty m i li te r a m i i c z e rw o n y m i b rz e g a m i. J a k p r z y s ta ło n a te k s t b ib lijn y , je s t o n a b a r d z ie j a n o n im o w a . J Q g R E C E N Z J E

R E C E N Z J E

₁₆₉

W o p ra w ie c z a rn e j w y ż e j w s p o m n ia n e j p o s ia d a ła je s z c z e n a p is e d i d i t R u d o l f

K i t t e l i s y m b o l w y d a w n ic tw a PW B . W sp o m n ie ć n a le ż y , że t a k ą o p ra w ę

w p ło w e g o k o lo r u p łó tn o p o s ia d a ły ju ż o s ta tn ie w y d a n ia B H K .

W je d n o to m o w y m w y d a n iu B H S n ie z a m ieszczo n o , n ie s te ty , d w ó c h o s t a t­ n ic h s tr o n z m a p a m i, ja k ie b y w a ły n a k o ń c u B H K : A z j a P r z e d n i a w c zas ach

S t a r e g o T e s t a m e n t u i P a l e s t y n a za c z a s ó w S t a r e g o T e s t a m e n t u . B y ły one b a rd z o p ro s te , je d n o k o lo ro w e , b ez z a r y s ó w u k s z ta łto w a n ia fiz y c z n e g o t e r e ­ n u , a le p o ż y te c z n e d la u ż y tk o w n ik a B ib lii. T r u d n o w y m a g a ć te g o m o że w n a s z y c h c z a s a c h i u n a s, a le od w ie lu l a t is tn i e ją w y d a n ia B H S o b o k z p r z e k ła d a m i B ib lii w ję z y k u n a ro d o w y m , n p . n ie m ie c k im lu b a n g ie ls k im . M oże ja k ie ś w y d a w n ic tw o o ty m te ż b y p o ­ m y ś la ło . B y ła b y to z a p e w n e g o d n a p o c h w a ły in ic ja ty w a .

o. J ó z e f W i e s ł a w R o s ł o n O F M C o n v ., W a r s z a w a

M a r tin R E H M , Das z w e i t e B u c h d e r K ö n ig e . E i n K o m m e n t a r , W ü rz b u r g 1982, E c h te r V e rla g , s. 274.

J e s t to d a ls z y cią g k o m e n ta r z a do K s ią g K ró ló w . K o m e n ta r z do p ie r w ­ szej K s ię g i K ró ló w u k a z a ł się ju ż w 1979 r. W s p ó ln y m z a ło ż e n ie m w o bu c z ę śc ia c h k o m e n ta r z a je s t, że g łó w n y r e d a k t o r ty c h k s ią g n a le ż a ł do k r ę ­ g ó w d e u te r o n o m ic z n y c h . O n je s t o d p o w ie d z ia ln y za w y b ó r i u p o r z ą d k o w a ­ n ie m a t e r i a łu s ta rs z e g o o ra z p rz e p r a c o w a n ie p r z e ję ty c h tr e ś c i w e d łu g z a sa d D e u te ro n o m iu m . N ie r o z s tr z y g n ię te p o z o s ta je z r e s z tą p y ta n ie , czy b y ł je d e n „ d e u te r o n o m is ta ” ja k o a u to r te g o d z ie ła , czy te ż d w ó c h a m oże n a w e t w ię ­ cej „ d e u te r o n o m is tó w ”, k tó r z y p o d e jm o w a li się o p ra c o w a n ia i d o k o n a li p ra c y re d a k c y jn e j. F a k te m je s t, że w K s ię g a c h K ró ló w z n a la z ł się z b ió r te k s tó w ró ż n o r o d n e g o p o c h o d z e n ia i r e p r e z e n tu j ą c y c h ró ż n e r o d z a je lite r a c k ie . W iele z n ic h ju ż p r z e d te m m ia ło sw o ją h is to r ię i p rz e s z ło ro z w ó j lite r a c k i, n ie k t ó ­ r e n a w e t w c h o d z iły w s k ła d w ię k s z y c h d z ie ł h is to ry c z n y c h . N ie je s t m o ż liw e z c a łą p e w n o ś c ią o k re ś lić w k o n k r e tn y m p rz y p a d k u , do ja k i e j w a r s tw y w łą c z y ć i do ja k ie g o c z a s u za lic z y ć n ie k tó r e te k s ty . M. R e h m u z n a je za n ie z ­ b ite , że g o to w a k s ię g a m ia ła p ó ź n ie js z e u z u p e łn ie n ia i d o d a tk i. O g ra n ic z a s w o je z a in te r e s o w a n ie do K s ią g K ró ló w i d la te g o n ie d a je o ce n y in n y c h k s ią g u w a ż a n y c h za d e u te r o n o m is ty c z n e , m ia n o w ic ie K się g i J o z u é g o , S ę­ d z ió w i S a m u e la . O b ja ś n ie n ie te k s t u w r a m a c h .n in ie js z e g o k o m e n ta r z a m a c z y te ln ik a w p ro w a d z ić w u s y tu o w a n ie ży c io w e ( S i tz i m L e b e n ) o p is y w a n y c h i o b ja ś n ia n y c h w y d a rz e ń . D ru g a K s ię g a K ró ló w O b e jm u je d z ie je ro z d z ie lo n y c h po ś m ie rc i S a lo m o n a k r ó le s tw (rozdz. 1— 17) i d a ls z e d z ie je k r ó le s tw a ju d z k ie g o po u p a d k u p a ń s tw a p ó łn o c n e g o (rozdz. 18—25) i t a k i p o d z ia ł p r z y j ą ł R e h m w k o m e n ta r z u , w y ­ r ó ż n ia ją c d w ie g r u p y z a g a d n ie ń z g o d n ie z tr e ś c ią k się g i. W D o d a t k u z a w ie ­ r a j ą się u w a g i k o ń c o w e d o ty c z ą c e z a g a d n ie ń w s tę p n y c h do o b u k sią g , j a k ich n a z w a , ilość, ź ró d ła i w y k o r z y s ta n ie ty c h ź ró d e ł, a u t o r i c h ro n o lo g ia . N a k o ń c u p o d a n o z e s ta w ie n ie c h ro n o lo g ic z n e (Z e i t t a f e l ) p a n u ją c y c h w o b u k r ó ­ le s tw a c h . S p is rz e c z y u m ie sz c z o n y je s t po U w a g a c h w s t ę p n y c h , a po n im (p rz e d W y k a z e m s k r ó t ó w ) p o d a ł a u to r k o m e n ta r z e do o b u k s ią g w ję z y k a c h n ie m ie c ­ k im , a n g ie ls k im , f r a n c u s k im , h o le n d e r s k im i w ło s k im n a p r z e s tr z e n i od r o k u 1873 do r. 1977 (w s u m ie 32 p o zy cje ). W e w s p o m n ia n y c h w y ż e j d w ó c h g r u p a c h z a g a d n ie ń : D z ie j e r o z d z i e l o ­ n y c h k r ó l e s t w i D a ls z e d z i e j e k r ó l e s t w a j u d z k i e g o , w y o d rę b n io n o o d n o śn ie 29 i 8 te m a tó w z a w ie r a ją c y c h k o le jn e tr e ś c i k s ię g i. K a ż d y t e m a t k ró tk o a b o g a to (tre ś c io w o i d o k u m e n ta c y jn ie ) s k o m e n to w a n o w e d łu g n ie m a l s t a ­ łego s c h e m a tu : l i t e r a t u r a (n o w sz a n iż p o d a n e k o m e n ta r z e , s ię g a ją c a o s t a t ­ n ic h la t), p r z e k ła d n ie m ie c k i, u w a g i co do te g o p rz e k ła d u , a n a liz a tr e ś c i i ję z y k a o ra z w y k ła d . P o w ie d z ia łe m , że te n s c h e m a t je s t „ n ie m a l” s ta ły , bo