Sprawozdanie z prac naukowo-badawczych Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN za rok 1983

Kronika

₇₁₅

p racow n ikam i P A N . Zastrzeżenia w zbu d ziła działalność B iu ra W s p ó łp ra c y z Z a ­ granicą, które nierzadko „ b lo k u je ” zaopin iow ane p ozytyw nie przez W y d z ia ł I N a u k Społecznych w n iosk i dotyczące w y ja z d ó w członk ów Kom itetu (ró w n ież b e z d e w i­ zowych). Bohdan Jaczewski (W a rs z a w a ) I N S T Y T U T H I S T O R I I N A U K I , O Ś W I A T Y I T E C H N I K I P A N S P R A W O Z D A N I E Z P R A C N A U K O W O - B A D A W C Z Y C H I N S T Y T U T U H IS T O R II N A U K I , O Ś W I A T Y I T E C H N I K I P A N Z A R O K 1983 I. R E A L I Z A C J A P L A N U B A D A N

R ealizacja zadań bad aw czych p rzebiegała n a ogół zgodnie z plan em k o o rd y ­ n acyjnym . W rok u spraw o zd aw czym p lan ten u legł nieznacznym m odyfikacjom , p olegającym na zwiększeniu ilości zadań w niektórych grup ach tematycznych oraz przesunięciu k ilk u zadań do p lan u Instytutu. W realizacji bad ań b ra ła u d ział większość p raco w n ik ó w Instytutu oraz liczni w sp ó łp raco w n icy ze szkół w yższy ch i p laców ek nau kow ych (U J , U W , U M C S , U A M , U M K ; W S P w K ra k o w ie, K ie l­ cach, Rzeszowie, Olsztynie; A k ad em ia M edyczna w W a rsza w ie , K ra k o w ie, Szcze­ cinie; Politechnika W a rsza w sk a , M uzeum Z ie m i P A N , A rc h iw u m P A N , I H K M P A N , B iblio tek a P A N w G d ańsku i W IH ). P ra c e Instytutu m ia ły w ro k u 1983 przew ażnie charak ter kontynuacji bad ań perspektyw icznych, których zakończenie p rze w id u je się na lata późniejsze. D o w ażniejszych d łu go falo w y ch zadań należą: w ie lo tom ow a Historia nauki polskiej, syntetyczne opracow an ie d zie jó w techniki polskiej oraz D z ieje edukacji w Polsce.

Zakończono opracow anie m aszynopisu I V tomu syntezy Historia nauki pols­ kiej (red. prof. B. Suchodolski) w e d łu g założeń p lan u bad ań na ro k 1983. Jednakże założenia te u legły zm ianie po kolejnej dysk usji przeprow adzon ej w czerwcu! 1983 r. na plen arn ym posiedzeniu Kom itetu H istorii N a u k i i Tech niki P A N . R e ­ d akcja p rzy jęła w niosek K om itetu o uzupełnienie treści tom u rozdziałem n a te­ m at p op ularyzacji nauki i zam ów iła jego opraco w an ie z term inem ukończenia w styczniu 1984 r. O p racow an o ponadto siedem dalszych ro zdziałó w do V (ostatnie­ go) tomu H istorii nauki polskiej, obejm ującego lata 1918— 1951, a na ukończeniu jest ostateczna w e r s ja I V tomu, zaw ierającego b ib lio g ra fię do I I I i I V tomu (w o - p raco w an iu m g r J. Schiller).

K o n tyn u o w an e b y ły prace nad I tomem H istorii techniki polskiej (red. prof. T . M. N o w a k ). Teksty poszczególnych ro zdziałów tomu zam ów iono u w s p ó łp ra c o w ­ n ik ó w z uczelni i I H K M P A N ; k ilk u au to ró w złożyło ju ż gotow e teksty (o łącznej objętości 6 ark.). Ponadto ukończono jeden z trzech p lan ow a n y ch tom ów ( w I r e ­ dakcji) syntezy R o z w ó j polskiej techniki lotniczej do 1939 r. pod re d ak cją m gra A . Glassa.

Z a a w a n s o w a n e są bad an ia nad losam i o św iaty i n au ki polskiej w latach w o j ­ n y i okupacji — prow adzone przez p ra c o w n ik ó w Instytutu (prof. S. M au ersberg, dr W . G arbo w sk a, dr R. T erlecki) oraz w sp ó łp ra c o w n ik ó w ze szkół wyższych. Znacznie rozszerzono także pole b a d a ń n ad ro lą o św iaty w kształtow aniu k u ltu ry n arodow ej w okresie zaborów (p ro f. J. M iaso, doc. K . Bartnicka, dr R. Terlecki,

716

m g r L . Zasztow t, m gr J. Schiller oraz w spó łpraco w n icy ). W rok u s p ra w o z d a w ­ czym rozpoczęto ponadto prace nad p ełną b ib lio g ra fią d zie jó w o św iaty w latach 1795— 1918. B ad aniam i objęto m. in. szkolnictw o z w y ższym w łącznie, ośw iatę do­ rosłych i popularyzację nauki, społeczną rolę nauczycieli oraz w y ch o w a w c z ą fu n k ­ cję rodziny.

Do w ażniejszych zadań, których zakończenie p rzew id ziano na bieżące pięcio­ lecie należą edycje Dziel wszstkich M . K o p e rn ik a oraz ed ycja pism O. L an geg o i M . K aleckiego. W roku sp raw ozd aw czym przekazano do d ruk u I I I (ostatni) tom D ziel K o p e rn ik a w w e r s ji polskiej. A n g ie lsk a w e r s ja tego tomu, p rzygotow an a przez p ro f. E. Rosena z N o w e g o Jorku, zn ajd u je się ró w n ież ju ż w d rukarn i. Z k o ­ lei prace nad ed y cją P ism O. L an geg o zostały w Instytucie ostatecznie zakończone. Ostatni tom, z a w ierają cy Kalendarium zn ajd u je się od k ilk u lat w w y d a w n ic tw ie (P W E ). W druk u z n ajd u ją się d w a tomy P ism M . K aleck iego (I V i V ). Zakończono także prace nad p ierw szą w e rsją p rzyp isów i kom entarzy do V I (ostatniego) tomu tych pism (doc. J. Osiatyński).

Po su n ęły się naprzód bad ania nad społeczną rolą uczonych w średniowieczu (doc. M . F ra n k o w s k a -T e rle c k a i dr J. D re w n o w s k i) oraz w Rzeczypospolitej doby O św iecenia (studium o O. K opczyńskim prof. I. S tasiew icz-Jasiuk ow ej). P ow ażn ie za aw an so w an o też prace nad m on o grafią zbiorow ą, pośw ięconą ro z w o jo w i fo rm organizacyjn ych nauki polskiej w latach 1864— 1973 (red. doc. B. Jaczewski).

O cen iając ogólnie w y n ik i bad ań uzyskane w rok u spraw ozd aw czym należy podkreślić, że w zboga ciły one naszą w iedzę o nauce i ośw iacie w średniowieczu, w dobie staropolskiej, w okresie za b oró w o raz w X X w . Przekazano do druk u 6 m onografii, 4 tom y źródeł, 29 ro zpraw , stu diów i ary k u łó w . W ie le p rac będzie przekazanych do druk u w 1984 r.

P rz y k ła d y zakończonych prac:

Pozytyw istyczna teoria wiedzy (d r J. S k a rb e k ); R o z w ó j konstrukcji maszyn elektrycznych do końca X I X w. (m gr L . K ró lik o w s k i); R o z w ó j geotektoniki teore­ tycznej. O bserw acja, eksperym ent, teoria (d r A . A ren d arsk i); Dzieje nauk farm a­ ceutycznych w Polsce w latach 1918— 1978 (m o n o grafia zbio ro w a pod red. prof. Z. Jerzm anow skiej z A M w Ł o d zi i dr hab. B. K u źn ick iej); Badania chem iczne lecz' niczych w ód m ineralnych w Polsce, 1800— 1858 (m gr H . L ichock a); Fu nkcja T o w a ­

rzystwa N aukow ego K rakow skiego (1815— 1872) w rozw oju nauk społecznych (dr D . R e d e ro w a ). Ponadto p ro f. J. B abicz ukończył książkę ( w języ ku niem ieckim ) pt. D zieje G eografii Ptolem eusza (zachow ane w naszym k r a ju d w a rękopisy tego

dzieła św iadczą o jego w czesnej recepcji w Polsce).

D o w ażniejszych rezultatów , p row ad zonych w Instytucie badań, n ależy też z a ­ liczyć zaaw ansow anie, a w k ilk u p rzyp ad kach ukończenie p rac nad edycjam i źró ­ deł rękopiśm iennych do historii n au ki i oświaty, ja k np. m. in. ed y cja pism A w i - cenny i Jana z G ło g o w a (w o p racow aniu d r M . H . M ale w icz), W ite lo n a (d r J. B u r ­ chardt oraz zespół w sp ó łp ra c o w n ik ó w z U M K ) m ó w uczonych k rakow skich z X I V i X V w . (dr J. D re w n o w s k i) oraz korespondencji H ew eliu sz a (dr A . S iem ig i- n ow ska z Biblioteki P A N w Gdańsku).

*

* *

W roku spraw ozd aw czym aw an se n au k o w e uzyskało 7 p raco w n ik ó w Instytu­ tu, a m ianow icie: 2 osoby uzyskały tytuł profeso ra n ad zw yczajn ego (Ire n a Ś tasie- w ic z-J a siu k o w a i Tadeusz B ień kow ski; 3 — stopnie doktora h abilitow anego (R y ­ szard E rgetow ski, G rażyn a Rosińska i Jerzy Róziewicz) oraz 2 — stopnie doktora nauk hum anistycznych (W o jcie ch G rzelecki i Joanna Jarzęcka).

Z aję cia dydaktyczne w szkołach w yższych (w y k ład y , ćwiczenia, sem in aria m a ­ gisterskie) p row ad ziło 13 p ra c o w n ik ó w Instytutu. P o d ich kierunkiem przygoto­

Kronika

w an o około 30 p rac m agisterskich i 3 doktoraty. O p racow an o kilk a recenzji ro z­ p r a w doktorskich i habilitacyjnych.

P raco w n icy Instytutu w y g ło sili 7 re fe ra tó w na konferen cjach i sesjach m ię­ dzynarodow ych, 16 re fe ra tó w na n au kow ych zebraniach k ra jo w y c h zo rg a n izo w a ­ nych poza Instytutem oraz cykl w y k ła d ó w z historii n au k i polskiej w e W sz ech ­ nicy P A N .

II. W S P Ó Ł P R A C A Z Z A G R A N I C Ą

Instytut w sp ó łp racu je z w ie lo m a ośrodkam i zagranicznym i na p od staw ie u m ó w pom iędzy A k ad em iam i oraz bezpośrednich porozum ień za w artyc h z p o k rew n ym i p laców k am i w k rajach socjalistycznych i kapitalistycznych. W ram ach p orozum ie­ nia z Instytutem H istorii P rzy ro d o zn a w stw a i Techniki A N Z S R R p rz y g o to w y w a ­ na jest w spó ln a dw u to m ow a p u b lik a cja pt. P olsk o-rosyjsk a i polsko-radziecka współpraca naukowa. Tradycja i współczesność. W e w sp ó łp racy z Instytutem H is ­ torii Pow szechnej (Z a k ład H istorii N a u k i) C zechosłow ackiej A N kontynuow an e są bad ania nad dziejam i polsko-czeskich i polsk o -sło w ack ich kontaktów nau kow ych. W sp óln ie z Instytutem J. A . K om eńskiego w P ra d z e b ad an a jest ro la K om eń sk ie­ go w świecie. Z Instytutem K . S u d h o ffa (U n iw ersy tet L ip sk i) p row adzone b y ły b ad an ia nad historią nauk ścisłych. W ro k u sp raw ozd aw czych przekazano tem u Instytutowi 24 b io gram y polskich uczonych, które będ ą o p u blik o w an e w słow n iku Brockhausa.

Józef Miąso (W a rs z a w a )

III. P U B L I K A C J E K S I Ą Ż K O W E I W Y D A W N I C T W A C I Ą G Ł E

W roku spraw o zd aw czym — 1983 — Instytut H istorii N au k i, O św iaty i T e c h ­ niki P A N o p u b lik o w ał siedem pozycji książkow ych ( w tym trzy — techniką m ałej p oligrafii) oraz cztery w y d a w n ic tw a ciągłe („ K w a rta ln ik N a u k i i T ech nik i”, „ S tu ­ dia i M a te ria ły z D z ie jó w N a u k i P o lsk ie j”, „O rgan on ” i „ R o zp raw y z D z ie jó w O św ia ty ”) o łącznej objętości około 295 arkuszy w ydaw niczych.

W serii M on ogra fie z D ziejów Nauki i Techniki W y d a w n ic tw o Ossolineum w y d a ło drukiem tom C X X V I I I serii — Lech M okrzecki: Początki wiedzy o m orzu w daw nej R zeczypospolitej. Problem atyka morska w nauce gdańskiej doby B a ro­ ku i Oświecenia. G dańsk 1983 (21 ark. w yd.). M o n o g ra fia p rzedstaw ia w iedzę o m orzu i bad an ia z tego zakresu prow adzone przez uczonych gdańskich od X V I do X V I I I w . U w z g lę d n ia ró w n ież dzieje gdańskiej ośw iaty i jej w k ła d kształcenia specjalistów m orskich. K siążk a jest interesująco ilu stro w an a i opatrzona estetycz­ ną obwolutą, ciek aw ą pod w zględ em graficznym .

W serii Studia Copernicana W y d a w n ic tw o Ossolineum o p u blik o w ało tom X X I I I — Witelonis Perspectivae liber ąuintus. Book V of W itelo’s Perspectiva. W r o c ła w 1983 (25 ark. w yd.). P ra c a o bejm u je edycję krytyczną tekstu łacińskiego księgi V P erspek tyw y w ra z z przekładem angielskim , w stępem i komentarzem. K siążk a za w iera — oprócz kilkudziesięciu ry su n k ó w W ite lo n a — 15 źródłow ych re p ro d u k ­