"Die wunderbare Brotvermehrung. Die neutestamentlichen Erzählungen und ihre Bedeutung", Ludger Schenke, Würzburg 1983 : [recenzja]

Józef Wiesław Rosłon

"Die wunderbare Brotvermehrung.

Die neutestamentlichen Erzählungen

und ihre Bedeutung", Ludger

Schenke, Würzburg 1983 : [recenzja]

Collectanea Theologica 54/3, 174-176

L u d g e r S C H E N K E , D ie w u n d e r b a r e B r o tv e r m e h r u n g . D ie n e u te s ta m e n tlie h e n

E r z ä h lu n g e n u n d ih r e B e d e u tu n g , W ü rz b u r g 1983, E c h te r V e rla g , s. 176, n ib . 1,

w k ła d k a z a g in a n a (6 s.).

A u to r, u ro d z o n y w B o ttro p (W estfalia) w 1940 r., je s t od 1972 r. p r o f e ­ s o re m N o w eg o T e s ta m e n tu n a s p e c ja liz a c ji k a to lic k ie j te o lo g ii w u n iw e r s y te ­ c ie w M o g u n cji. Z a jm u je się w s w y c h p u b lik a c ja c h g łó w n ie m ę k ę i z m a r ­ tw y c h w s ta n ie m C h ry s tu s a , o s ta tn io te ż o p o w ie śc ia m i o c u d a c h e w a n g e lic z ­ n y c h . U w a ż a , że z a s to s o w a n ie do eg zeg ezy n o w o te s ta m e n to w e j m e to d y h is to - r y c z n o - k ry ty c z n e j w y b itn ie p o m a g a z ro z u m ie ć w p e łn i p rz e k a z a n e o rę d z ie w je g o a u te n ty c z n y m w y m ia r z e tre ś c io w y m , m ia r o d a jn y m d la z g łę b ie n ia s e n s u te o lo g ic z n e g o sło w a B ożego. W te j n a d z ie i u słu ż e n ia p r z e p o w ia d a n iu c h rz e ś c ija ń s k ie m u i d o p o m o ż e n ia w p o g łę b ia n iu w ia r y p o d ją ł się p r z e a n a l i­ z o w a n ia t ą m e to d ą sz e ś c iu o p isó w e w a n g e lijn y c h c u d o w n e g o ro z m n o ż e n ia C hleba i ry b w tr a d y c y jn e j k o le jn o ś c i p o d a n y c h w M t 14,13— 21; 15,32— 38; M k 6,30—44; 8,1— 9; Ł k 9,10— 17; J 6,1— 15. D la u ła tw ie n ia c z y te ln ik o w i ś le ­ d z e n ia b a d a ń p rz e p r o w a d z a n y c h p rz e z a u to r a , n a o so b n e j w k ła d c e p o d a n e zo­ s ta ło s y n o p ty c z n e z e s ta w ie n ie te k s tó w z u w y p u k le n ie m e le m e n tó w w s p ó ln y c h i o d rę b n y c h k a ż d e g o z p rz e k a z ó w w s to s u n k u do p o z o sta ły c h .

S to s o w n ie do o b ra n e j m e to d y m a m y d ziew ię ć ro z d z ia łó w s ta n o w ią c y c h k o ­ le jn e e ta p y w b a d a n ia c h m e to d ą h is to ry c z n o - k ry ty c z n ą , m ia n o w ic ie : te k s ty , p o ró w n a n ie lite r a c k ie , s t r u k tu r a o p o w ia d a ń , s to s u n e k do k o n te k s tu , r e k o n ­ s tr u k c je , „ p rz e k a z p ie r w o tn y ”, h is to r ia tr a d y c ji, p ie r w s z y e ta p h is to r ii r e d a k ­ c ji (M arek ), d ru g i e ta p h is to rii re d a k c ji. N a s tę p u je p o d s u m o w a n ie w u w a g a c h k o ń c o w y c h o ra z w y k a z w y b r a n e j l i te r a t u r y p rz e d m io tu .

T ru d n o p o w ie d z ie ć , czy to s tu d iu m p o g łę b i i u m o c n i w ia r ę p rz e z je j p o d ­ p a r c ie n a u k o w y m i m e to d a m i k r y t y k i w ty m w y p a d k u h is to ry c z n e j, n a to m ia s t są d z ę , że b a rd z o d o b rz e m o że słu ż y ć c e lo m sz k o le n io w y m . Z le k t u r y te k s tó w w d z is ie jsz y m k o n te k ś c ie u m ie sz c z o n y c h n a s u w a się p y ta n ie , czy d o ty c z ą one d w ó c h o d rę b n y c h z d a rz e ń , j a k to z d a je się s u g e r o w a ć r e l a c ja p o d w ó jn a M a r ­ k a i M a te u s z a , czy te ż je d n e g o z d a rz e n ia , j a k z d a je się w y n ik a ć z r e la c ji Ł u k a s z a i J a n a . Z k o le i d a się s tw o rz y ć k a ta lo g p r z y n a jm n ie j 13 p y ta ń u ja w ­ n ia ją c y c h ró ż n ic e i n ie z g o d n o ś c i w szc z e g ó ła c h o b o k id e n ty c z n y c h n a w e t co do s f o rm u ło w a ń i z w ro tó w w y p o w ie d z i. P ro w a d z i to z a te m do p y ta n i a o w z a ­ j e m n ą z a le ż n o ść czy te ż p o c h o d z e n ie o d ja k ie g o ś w s p ó ln e g o ź ró d ła częścio w o p o w tó rz o n e g o d o sło w n ie, częścio w o z m ie n io n e g o p rz e z re la to r ó w .

W w y n ik u p rz e p ro w a d z o n e g o p o ró w n a n ia lite r a c k ie g o a u to r d o ch o d zi do n a s tę p u ją c y c h k o n k lu z ji: M t 14,13— 21 i Ł k 9,10— 17 m o g ą b y ć ty lk o z a le ż n e od M k 6,30— 44, a n ie o d w ro tn ie , p r z e d s ta w ia ją b o w ie m o d c h y le n ia d o k o n a n e w z a s a d n ic z y m o p a rc iu o o p o w ia d a n ie u M a rk a . M ię d z y s o b ą te ż są zg o d n e je d y n ie w ty c h m ie js c a c h , w k tó r y c h z g o d n e są z M a rk ie m , g d y id z ie z w ła ­ szcza o d o s ło w n ą zgodność. M ie jsc a z g o d n e w M t 14 i Ł k 9, k tó r y c h się n ie d a w y p ro w a d z ić z M k 6, m ia n o w ic ie n ie d o sło w n e p o w tó rz e n ia o ra z n ie ­ z n a c z n e u z u p e łn ie n ia i czy sto ję z y k o w e p o p r a w k i w s to s u n k u do M k, z t r u d ­ n o ś c ią d a d z ą się u z a s a d n ić lite r a c k im i z w ią z k a m i o b u ty c h re la c ji. N ie w ie le ró ż n ią się m ię d z y s o b ą ję z y k o w o o p isy w M t 15, 32—38 i M k 8,1— 9. T a k ż e i tu t a j z a le ż n o ść m oże by ć ty lk o je d n o s tr o n n a — M a te u s z a od M a r k a , p rz y czy m M t p r z e j ą ł ob a o p o w ia d a n ia z im w ła ś c iw y m i u ję c ia m i sło w n y m i i te n ­ d e n c ja m i, co św ia d c z y , że p o r ó w n y w a ł je m ię d z y s o b ą i u z n a ł za d w a o d r ę b ­ n e o p is y ró ż n y c h w y d a rz e ń . M a te u sz i Ł u k a s z n ie p r z e j a w i a ją o so b iste j z n a ­ jo m o śc i sa m e g o w y d a rz e n ia , lecz ty lk o o p ie r a ją się n a r e l a c ji z n a le z io n e j u M a r k a . P o z o s ta je p rz y ty m o tw a r te p y ta n ie , d lacz eg o Ł u k a s z o p u śc ił d ru g ie o p o w ia d a n ie M a rk a , s k o ro m u s ia ł je te ż m ieć p r z e d oczym a. O k a z u je się, że n ie o c e n ia li te k s tu M a r k a o c z a m i h is to ry k a , k tó r y ch ce p o z n a ć i p rz e k a z a ć d o k ła d n ie szczeg ó ły i o k o liczn o ści w y d a rz e n ia , lecz c h o d z iło im o p rz e k a z a n ie sw o im c z y te ln ik o m ś w ia d e c tw a w ia r y w J e z u s a ja k o Z b a w c ę ś w ia ta , k tó r y p rz e z sw e d z ia ła n ie p rz y n ió s ł z b a w ie n ie . N ie w a h a li się z m ie n ia ć r e la c ji z n a ­ le z io n y c h u M a r k a , a b y z a w a r te w n ic h o rę d z ie w ia r y w n o w y sp o só b p r z e ­

R E C E N Z J E

k a z a ć , p o d k r e ś la ją c b a r d z ie j to, co u w a ż a li za w a ż n ie js z e d la s w y c h c z y te l­ n ik ó w , b y s k ło n ić ic h do n a ś la d o w a n ia p o ś w ia d c z a n e j w ia ry .

W y k a z a w s z y z a le żn o ść m ię d z y tr z e m a re la c ja m i, p rz e c h o d z i a u t o r do a n a ­ liz y p o z o s ta ły c h tr z e c h n ie z a le ż n y c h od sie b ie o p o w ia d a ń M k 6, M k 8 i J 6, ż y w ią c n a d z ie je , że m o że z n ic h d a s ię o d tw o rz y ć p rz e b ie g i szczeg ó ły s a m e ­ go w y d a rz e n ia , b o w ie m m im o n ie z a w is ło ś c i w z a je m n e j p o d a ją o n e p e w n e w s p ó ln e szczegóły. J e d n a k z ró ż n ic m ię d z y n im i w y n ik a w y ra ź n ie , że o p o ­ w ia d a ją c y n ie m ie li z a m ia r u ty lk o p rz e k a z a ć fa k tó w , lecz w p r z e d s ta w ia n iu ic h o sią g n ą ć o k re ś lo n e cele i s tą d in a c z e j a k c e n to w a li n a k a r m ie n ie lu d zi. T w o rz ą c s a m opis k ie r o w a li się u s ta lo n y m i s c h e m a ta m i (g a tu n k a m i li te ­ ra c k im i), d la k tó r y c h p a r a l e li d o s ta rc z a z a ró w n o S ta r y , j a k i N o w y T e s ta ­ m e n t (2 K ri 4,42— 44; ta m ż e 4,1— 7; 1 K r i 17,7— 16; J 2,1— 12; Ł k 5,1— 11 — p o d a ję w k o le jn o ś c i te k s tó w za a u to r e m , k tó r y o d w o łu je się p o n a d to do W j 16,1— 18 i L b 11,4— 35). M o żn a te n g a tu n e k li te r a c k i o k re ś lić ja k o „ re la c je o c u d o w n y m z a o fia ­ ro w a n iu o b fito śc i p o ż y w ie n ia ”. W e w p r o w a d z e n iu o d m a lo w u je się t r u d n ą s y tu a c ję b r a k u ż y w n o ści, n a s tę p u je d ia lo g p o d k r e ś la ją c y tr u d n o ś ć i w s k a z a ­ n ie n a p o s ia d a n e z a so b y , p o te m je s t a k c ja c u d o w n a z p rz y g o to w a n ie m do c u d u , ro z d a n ie m p o k a r m u i s tw ie rd z e n ie m c u d o w n e g o ro z m n o ż e n ia . N a k o ­ n ie c u w y p u k la się w ie lk o ś ć c u d o w n e g o w y d a rz e n ia . Z teg o w y n ik a , że z o p i­ só w w o b e c n e j fo r m ie n ie da się w s k a z a ć n a h is to ry c z n y p rz e b ie g sam eg o w y d a rz e n ia . W obec b r a k u d o s ło w n y c h p o w tó re k w y k lu c z y ć tr z e b a lite r a c k ą z a le ż n o ść tr z e c h r e l a c ji o d sie b ie , n ie je s t je d n a k w y k lu c z o n a z a le ż n o ść w r a ­ m a c h u p rz e d n ie g o p rz e k a z u w tr a d y c ji u s tn e j, s t ą d p rz e c h o d z i a u to r do ro z ­ w a ż a ń p a d p ro b le m e m d z ie jó w tr a d y c ji i w o p a rc iu o b a d a n ia k o n te k s tu a ln e p o k a z u je , że k a ż d a z tr z e c h r e la c ji s ta n o w i je d n o s tk ę n ie z a le ż n ą od a k tu a l n e ­ go k o n te k s tu , z k tó re g o b e z s z k o d y d la p o z o sta łe j tr e ś c i, d a się j ą w y ją ć .

O d n o śn ie do J 6 ja k o b a rd z o p r a w d o p o d o b n ą p r z y jm u je a u to r h ip o te z ę is tn ie n ia ja k ie g o ś ź ró d ła , k tó r e p rz e k a z y w a ło r e la c je o c u d o w n y c h w y d a r z e ­ n ia c h , tz w . S e m e ia -Q u e lle . B a d a ją c z k o le i k ry ty c z n ie tr z y n ie z a le ż n e , z u s t ­ n e j tr a d y c ji z a c z e rp n ię te r e la c je w k o le jn o ś c i M k 6, M k 8, J 6 o trz y m u je w w y n ik u , że n a js ta r s z ą z n a n ą n a m f o r m ą tr a d y c ji o c u d o w n y m n a k a r m ie ­ n iu j e s t r e l a c ja M k 6. M k 8 o k a z u je m ło d s z ą fo r m ę p rz e z z a a k c e n to w a n ie sz c z e g ó ln ie jsz e te r m in o lo g ii e u c h a ry s ty c z n e j (por. z M k 14,23 i 1 K o r 11,23 n.). T e n a k c e n t m ó g ł d o jść w p ó ź n ie js z e j tr a d y c ji ra c z e j n iż b y ć p o te m u s u n ię ty . P r z e k a z z J 6 m u s i b y ć p ó ź n ie js z y n iż M k 6, b o w ie m n a r r a ty w n ie je s t b a r ­ d z ie j ro z w in ię ty i le p ie j u fo r m o w a n y , p o n a d to p r z e ja w ia w y ra ź n e d ą ż e n ie o p o w ia d a ją c e g o , b y je d y n ie J e z u s a u c z y n ić p u n k te m c e n tr a ln y m w o p o w ia ­ d a n iu (por. J 6,14). T a k w y ra ź n e j k o n c e n tr a c ji c h ry s to lo g ic z n e j n ie p o s ia d a je s z c z e M k 6, n a to m ia s t n a k a r m ie n ie je s t tu w y n ik ie m i o k a z a n ie m lito ś c i J e z u s a d la lu d u , p rz y r ó w n a n e g o do „ tr z o d y ow iec b e z p a s t e r z a ”. J e z u s o k a ­ z u je s ię w ła ś c iw y m p a s te r z e m lu d u , z a b e z p ie c z a ją c y m m u w s p ó łu c z e s tn ic tw o w u czcie i u d z ie la ją c y m p o ż y w ie n ia , w e d łu g w z o ró w s ta ro te s ta m e n to w y c h , k tó ­ r e a u to r d o k ła d n ie a n a liz u je . J 6 d o z n a ło p rz e m ia n y w s to s u n k u do p ie r w o t­ n eg o p rz e k a z u w k r ę g u ż y d o w s k ic h m is jo n a r z y o k re ś lo n e j g ru p y p ie r w o tn e j g m in y c h rz e ś c ija ń s k ie j z w a n e j „ g m in ą J a n o w ą ”, za czy m p r z e m a w ia te n d e n ­ c ja p o k r e w n a z in n y m i o p o w ia d a n ia m i o c u d a c h w c z w a r te j e w a n g e lii. W re s z ­ cie M k 8 s ta n o w i ś w ia d o m e o p o w ie d z e n ie n a n o w o i in a c z e j r e la c ji M k 6 d la u p r z y s tę p n ie n ia c z y te ln ik o m w n o w e j s y tu a c ji ż y cio w ej, m ia n o w ic ie j e s t to k a te c h e z a e u c h a ry s ty c z n a s k ie r o w a n a do u c z e s tn ik ó w U c z ty E u c h a ry s ty c z n e j w g m in ie h e lle n is ty c z n e j, b y ć m oże n a p o g ra n ic z u s y r y js k o - p a le s ty ń s k im , n a co w s k a z u je b r a k n a w ią z a n ia do S ta r e g o T e s ta m e n tu , do o c z e k iw a ń ż y d o w ­ sk ic h , do w y m ia r ó w e sc h a to lo g ic z n y c h , o ra z u w z g lę d n ia n ie sła b o ś c i i z a g ro ­ ż e n ia c z ło w ie k a w jeg o d ro d z e ż y c io w e j. C h ry s tu s u d z ie la w E u c h a ry s tii w z m a c n ia ją c e g o s iły ży c io w e c h le b a .

W re s z c ie a u to r p r z e d s ta w ia w r a m a c h h is to r ii r e d a k c j i r e tu s z e d o k o n a n e w e w a n g e lii M a r k a i J a n a . E w a n g e lis ta w M k 6 i M k 8 u w y p u k lił je d n o lite

ro z u m ie n ie n a k a r m ie n ia , m ia n o w ic ie c u d o w n e n a k a r m ie n ie w o b u re la c ja c h je s t s y m b o le m i w s k a z a n ie m n a E u c h a ry s tię , k tó r ą J e z u s u s ta n o w ić m ia ł p o d k o n ie c sw e g o z ie m sk ie g o ży cia i d z ia ła ln o ś c i, a p rz e z k tó r ą ja k o Z m a r tw y c h ­ w s ta ły m ia ł w p rz y s z ło śc i k a r m ić s w o ją g m in ę. D la r e d a k t o r a J 6 c u d o w n e n a k a r m ie n ie je s t w y d a rz e n ie m c u d o w n y m z p rz e s z ło śc i. W s k a z u je ono n a c u d o tw ó rc ę i n a w ła ś c iw e z b a w ie n ie , ja k ie g o d o k o n u je O n ja k o o b ja w ia ją c y B oga. S a m o w so b ie n ie je s t ju ż c z y n e m z b a w c z y m , lecz ty lk o „ z n a k ie m ”. M a te u sz k o n ty n u u je p r a c ę r e d a k c y j n ą M a rk a . P rz e z s k r ó ty i u je d n o lic e n ie (p a ra le liz o w a n ie ) o b u r e la c ji w y b itn ie ty p iz u je o p o w ia d a n ia , b y c z y te ln ik ła tw ie j u c h w y c ił is to tn e ją d r o r e la c ji, je d n o c z e ś n ie d a je p o tr ó jn y a k c e n t: J e ­ zus je s t Z b a w c ą lu d zi, n a k a r m ie n ie m a c e c h y w ie c z e rz y e u c h a ry s ty c z n e j, u c z n io w ie s ą p o ś r e d n ik a m i m ię d z y J e z u s e m i lu d e m . W r e d a k c j i Ł u k a s z a n a ­ to m ia s t u w y p u k lo n a je s t m e s ja ń s k a ro la J e z u s a ja k o w y s ła n n ik a K ró le s tw a B ożego, Z b a w c y s ła b e j lu d z k o śc i, P a n a d o m u i g o s p o d a rz a , k tó r y n ie u s ta n ­ n ie od Z m a r tw y c h w s ta n ia je s t w ś ró d s w o ic h o b e c n y i ic h ży w i. Ł u k a s z ro z ­ ró ż n ia „ D w u n a s tu ” od u c z n ió w i o d z w ie rc ie d la ją c z n a n y ju ż so b ie u s tr ó j K o ­ ścio ła, p rz y d z ie la D w u n a s tu „ u r z ą d ” p rz y s p o s o b ie n ia i d o s ta rc z e n ia z a p a só w do u c z ty , a c a łą ro lę „ s łu ż b y ” p rz y s a m e j u czcie — u czn io m . N a k a rm ie n ie n o s i w y r a ź n e c e c h y „ ła m a n ia c h le b a ” e u c h a ry s ty c z n e g o i o d p o w ia d a o p iso w i ła m a n ia c h le b a n a w ie c z e rz y z u c z n ia m i id ą c y m i do E m m a u s o ra z w O bj 2,42.46. Ł u k a s z b u d u je m o s t m ię d z y K o śc io łe m sw eg o c z a su a c z a sa m i J e z u s a o ra z o c z e k iw a n ą e sc h a to lo g ic z n ą r a d o s n ą u c z tą m e s ja ń s k ą . K s ią ż k a g o d n a p o le c e n ia ze w z g lę d u n a ja s n e i w z o ro w e p r z e p r o w a d z e n ie k r y ty k i lite r a c k o - h is to r y c z n e j te k s tó w n o w o te s ta m e n to w y c h .

o. J ó z e f W ie s ła w R o sło n O F M C o n v., W a r sza w a P in c h a s L A P ID E — K a r l R A H N E R , H eil v o n d e n J u d e n ? E in G esp rä ch , M a in z 1983, M a tth ia s - G r ü n e w a ld - V e r la g , s. 123.

B io rą c p o w a ż n ie do s e r c a sło w a J a n a P a w ła II w y p o w ie d z ia n e 17 lis to ­ p a d a 1980 r. w M o g u n c ji: „ G łę b ia i b o g a c tw o n a sz e g o w sp ó ln e g o d z ie d z ic tw a u k a z u ją się n a m sz czeg ó ln ie w ż y c z liw y m d ia lo g u i w o p a r te j n a z a u f a n iu w s p ó łp r a c y ” s p o tk a li się d w a j te o lo g o w ie , je z u ita K a r l R a h n e r i ż y d o w sk i „ n o w o te s ta m e n to w ie c ” , j a k sa m sie b ie o k re ś la , P in c h a s L a p id e , w sp ó łc z e ś n i s tró ż e d z ie d z ic tw a s ta r o - i n o w o te s ta m e n to w e g o , w k o le g iu m je z u ic k im w I n n s b r u c k u w lip c u i w p a ź d z ie r n ik u 1982 r., b y p rz e d y s k u to w a ć śm iało , o tw a r c ie i z g o to w o śc ią z ro z u m ie n ia d ru g ie j s tro n y , a je d n o c z e ś n ie s to ją c p rz y s w y m w ła s n y m p r z e k o n a n iu te m a ty te o lo g ic z n e , k tó r e n a jb a r d z ie j w c ią ­ g u w ie k ó w d z ie liły ż y d ó w i c h rz e ś c ija n , a n ie b y ły n ig d y s p o k o jn ie w s p ó ln ie ro z w a ż a n e , a w ię c w ia r a w ży cie w ie c z n e , w y p o w ie d z i o B ogu p rz y J e g o n ie w y p o w ie d z ia ln o ś c i, z a g a d n ie n ie T r ó jc y Ś w ię te j, W c ie le n ie B oga, z n a c z e n ie J e z u s a d la Ż y d ó w , p ie rw s z e czy w tó r e p rz y jś c ie M e s ja sz a . P r z y te j d y s k u s ji p o ja w ia ją się n o w e d o tą d n ie p rz e c z u w a n e m o ż liw o śc i p o ro z u m ie n ia się, a je d n o c z e ś n ie p r z y tę p ia się o s tro ść d o ty c h c z a s u w a ż a n y c h za sa m o p rz e z się z ro z u m ia łe k o n tr o w e r s ji p r z y b a r d z ie j w n ik liw e j r e f le k s j i te o lo g ic z n e j.

O b a j ro z m ó w c y od sa m e g o p o c z ą tk u u ś w ia d a m ia ją sobie, że s ą ró w n e g o p o c h o d z e n ia , s ą „ z b r a ta n y m i z s o b ą p r z e c iw n ik a m i”, j a k b ę d z ie s tw ie rd z o n e w o s ta tn im d ia lo g u . W y n ik a to n ie ty lk o w y ra ź n ie z w y p o w ie d z i V a tic a n u m II

(N o stra a e ta te , a rt. 4), a le ju ż p r z e d te m z te k s tó w P a w ła , z w ła sz c z a z R z 9,4

i 11,29, n a k tó r e d o k u m e n t so b o ro w y się p o w o łu je i ze w sp ó ln e g o o c z e k iw a n ia n a d z ie ń z je d n o c z e n ia n a ro d ó w p o g a ń s k ic h i Iz r a e la p rz e z B oga w z y w a ją c e g o i p o w o łu ją c e g o w s z y s tk ic h . O b aj d y s k u ta n c i in a c z e j w id z ą to z je d n o c z e n ie : je d e n z n ic h ja k o w d a ls z y m c ią g u p o w o ły w a n ie p o g a n do w ia r y I z r a e la , d r u g i — do je d n o ś c i w K o śc ie le Je z u s o w y m . W obec u z n a w a n e j p rz e z o bu p r a w d y g ło szo n ej p rz e z J e z u s a , że d rz e w o p o z n a je s ię po o w o cach , p o w s ta je p y ta n ie o d n o śn ie w ia r y i c z y n u z n ie j p o ch o d z ą c e g o , ja k ie ow o ce p rz y n ió s ł w c ią g u w ie k ó w ju d a iz m , a ja k i e c h rz e ś c ija ń s tw o ja k o c o m m u n io sa n c to ru m .