Mieszanki gruntowe w konstrukcjach składowisk odpadów

Mieszanki gruntowe w konstrukcjach sk³adowisk odpadów

Beata £uczak-Wilamowska

Soil mixtures in construction of landfills. Prz. Geol., 58: 898–902.

A b s t r a c t. Soil mixtures are simple and cheap solutions for bettering of soils in building engineering. They also can be used in constructing of sealing beds of landfills. Soils that may be used for mineral sealing beds of landfills must meet both official regulations and criteria elaborated by experienced researchers. Experiments showed, that minor additions of clay (or selected clay minerals) to sand can seal a loose soil without any drop in its strength abilities. Such a soil mixture is very well compactable and achieves low values of porosity, hence, low values of per-meability.

Keywords: soil mixtures, waste disposal, landfill, clay, sand

Pojêcie mieszanka gruntowa jest znane od ponad szeœæ-dziesiêciu lat. Pierwsze zastosowania mieszanek w zabie-gach polepszaj¹cych w³aœciwoœci gruntów – polegaj¹cych g³ównie na ich stabilizacji – przeprowadzano na obszarze Polski w budownictwie drogowym. Wynika³o to zarówno z uwarunkowañ klimatycznych naszego kraju, jak i z powszechnego stosowania œcieralnych (betonowych i asfal-towych) nawierzchni dróg.

Z biegiem czasu tego typu zabiegi zaczêto stosowaæ równie¿ w sk³adowaniu odpadów. W tym przypadku polep-szanie polega na dodaniu do siebie i homogenizacji dwóch gruntów antropogenicznych w celu bezpiecznego (pod wzglêdem statecznoœci) sk³adowania odpadów. Dzia³ania takie towarzyszy³y m.in. realizacji projektu sk³adowania odpadów (ods¹czonych po flotacji barytu) na ha³dzie odpa-dów powêglowych w Boguszowie-Gorcach pod koniec lat 80. XX w. (Kaczyñski i in., 1989).

W ostatnich latach prowadzone s¹ eksperymenty doty-cz¹ce doboru gruntów odpowiednich do zastosowania w konstrukcjach sk³adowisk odpadów, gdzie obligatoryjnie, jako warstwy mineralnego uszczelnienia, nale¿y stosowaæ grunty o w³aœciwoœciach izolacyjnych. Jest to niezbêdne z punktu widzenia bezpieczeñstwa i statecznoœci budowli, któr¹ jest sk³adowisko odpadów. Jako utwory spe³niaj¹ce wymogi nale¿y rozumieæ grunty nieprzepuszczalne (wspó³-czynnik filtracji k£ 1 x 10–9m/s), w których zachodz¹ pro-cesy samooczyszczania wód odciekowych oraz wykazu-j¹ce odpowiednie w³aœciwoœci mechaniczne.

W artykule przedstawione zostan¹ efekty badañ labora-toryjnych prowadzonych na mieszankach gruntowych w celu konstruowania warstw mineralnego uszczelnienia sk³adowisk odpadów.

Kryteria przydatnoœci gruntów oraz warunki ich stosowania

Mieszanki gruntowe tworzy siê w konkretnych celach, na potrzeby np. drogownictwa – jeœli w otoczeniu budowli w œrodowisku geologicznym nie wystêpuj¹ (w strefie op³a-calnoœci ekonomicznej) grunty o odpowiednim sk³adzie granulometrycznym – takim, który nie powoduje tworze-nia siê wysadzin w pod³o¿u i podbudowie drogi – to z do-stêpnych gruntów o znanej i odpowiedniej charakterystyce

uziarnienia mo¿na stworzyæ grunt antropogeniczny spe³-niaj¹cy warunek wysadzinowoœci (ryc. 1).

Jak wiadomo, grunty o szerokim spektrum uziarnienia – lub o pe³nym uziarnieniu – generalnie lepiej siê zagêszczaj¹. Ziarna i cz¹stki szczelniej wype³niaj¹ przestrzeñ, a co za tym idzie, osi¹gaj¹ wy¿sze wartoœci parametrów mecha-nicznych oraz wykazuj¹ ni¿sz¹ porowatoœæ i wskaŸnik porowatoœci. To poci¹ga za sob¹ zmniejszenie wartoœci wspó³czynnika filtracji, który jest g³ównym i w zasadzie jedynym rygorystycznie wymaganym kryterium regulo-wanym przez Rozporz¹dzenie ministra œrodowiska z dn. 24 marca 2003 r. Oprócz tego parametru w rozporz¹dzeniu wymienione s¹ tak¿e wymagania dotycz¹ce rozprzestrze-nienia warstwy izolacyjnej w zale¿noœci od rodzaju sk³ado-wanych odpadów.

Znacznie wiêcej istotnych w³aœciwoœci gruntu, które nale¿y braæ pod uwagê podczas lokalizacji i konstrukcji konkretnego obiektu, wymienionych jest w ró¿nego

rodza-1

Wydzia³ Geologii, Uniwersytet Warszawski, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa; b.luczakw@uw.edu.pl

py³

silt

piasek

sand

optymalne uziarnienie mieszanek gruntowych optimum granulometric composition of soil mixtures

i³

clay

Ryc. 1. Kryterium przydatnoœci gruntów w drogownictwie (wg Wi-³una, 1987)

Fig. 1. Criterion of suitability of soils in road-building (after Wi³un, 1987)

ju wytycznych i instrukcjach odnosz¹cych siê do budowa-nia bezpiecznych sk³adowisk odpadów (Dr¹gowski & £uczak-Wilamowska, 2007a, b; Majer & £uczak-Wila-mowska, 2009)

Przydatnoœæ gruntów pod k¹tem tworzenia z nich warstw mineralnego uszczelnienia sk³adowisk odpadów wed³ug ró¿nych autorów okreœlana jest ró¿nymi parametrami cha-rakteryzuj¹cymi w³aœciwoœci gruntów w konstrukcjach sk³adowisk odpadów. Zestawienie najczêœciej wykorzysty-wanych parametrów podano w tabeli 1.

W zale¿noœci od szeroko rozumianych warunków geo-logicznych i przyrodniczo-klimatycznych, ka¿dy z auto-rów wyró¿nia i uzasadnia mo¿liwoœæ wykorzystania grun-tów podaj¹c w³asne kryteria przydatnoœci. Generalnie jed-nak dobór gruntów wykorzystywanych do formowania kon-strukcji sk³adowiska zale¿y w g³ównej mierze od rodzaju odpadów, które maj¹ byæ sk³adowane. Ka¿dy projektowa-ny obiekt stanowi odrêbne zadanie konstrukcyjne i

wyma-ga indywidualnego rozwi¹zania (Dr¹gowski & £uczak-Wilamowska, 2007b).

Tworzenie mieszanek gruntowych

Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, mieszanki gruntowe powinny odpowiadaæ konkretnym kryteriom, w zale¿noœci od celu w jakim maj¹ byæ wykorzystane. Przygotowywa-nie ich nale¿y wiêc rozpocz¹æ od okreœlenia wymagañ, jakie musi spe³niæ grunt wykorzystywany do izolowania i/lub konstrukcji albo poprawienia pewnych w³aœciwoœci, takich jak œcieralnoœæ, pylenie, zagêszczalnoœæ, nasi¹kli-woœæ. Wymogi, jakie powinny spe³niaæ warstwy mineral-nego uszczelnienia sk³adowisk odpadów, przedstawiono w tabeli 1.

Kolejnym krokiem jest okreœlenie jakoœci i podstawo-wych parametrów gruntów jakie mamy do dyspozycji w konkretnych warunkach geologicznych, ekonomicznych i

Kryterium przydatnoœci Criterion of usability

Jednostka

Unit ITB (1995)

Daniel D.E. & Korner R.M. (1995) Rowe R.K. i in. (1995) Rowe R.K. et al. (1995) EPA 530-R-93-017 NRA Majer E. (2005) £uczak-Wilamowska B. (1997) Wspó³czynnik filtracji Permeability m/s 10 –9 £ 1 ´ 10–9 ₁₀–9_–10–10 £ 1 ´ 10–9 £ 1 ´ 10–9 ₁₀–10 £ 1 ´ 10–9 Granica p³ynnoœci Liquid limit % > 30 nr* nc* nr* nc* nr* nc* £ 90 ³ 30 nr* nc* WskaŸnik plastycznoœci Plasticity index % > 20 ³ 7–10 > 7 > 10 ³ 6–12 £ 65 ³ 15 7–27 Zawartoœæ frakcji i³owej

Clayey fraction content

% ³ 20 ³ 10–20 15–20 nr*

nc* > 10 ³ 20

nr*

nc*

Zawartoœæ czêœci drobnych (suma frakcji i³owej i py³owej)

Content of fine particles (sum of clayey fraction and silt fraction) % > 60 ³ 30–50 nr* nc* ³ 30 nr* nc* ³ 60 nr* nc* Zawartoœæ frakcji ¿wirowej Content of gravel fraction

% brak_lack £ 30–50 _nc*nr* nr*_{nc* nc*}nr* £ 10 brak_lack Zawartoœæ minera³ów ilastych Content of clay minerals % nr* nc* nr* nc* 15–20 nr* nc* nr* nc* ³ 20 nr* nc* Zawartoœæ wêglanu wapnia Content of calcium carbonate % £ 1 nr*_{nc* nc*}nr* nr*_{nc* nc*}nr* £ 15 _nc*nr* Zawartoœæ czêœci organicznych Organic matter % _{£ 2} nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* £ 5 nr* nc* Aktywnoœæ wg Skemptona Activity of Skempton [–] nr* nc* nr* nc* ³ 0.3 nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* Pojemnoœæ sorpcyjna Capacity of sorption g/100g nr* nc* nr* nc* ³ 10 nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* WskaŸnik porowatoœci Porosity index [–] nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* < 0.35 WskaŸnik pêcznienia Swell index % nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* nr* nc* ³ 5 nr* nc* Tab. 1. Kryteria przydatnoœci gruntów stosowanych do uszczelniania sk³adowisk odpadów wed³ug poszczególnych autorów (wg Majera i in., 2007)

Table 1. Criteria of suitability of soils applied for sealing of landfills according to individual authors (after Majer et al., 2007)

nr* – nie rozpatrywano nc* – not considered

lokalizacyjnych budowli. Podstawowym parametrem, któ-ry z du¿¹ dok³adnoœci¹ mo¿na oszacowaæ nawet makro-skopowo, jest rodzaj gruntu – dziêki temu uzyskuje siê informacje dotycz¹ce struktury uziarnienia, w tym zawar-toœci cz¹stek i minera³ów ilastych. Badania laboratoryjne pozwalaj¹ na dok³adne okreœlenie podstawowych sk³adni-ków ziarnowych i mineralnych gruntów, którymi dysponu-jemy. Jeœli ¿aden z nich osobno nie spe³nia za³o¿onych wymagañ, mo¿na przyst¹piæ do projektowania mieszanki gruntowej. Jednym ze sposobów tworzenia mieszanek jest odpowiedni dobór proporcji sta³ych sk³adników mineral-nych. Warunkiem koniecznym jest wiêc równie¿ okreœle-nie wilgotnoœci analizowanych gruntów. Jest to okreœle-niezbêdne do okreœlenia proporcji, w jakich maj¹ byæ u¿yte poszcze-gólne grunty – dokonuje siê tego poprzez przeliczenie su-chej masy sk³adników na ich procentowy udzia³ w mie-szance gruntowej. Nastêpnie mo¿na przyst¹piæ do tworzenia mieszanek w laboratorium. Po przygotowaniu odpowiednich porcji sk³adników nale¿y je po³¹czyæ i zhomogenizowaæ.

Mieszanki gruntowe do izolowania i konstrukcji sk³adowisk odpadów

Do utworzenia mieszanek gruntowych do celów izola-cyjno-konstrukcyjnych sk³adowisk odpadów wybrano i³y mioplioceñskie (i³y serii poznañskiej) pochodz¹ce z

kopal-ni w Budach Mszczonowskich i czwartorzêdowy piasek wydmowy z okolic Mariewa w otulinie Kampinoskiego Parku Narodowego.

Sk³adniki po³¹czono w proporcjach i³–piasek: 80:20, 60:40, 40:60 oraz 20:80. Dla porównania w³aœciwoœci bada-nych mieszanek gruntowych w zestawieniach wyników badañ przedstawiono równie¿ wartoœci parametrów ich sk³adników wyjœciowych (100% piasku i 100% i³u).

Podstawowe parametry fizyczne

Sk³ad granulometryczny, bêd¹cy jednym z g³ównych parametrów, zosta³ przedstawiony na tle podzia³u gruntów wed³ug normy PN-86/B-02480 na trójk¹cie Fereta (ryc. 2).

Wraz ze zmian¹ struktury uziarnienia modyfikacji ule-gaj¹ poszczególne parametry plastycznoœci (granica pla-stycznoœci, granica p³ynnoœci, wskaŸnik plastycznoœci – ryc. 3). Ze wzrostem zawartoœci piasku w mieszance grun-towej wartoœci tych parametrów malej¹. Podobnie dzieje siê z w³aœciwoœci sorpcyjnymi gruntu wzglêdem b³êkitu metylenowego. Wyniki tego badania s¹ miar¹ wielkoœci powierzchni w³aœciwej minera³ów ilastych zawartych w gruncie, dostarczaj¹ tak¿e danych na temat wi¹zania zanie-czyszczeñ przez œrodowisko gruntowe oraz procesu samo-oczyszczania wód odciekowych pochodz¹cych ze sk³ado-wanych odpadów (ryc. 4).

M40s mieszanka gruntowa: 40/60 piasek wydmowy / i³ br¹zowy

soil mixture: 40% dune sand / 60% brown clay

piasek wydmowy

dune sand

i³ br¹zowy

brown clay

œredni sk³ad granulometryczny i³u br¹zowego

average granulometric composition of brown clay

M80s piasek sand piasek pylasty silty sand glina piaszczysta sandy loam piasek gliniasty

clayey sand py³_silt

py³

silt

glina pylasta

silty loam

glina pylasta zwiêz³a

silty clay loam

i³ pylasty silty clay glina loam i³ piaszczysty sandy clay

i³

clay

piasek

sand

glina piaszczysta zwiêz³a

sandy clay loam

i³

clay

[%]

[%]

[%]

optymalne uziarnienie mieszanek gruntowych

optimum granulometric composition of soil mixtures

Ryc. 2. Uziarnienie mieszanek gruntowych i ich sk³adników

Powy¿sze parametry charakteryzuj¹ mieszanki grunto-we stosowane jako bariery izolacyjne w konstruowaniu sk³adowisk odpadów. Drug¹ bardzo wa¿n¹ grup¹ w³aœciwo-œci w budowie sk³adowisk s¹ w³aw³aœciwo-œciwow³aœciwo-œci mechaniczne. Warunkuj¹ one geometriê obiektu, jego pojemnoœæ oraz statecznoœæ, a co za tym idzie bezpieczeñstwo ca³ej kon-strukcji.

Kolejnym istotnym parametrem jest zagêszczalnoœæ przygotowanych mieszanek gruntowych. Mo¿na j¹ scha-rakteryzowaæ jako zale¿noœæ maksymalnej wartoœci gêsto-œci objêtogêsto-œciowej szkieletu gruntowego od wilgotnogêsto-œci optymalnej (ryc. 5 i 6). Wraz ze wzrostem zawartoœci pia-sku w mieszance gruntowej maksymalna wartoœæ gêstoœci objêtoœciowej szkieletu gruntowego nieznacznie roœnie, osi¹gaj¹c wartoœæ maksymaln¹ dla mieszanki o najwy¿szej zawartoœci dodanego piasku (20% i³u i 80% piasku). Ta sama mieszanka wykazuje tak¿e najwy¿sze wartoœci odpornoœci na œcinanie (£uczak-Wilamowska, 2006) i najni¿sze warto-œci wspó³czynnika filtracji – jednak, tak jak w przypadku ca³ej serii przygotowanych mieszanek gruntowych, mieszcz¹ siê one w wymaganych przedzia³ach.

Podobne wyniki daj¹ równie¿ eksperymenty tworzenia mieszanek gruntowych przeprowadzane przez innych bada-czy – przyk³adem mo¿e byæ praca Gustafssona (2001), który po dodaniu bentonitu (4–10%) do piasku osi¹gni¹³ zbli¿one rezultaty. Nawet niewielki dodatek bentonitu poprawia w³aœciwoœci izolacyjne piasku, pozwalaj¹c mu jednoczeœnie na zachowanie wysokich walorów mecha-nicznych. Badania prowadzone przez Al-Rawas'a i wspó³-autorów (2006) sk³aniaj¹ do analogicznych wniosków, z tym ¿e przy bardzo ma³ym (5 i 10%) dodatku attapulgitu (mine-ra³ ilasty) do piasku nie uda³o siê okreœliæ granicy

plastycz-0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 pojemnoœæ sorpcyjna [g/100 g gruntu] MBC [g/100 g soil] 0 100 200 300 powier zchnia w³aœciwa S [m /g] t 2 specific surface S [m /g] t 2 MBC po 20 godz. after 20 h St MBC po 20 godz. after 20 h St [% piasku /sand] [% i³u /clay] 0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 100

sk³ad procentowy mieszanki gruntowej

composition of soil mixtures

Ryc. 4. Pojemnoœæ sorpcyjna i powierzchnia w³aœciwa mieszanek gruntowych oznaczone metod¹ sorpcji b³êkitu metylenowego Fig. 4. Methylene Blue Capacity and specific surface area of the soil mixtures [% piasku /sand] [% i³u /clay] 27 16 12 9 ₂ 0 20 40 60 80 100 10 20 30 40 50 60 70 wilgotnoœæ [%] moisture content [%] 0 20 40 60 80 100

sk³ad procentowy mieszanki gruntowej

composition of soil mixtures

wskaŸnik plastycznoœci

plasticity index 9

granica p³ynnoœci i³ów br¹zowych

liquid limit of brown clay

granica p³ynnoœci

liquid limit

granica plastyczn. i³ów br¹zowych

plastic limit of brown clay

granica plastycznoœci

plastic limit

Ryc. 3. Parametry plastycznoœci mieszanek gruntowych i ich sk³adników

Fig. 3. Parameters of plasticity of the soil mixtures and their components 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 [Mg/m ] 3

maksymalna gêstoœæ objêtoœciowa szkieletu gruntowego

maximum dry density

gêstoœæ w³aœciwa szkieletu gruntowego particle density [% piasku /sand] [% i³u /clay] 0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 100

sk³ad procentowy mieszanki gruntowej

composition of soil mixtures

Ryc. 5. Zmiennoœæ maksymalnej gêstoœci objêtoœciowej i gêstoœci w³aœciwej szkieletu gruntowego od sk³adu mieszanki gruntowej Fig. 5. Variation of maximum dry density and particle density along with the compositions of the soil mixtures

noœci mieszanek gruntowych. Natomiast mieszanki te wykazywa³y znacznie wiêksze wartoœci maksymalnych gêstoœci objêtoœciowych szkieletu gruntowego ni¿ w przy-padku surowego i³u.

Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e ju¿ niewielkie iloœci i³u dodane do piasku pozwalaj¹ otrzymaæ grunt antropogeniczny o parametrach spe³niaj¹cych wymagania mineralnej warstwy izolacyjnej podœcielaj¹cej sk³adowi-ska odpadów. Wymaga to jednak szczegó³owych badañ sk³adników i utworzonej mieszanki gruntowej oraz – w celu przeœledzenia zmiennoœci parametrów – badañ serii mieszanek gruntowych.

Wnioski

1. Tworzenie mieszanek gruntowych stanowi prosty i tani sposób poprawienia w³aœciwoœci gruntów o konkret-nym przeznaczeniu. Kryteria przydatnoœci gruntu powinny byæ okreœlone ze wzglêdy na rodzaj przedsiêwziêcia.

2. Seria mieszanek gruntowych, sporz¹dzonych z i³u neogeñskiego serii poznañskiej oraz piasku wydmowego, wykazuje pogorszenie w³aœciwoœci sorpcyjnych, obni¿e-nie parametrów plastycznoœci, porowatoœci i wskaŸnika porowatoœci, które postêpuj¹ wraz ze wzrostem zawartoœci piasku w mieszance gruntowej. Mieszanka ta wykazuje natomiast wzrost maksymalnej gêstoœci objêtoœciowej szkie-letu gruntowego a¿ do osi¹gniêcia wartoœci maksymalnej w przypadku prób o najwiêkszej zawartoœci piasku (M80p).

3. Minimalna wartoœæ porowatoœci i wskaŸnika poro-watoœci wp³ywaj¹ na obni¿enie wspó³czynnika filtracji. Spoœród wykonanej serii mieszanek gruntowych mieszan-ka M80p charakteryzowa³a siê najni¿sz¹ wartoœci¹ wspó³-czynnika filtracji, bêd¹cego g³ównym kryterium przydat-noœci gruntu do formowania barier izolacyjnych sk³ado-wisk odpadów.

4. Utwory piaszczyste mog¹ stanowiæ pod³o¿e lub ele-menty konstrukcyjno-izolacyjne sk³adowiska odpadów po dodaniu do nich niewielkiej porcji i³u, zhomogenizowaniu i zagêszczeniu w formie warstwy. Potwierdzaj¹ to cytowa-ne w artykule przyk³ady.

Literatura

AL-RAWAS A.A., MOHAMEDZEIN Y.E-A., AL-SHABIBI A.S. & AL-KATHEIRI S. 2006 – Sand-Attapulgite clay mixtures as a landfill liners. Journal of Geotechnical and Geological Engineering, 24: 1365–1383.

DANIEL D.E. & KOERNER R.M. 1995 – Waste Containment Facilities. Guidance for Construction, Quality Assurance and Quality Control of Liner and Cover Systems. ASCE Press, New York. DR¥GOWSKI A. & £UCZAK-WILAMOWSKA B. 2007a – Zasady wstêpnej oceny przydatnoœci gruntów spoistych Polski do formowania mineralnych barier izolacyjnych. [W:] Wspó³czesne problemy geologii in¿ynierskiej w Polsce. Mat. III Ogólnopolskiego Sympozjum WPGIwP. Puszczykowo 31.05–01.06.2007.

DR¥GOWSKI A. & £UCZAK-WILAMOWSKA B. 2007b – Grunty spoiste surowcem do formowania mineralnych barier izolacyjnych – zasady wstêpnej oceny ich przydatnoœci. Górn. Odkryw., 7: 9–12. GUSTAFSSON M. 2001 – Classification of key parameters of sand/bentonite mixtures for use as liners for sanitary landfills, http://www.ais32.ncc.se/Allm-dok/USA-artikelslutling%malins.pdf.

ITB 1995 – Projektowanie przes³on izolacyjnych na sk³adowiskach

odpadów komunalnych. Instrukcja Instytutu Techniki Budowlanej 337. KACZYÑSKI R., DR¥GOWSKI A., PINIÑSKA J., DOBAK P., £UCZAK B., £UKASZEWSKI P., WASILJEW J. & WRÓBLEWSKI J.

1989 – W³aœciwoœci fizyczno-mechaniczne gruntów pod³o¿a, mieszanek gruntowych i odpadów poflotacyjnych z Zak³adów Przeróbki Barytu w Boguszowie sk³adowanych w terenie o z³o¿onych warunkach in¿yniersko-geologicznych. Uniwersytet Warszawski (materia³y niepublikowane).

£UCZAK-WILAMOWSKA B. 1997 – Modelowanie w³aœciwoœci i³ów neogeñskich z Mszczonowa jako warstw izolacyjnych. Praca doktorska. Arch. Wydzia³u Geologii UW, Warszawa.

£UCZAK-WILAMOWSKA B. 2006 – Wytrzyma³oœæ na œcinanie mieszanek gruntowych i³-piasek. Zesz. Nauk. Politechniki Bia³ostockiej, Budownictwo, 28: 201–211.

MAJER E. 2005 – Ocena w³aœciwoœci przes³onowych i³ów do budowy sk³adowisk odpadów. Praca doktorska. Arch. ITB Warszawa. MAJER E. & £UCZAK-WILAMOWSKA B. 2009 – Zasady oceny przydatnoœci gruntów spoistych do budowy mineralnych przes³on izolacyjnych. [W:] Problemy geotechniczne i œrodowiskowe z uwzglêdnieniem pod³o¿y ekspansywnych. XV Krajowa Konferencja Mechaniki Gruntów i In¿ynierii Geotechnicznej. Bydgoszcz, 7–10 lip-ca 2009 r.

MAJER E., £UCZAK-WILAMOWSKA B., WYSOKIÑSKI L. & DR¥GOWSKI A. 2007 – Zasady oceny przydatnoœci gruntów spoistych Polski do budowy mineralnych barier izolacyjnych. Wydawnictwo ITB, Warszawa.

Norma PN 86/B-02080 – grunty budowlane.

ROWE R.K., QUIGLEY R.M. & Booker J.R. 1995 – Clayey barrier systems for waste disposal facilities. E & FN SPON, London.

Rozporz¹dzenie ministra œrodowiska z dnia 24 marca 2003 r. w

sprawie szczegó³owych wymagañ dotycz¹cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkniêcia, jakim powinny odpowiadaæ poszczególne typy sk³adowisk.

U.S. EPA 1993 – Solid Waste Disposal Facility Criteria. Technical

Manual. (EPA 530-R-93-017). U.S. Environmental Protection Agency. WI£UN Z. 1987 – Zarys geotechniki. Wydawnictwa Komunikacji i £¹cznoœci, Warszawa.

Praca wp³ynê³a do redakcji 28.06.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 26.07.2010 r.

0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 wskaŸnik porowatoœci e [-] min void ratio in densest state e [-] min 20 25 30 35 40 45 porowatoœæ n [%] min porosity n [%] min wskaŸnik porowatoœci void ratio porowatoœæ porosity [% piasku /sand] [% i³u /clay] 0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 100

sk³ad procentowy mieszanki gruntowej

composition of soil mixtures

Ryc. 6. Zale¿noœæ wartoœci porowatoœci i wskaŸnika porowatoœci od sk³adu mieszanki gruntowej (przy maksymalnym zagêszczeniu) Fig. 6. Relationship of the values of porosity and void ratio along with the compositions of the soli mixtures (by maximum compaction)