G eorg Uschmann
P R A C E B A D A W C Z O -N A U K O W E IN S T Y T U T U H IS T O R II M E D Y C Y N Y I P R Z Y R O D O Z N A W S T W A (IN S T Y T U T U E R N S T A H A E C K L A )
U N IW E R S Y T E T U IM. S C H IL L E R A W JE NIE * 1. H I S T O R I A I N S T Y T U T U E R N S T A H A E C K L A
Ernst Haeckel (1834'— 1919) zamierzał początkowo przekazać swoją spuściznę, archiwum filetyczne, ma własność uniw ersytetow i w Jenie; weszłoby ono jako odrębny oddział do istniejącego uniwersyteckiego mu zeum filetycznego. Jednak skutkiem nieporozumień, jakie pow stały m iędzy Haecklem a jego następcą Lu d w igiem P latę (1862— 1937), k tóry w 1909 r. objął katedrę zoologii w Jenie, uczony zaniechał tego planu. Pod koniec życia, w 1918 r., na siedzibę archiwum filetyczn ego przeznaczył własny dom mieszikallmy (wybudowany w latach 1882— 1883). W tym sa m ym roku dom został zakupiony przez Fundację K arla Zeissa.
P o śm ierci Haedkla urządzono w tym budynku, obok archiwum (naz wanego Archiw um Haeckla), również muzeum Haeckla, dostępne dla sze rokiej publiczności; to ostatnie zm ieniało w ciągu lat (1920— 1968) kilka krotnie swój p rofil. Zarówno urządzenie Wnętrza muzeum — w ogromnej części jak za czasów Haeckla — jak i wystawione eksponaty w postaci obrazów, rysunków i akwarel Haeckla, jego korespondencji i innych do kumentów;, dają zwiedzającemu pełny obraz życia i działalności w ielk iego przyrodnika. Z Archiw um Haeckla natomiast wykształcił się z biegiem czasu (1939 r.) Instytut. Historii Zoologii, w szczególności EwOlucjonizmu (Institut fü r Geschichte der Zoologie, insbesondere der Entwicklungslehre).
P o 1945 r. Dom Ernsta Haeckla (Ernst-Haeckel-Haus), k tó ry do tej pory był finansowany przez Fundację K arla Zeissa, przeszedł pod zarząd uniwersytetu i jako instytut wszedł w skład w ydziału m atem atyczno-przy rodniczego. P ow stały tym samym możliwości system atycznego rozszerza nia jego działalności. Tak więc, obok badań dotyczących życia i twórczości Haeckla oraz historii biologii, włączono w ostatnich latach do zakresu jego prac badawczych również historię m edycyny. W toku reorganizacji szkół wyższych Instytut Ernsta Haeckla został podporządkowany (1968 r.) bez pośrednio rektorow i Uniwersytetu im. Schillera w Jenie jako Instytut Historii M edycyn y i Przyrodoznawstwa.
Aktu aln ie Instytut liczy 4 pracowników naukowych, 1 asystenta mu zealnego oraz 2 s iły techniczne. Prócz prac badawczych prowadzone są w Instytucie, w ciągu każdego roku akademickiego, regularne w ykłady z zakresu historii biologii i medycyny. Obok tego powstaje obecnie w In stytucie 20 prac doktorskich.
* A rty k u ł in fo rm acy jn y — nadesłany na prośbę redak cji „ K w a rt a ln ik a ” przez prof. Georga Uschm anna, dyrektora Instytutu Ernsta H aeck la U n iw ersy tetu im. Schillera w Jenie — p rzełożyła z niem ieckiego Joanna Jarzęcka. O bszerną in fo rm a cję o pobycie prof. U schm anna w iPolsce w 1968 r. zofo. w „ K w a rt a ln ik u ”, n r 1/1969, ss. 197— 199.
700 G e o r g U s c h m a n n 2. Z B I O R Y I N S T Y T U T U
Podstawę zbiorów stanowi spuścizna po Ernście Haecklu, która z upły w em lat stale się powiększa w drodze zakupów c zy darów.' Zbiór kores pondencji liczy ok. 30 000 listów skierowanych do Haeckla, które zostały uporządkowane według autorów, a także ok. 2000 listów Haeckla (o rygi n ały i fotokopie). W zbiorze manuskryptów znajdujem y praw ie wszystkie rękopisy prac Haeckla, łącznie z m ateriałam i dotąd nie opublikowanymi. D o źbioru należą także zapiski o Charakterze dzienników, zeszyty z notat kami i uwagami do wykładów, rękopisy odczytów lub w ykładów i notat niki. Są tu również dyplom y tow arzystw naukowych, których członkiem był Haecikel, jego medale, d yplom y honorowe i adresy z życzeniami.
Z dalszych przedm iotów znajdujących się w Instytucie w ym ien im y preparaty wykonane przez samego Haeckla, mikroskopy, rzeźby, zielniki oraz — dziś już historyczne — sprzęty należące do ówczesnego wyposaże nia mieszkania uczonego (pracownia i hall domu). Inne działy zbiorów za w ierają dokumenty i m ateriały archiwalne dotyczące stosunków rodzin nych Haeckla oraz historii założonych przez niego instytucji i fundacji. Szczególnie w ielką wartość przedstawiają obrazy olejne (30) i akwarele (830) Haeckla, jak również jego szkicowniki i rysunki. W tece pośmiertnej Haeckla zachowało się w iele, i to częstokroć nader rzadkich, fotografii.
Fundamentalną częścią tutejszej biblioteki są zbiory z pryw atnej bi blioteki Haeckla, która po utworzeniu Instytutu została uzupełniona, szczególnie pracami źródłow ym i z zakresu historii biologii i m edycyny, a także m onografiam i z dziedziny historii nauki.
Całkowicie nowym działem, pow stałym w ostatnich latach, jest zbiór m ikrofilm ów oraz przezroczy przeznaczonych do wykładów. Instytut wzbo gacił się także o izfbiór historycznych przyrządów naukowych i innych przedm iotów, p rze jęty od wydziału lekarskiego; kolekcję tę zgromadził historyk m edycyny Theodor M eyer-Steineg (1873— 1936).
3. PIR ACE B A D A W C Z E I N S T Y T U T U
Ujemną cechą uprzednio opracowywanych b iografii Haeckla było to, że w niew ielkim tylko stopniu opierały się na istniejących materiałach archiwalnych. W szczególności brak w nich było dokładnych danych na temat historii instytucji założonych przez Haeckla, prac naukowych prze prowadzonych pod jego kierownictwem , a również na temat pozycji sa m ego Haeckla w historii jenajskiej zoologii.
P o w ieloletnich studiach udało się częściowo w ypełnić luki na tym od cinku x. Podstawę stanowi tu szereg szczegółowych badań, m. in. studia na temat stosunków łączących Ernsta Haeckla z anatomem K arlem Gegen- bauerem i z rosyjskim paleontologiem W ładim irem Kowalewskim , któ ry pod kierunkiem Haeckla uzyskał stopień naukowy doktora.
Szczególną wagę przyw iązu je się do wydawania nie znanych listów, które po części pozw alają na nowe spojrzenie na pewne zagadnienia. N ale żałoby d o nich zaliczyć korespondencję m iędzy Haecklem a Thomasem H u x le y e m 2. Z listów tych wynilka m. in., że H u x ley w wielu ważnych
1 For.: G. U s c h m a n n , Geschichte der Zoologie und der zoologischen Anstal
ten in Jena, 1779— 1919. Jena .1959.
2 Por.: G. U s c h m a n n , I. J a h n , D e r Briefw echsel zw ischen Thomas H en ry
H u x le y und Ernst Haeckel. „W issenschaftliche Z eitsch rift der F ried rich -S ch iller -
P r a c e I n s t y t u t u E rn s ta H a e c k l a w J e n ie 701
zagadnieniach ‘reprezentował odimienne stanowisko niż Haeokel. Tak np. H u xley domagał się skreślenia rw planowanym angielskim przekładzie M o r
fo lo g ii ogólnej wszystkich filozoficzn ych dygresji Haeckla, stwierdzając,
że „każdy, k to chciałby wgłębić się w podobne rozważania naid tą dziedzi ną, może czytać logikę J. S. M illa...” . Godne uw agi jest, że Haeckel apro bował postulat Huxleya. Tłumaczenie angielskie zresztą nie doszło nie stety do skutku.
Opublikowano też korespondencję m iędzy H aecklem i Augustem W eis- mannem 3. Jakkolwiek Weismann jako przedstawiciel neodarwinizmu o fi cjalnie ostro zwalczał iam arckistowskie poglądy Haeckla, H aeckel zaś ze swej strony w szorstkich słowach polem izował z Weismannem w pracach wydawanych drukiem, to jednak obaj uczeni, aż do śmierci Weismanna (1914 r.), p rzyjaźn ie kontaktowali się ze sobą listownie. Szczególne w raże nie wśród 64 listów w y w iera ją te dwa, k tóre Haeckel i Weismann prze słali sobie nawzajem z okazji sześćdziesiątych urodzin. W jedn ym i dru gim liście w yczuw aln y jest w praw dżie ton rozbieżności dotyczących po glądów naukowych, niem niej do głosu dochodzi wzajem ne poszanowanie przekonań kolegi.
Weismann ujm uje to w liście do Haeckla z 19 I 1894 >r. w następują cych słowach: „ N ie ! R ów nież i ja żałuję, iż w ch w ili obecnej nie w e w szy stkim się zgadzamy, lecz nigdy fakt ten nie m ógłby mnie powstrzym ać od — pełnego wdzięczności i radości — uznania w agi Pańskich spostrze żeń i myśli, jakie wniósł Pan do nauki. N ie po to pracujemy, b y dowieść naszych dzisiejszych poglądów, lecz po to, by nieco zbliżyć się do praw dy, i bynajm niej nie jest powiedziane, że nawet ta droga, która w osta teczności okaże się fałszywa, jest tym samym bezużyteczna. Sądzę, iż jest przeciwnie, jeżeli jest fałszywa — tym pew niej staniemy w przyszłości na właściw ej i mocnej drodze...” .
Ostatnio Instytut oddał do druku korespondencję m iędzy Haecklem a niemieckim geologiem i paleontologiem Friedrichem Rolie. W 1863 r. Rołle opublikował książkę na temat teorii Darwina, zawierającą w iele oryginalnych m yśli (m. in. hipotezę o powstaniu życia na ziemi). In tere sujące również b y ły jego poglądy na temat pochodzenia człowieka. Rolle, k tóry pozostawał w kontaktach z Darwinem, b ył tym, k tó ry zw rócił uwa gę Haeckla na znaczenie paleontologii w teorii ewolucji. O fiarow ał mu również zbiory paleontologiczne do demonstracji w czasie w ykładów oraz do celów badawczych.
Obecnie w opracowaniu znajduje się korespondencja m iędzy Haecklem a Rudolfem Virchowem .
W dotychczasowych badaniach nad twórczością Haeckla często nie do ceniano jego działalności jako botanika. P odjęte w Instytucie szczegóło w e studia, choć jeszcze nie zakończone, dowodzą, że Haeckel już w latach gimnazjalnych, a także potem jako student, interesował się bardzo w n ik li w ie zagadnieniami z zakresu systematyki roślin. Pom ijano te zaintereso wania i związane z nimi prace w ogłaszanych do te j p o ry biografiach H ae ckla, traktując je jako przelotny epizod w jego życiu. W rzeczywistości
zaś te właśnie — nie opublikowane — prace botaniczne w poważnej m ie rze w p łyn ęły na kierunek jego późniejszych prac zoologicznych.
3 G. U s c h m a n n , B. H a s s e n s t e i n , D er B riefw echsel zw ischen Ernst H a e
ckel und August Weism ann. iW: K lein e Festgabe aus Anlass der hundertjährigen W ie derkehr der Gründung des Zoologischen Institutes. Jena 1965, ss. 6— 68.
702 C e o r g U s c h m a n n
D opiero gdy należycie rozważyć treść zainteresowań botaniczych Haeckla, można dostrzec, że proces 'rozwoju jego poglądów naukowych był podobny d o drogi naukowej, jaką kroczył Lamiarck. Jak u Lamarcka, koncepcja Haeckla, dotycząca kierunku rozwoju organicznego, przedsta wiona została w postaci drzewa genealogicznego. W yw ió d ł on ten kie runek z obserwacji stosunków m iędzy organizm am i żyw ym i, z „systemu naturalnego” , z zagadnień systematyki.
Drugą — poza życiem i twórczością Ernsta Haeckla — domeną prac badawczych Instytutu jest historia nauk przyrodniczych z uwzględnie niem przede wszystkim w iek ów X V I I I — X X . 'Począwszy od 1962 r. głów ną -uwagę skoncentrowano na k rytyczn ej ed ycji dzienników niemieckie go lekarza D. G. Messerschmidta (1685— 1735), k tóry w latach 1706— 1713 studiował m edycynę w Jenie i Halle. P o w ieloletniej działalności lekar skiej w Gdańsku, przeszedł na służbę rosyjską i w latach 1720— 1727 pod jął podróż badawczą przez Syberię. Podróż ta przyniosła wielostronne efe k ty w zakresie m edycyny, botaniki, zoologii, archeologii, etnografii i geo logii. W ydaw n ictw o jest przygotow yw an e przez komitet, w którego skład wchodzą uczeni radzieccy i niem ieccy. Dotychczas wydano trzy części dzienników 4.
N a polu historii m edycyn y punkt ciężkości prac Instytutu stanowi hi storia m edycyny w Jenie. M. in. została ukończona praca doktorska o Theo dorze M eyerze-Steinegu, którego koldkcja wzbogaciła zbiory Instytutu. Inne prace traktują o: historii epidemii, które przeszły przez Jenę, ze szczególnym uwzględnieniem epidem ii dżumy; wprowadzeniu dyscyplin przyrodniczych d o studiów medycznych; rozprawach doktorskich na w y dziale lekarskim uniwersytetu w Jenie; historii lecznictwa w niektórych
regionach Turyngii.
Osoby doktoryzujące się w Instytucie pracują nad takimi jeszcze te matami, jak: znaczenie podróży badawczych dla rozwoju biologii w X IX w.; Robert Chamlbers — prekursor Darwina; w p ływ teorii Darwina na teoretyczno-literacką koncepcję niem ieckiego naturalizmu.
Instytut opracowuje także liczne biografie do różnych słowników. Nader owocna jest współpraca Instytutu z Akademią Przyrodoznaw stwa — Leopoldiną. Archiw um H istorii Przyrodoznaw stwa i M edycyny
cej Akadem ii — którym kieruję w ramach zajęć dodatkowych — w ydaje obecnie w serii Acta historica Leopoldina niemiecki przekład obszernej b iografii K arla Ernsta von Baera pióra niedawno zm arłego leningradz- kiego historyka nauki W. O. Rajkow a.
H A yH H O -H C C J IE flO B A T E J IbC K A H flE O T E J IbH O C T b M H C T H T y T A M CTO PM H M E flH U H H b l H E C T E C T B 03 H A H M H
(flO M 3 P H E C T A TEKEJIfl)
y H H B E P C H T E T A H M E H H IHHJIJIEPA B H E H E
CraTbH HarmcaHa flHpeKTopoM 3Toro MHCTHTyTa. Bo BCTyimTenbKoii h e c t h oC B eiuaeT C H HCTopHfl co3flaHHoro noc.ne C M ep T H TeKejia ynpeacaeHHH b Heije (F/JP), KOTopoe b Me>KBoeHHbie roflŁi Bbinojmano (Jivkkuhh apxnBa h My3ea reKCjia. Oho 6mjio ocHOBaHO Ha e p e flC T B a , n o a cep T B O
-4 D . G. M e s s e r s c h m i d t , Forschungsreise durch Sibirien, 1720— 1727. Cz. 1. B e rlin 1962; cz. 2. B erlin 1964; cz. 3. B e rlin 1966.
P r a c e I n s t y t u t u E rn s ta H a e c k la w J e n ie 703
Bamibie Ha 3Ty uejib KapjiOM IleiiccoM. B 1945 r. /(om 3pHecTa TCKejia 6łiji nepeflan ymreepcH- TeTy b Mene h Bomen b KanecTBe HHCTHTyTa b cocTaB ecrecTBCirno-MeflHUHHCKoro (jiaKyjibTeTa. HaTOHa« c 1968 r. HHCTHTyT jranaefca caMOCTOHTenbHoit MacTbio yHHBepcHTeTa, noflBCflOMCTBen- Hoft peKTopy.
1'jiaBHoe MecTo b 6o ra T o ii KOJineKUHH HHCTHTyTa 3aHHMaioT M aTepnajiti, ocTaBiuHecji nocjre
TCKe.aa, b to m HHcne pyKonHCH noHTH Bcex TpyflOB ywHoro. K p o M e T oro, b HeM xpaHHTCa 2 tm ch ih nnceM TeKejia h o k o jio 30 Tbicsra rraceM, nojiyieHHbix yneHbiM.
B caMoft o6unipHoił nacTH CTaTŁH flaeTca aHaun3 HccneAOBaTejibCKoft fleaTenbHOCTH HHCTH TyTa, a b ocoóeHHOCTH HCCJieaoBartHił hoohh h fleaTejibHocTH reKena. B 3TOił >xe n a c m aBTop paccM aTpH BaeT p a 6 o T b i, CBHiaHHbie c n o flro T O B K o ił k iienaTH M CM yapoB H eM eu K oro B p a ia M e c - cepuiMHflTa, KOTopbiH nocne oKOHnamra yHHBepcHTeTCKoii yHe6bi b HeHe h Tajuie pa6o raji BpanoM b r flaubCKe, a b 1720— 1727 r r. coBepuiHJi nyTemecTBHe no Ch6h ph. ^.pyraa TeMa HccjieflOBaHHii— 3TO HCTOPHH MeflHUHHbl B MeHP.
R E S E A R C H W O R K O F T H E H I S T O R Y O F M E D I C I N E A N D N A T U R A L H I S T O R Y I N S T I T U T E (E R N S T H A E C K E L ’S H O U S E )
A T T H E S C H I L L E R U iN IV E IR S IT Y IN. J E N A
In ¡the introductory p a rt of the article the author (the director of the Institute) describes the history of t;he centre in Jena (G D R ) w hich w a s established a fte r H aec k e l’s death and wlhich w a s active in the in te r -w a r period as the H aeck el A rc h iv e and M useum , foun ded b y C harles Zeiss. In 1945 Ernst H aeck el’s H ouse cam e un der the local un iversity’s control and becam e p art of the m ath em atical-n atu ral d ep a rt m ent as an institute. Since 1968 the Institute has been a separate p a rt of the u n i
versity and is m an aged b y the rector.
H ae c k e l’s heritage is the basis o f the Institute’s rich collection, it has the m a n uscripts of alm ost all the scientist’s w o rk s; 2 000 of letters w riten b y and a p p ro x im ately 30 000 addressed to Haeckel.
In the most extensive part of the article w e find a description of the Institute’s research w ork , am ong Which the fo llo w in g are the most outstanding: 1) research concerning H aeck el’s life and activity and 2) editing w o rk s on the diaries of the G erm an physician D. G . M essersohm idt w ho after stu dyin g in Jena and H a lle w o r k ed as a doctor in G d ań sk and in the* years .1720—*1727 took a research trip to S ib e ria. The history of m edicine in Jena is another subject of the Institute’s research.
